Ważniejsze wzmianki biblijne o łamaniu chleba

Jan Łach

Ważniejsze wzmianki biblijne o

łamaniu chleba

Studia Theologica Varsaviensia 38/2, 121-135

2000

38 (2 0 0 0 ) n r 2

KS. JAN ŁACH

W AŻNIEJSZE W Z M IA N K I B IB L IJ N E O ŁA M A N IU CHLEBA

A. ŁAMANIE CHLEBA ISTOTNĄ CZYNNOŚCIĄ POSIŁKU

M o żn a w nioskow ać, że sam a czynność ła m a n ia p o to, aby ro z d a ­ wać, co zo stało w zięte z u p ieczo n eg o p lacka, czy b o ch e n k a w skazu­ je w yraźnie n a tego, któ ry tę czynność w ykonuje. S taje o n n ie:ako n a czele w okół niego zebranych. Je s t kim ś w ażniejszym od nich, b o ­ gatszym przynajm niej o to , że w sw oim w ład an iu m a chleb, któ ry łam ie. J e s t tym , k tó ry decyduje o ilości, ja k ą b ierz e z całości, u stala tak że k olejność m iędzy obd arow anym i. Je st to z a raz em ktoś, kogo ju ż w cześniej za ak cep to w an o , ja k o przew odzącego, kogo u zn a n o za w ażniejszego od innych. K o jarzą się tu taj p ro ste, ale zn aczące n a te n te m a t w zm ianki o zach ow an iu się Jezusa: chleb, k tó ry m iał z so b ą ew angeliczny ch ło p iec i znalazł się w śró d Jezusow ych słu ­ chaczy (M t 14,19), lub chleb, k tó ry leżał przygotow any do je d z e n ia w w ieczern iku (M t 26,26; Ł k 24,30), Jez u s b ra ł do rą k i - u p rz e d z a ­ ją c niejak o innych - rozd aw ał go. W geście tym objaw iała się życzli­ wość, d o b ro ć rozd ającego: nie zatrzym yw ał o n kęsów o d łam any ch dla siebie, ale o bdzielał nim i innych.

G e st ła m a n ia i ro z d aw an ia ch leb a kojarzy się najczęściej z m a tk ą lub ojcem . O n i ro z d ają chleb sw oim d zieciom i d b ają o to, aby wy­ starczało im pożyw ienia. P ow ierzanie w ięc czynności ła m a n ia ch le­ b a k om uś ze zg ro m ad zen ia, u w ydatn iało ra n g ę osoby, k o jarząc ją w łaśnie z najw ażniejszym i o so b am i rodziny. Jeż eli w sp ó ln o ta g ro ­ m ad ziła się nie w g ro n ie rodziny, ale z b ie ra ła się z racji p rzy należ­ ności d o pow stałej w cześniej grupy osób, ła m a n ie chleba, siłą rz e ­ czy, p o d ejm o w ał ten , k to zo stał do teg o popro szo n y , czy w ezw any p rzez zeb ran ych, lub ju ż w cześniej był u znany za pierw szego z nich.

Z zapisów Talm udu w nosić m ożn a, że ro z ró żn ian o dw ie form y uczt żydowskich: ucztę uroczystą, k tó ra łączo n a była z pew nym i g o ­ dzinam i d n ia i odbyw ała się w edług u stalo n eg o p o rz ąd k u o raz ucztę

122 KS. JAN ŁACH _[2]

ro d z in n ą 1. Zw ykle uczty m iały rów nież swe k atego rie. J e d n e z nich m iały zabarw ienie religijne, gdyż u rząd zan o je z okazji obrzezania, zaręczyn, w esela, czy też śm ierci k tóregoś z członków rodziny. Inn e - nie m ające tego zabarw ienia, zw iązane były np. z zaw ieraniem um ów handlow ych2. W ypada podkreślić, że uczty najczęściej n ab ie­ rały c h a ra k te ru religijnego p o p rz ez ró ż n e m odlitw y tak że sp o tk an ia przy jed ze n iu właściw ie zawsze w iązano z ak cen tam i religijnym i. W każdej uczcie ele m e n te m głównym pożyw ienia był chleb i d latego całą ucztę nazyw ano łam an iem ch leba3. O takim ro zu m ien iu owej czynności m ożem y się p rz ek o n ać odczytując różne sta ro te sta m e n ­ taln e zapisy, w k tó ry ch je st m ow a o pożyw ianiu się.

R eligijny c h a ra k te r uw yraźniały uczty o fiarne. Isto tny m ich e le ­ m e n te m był chleb. C zytam y o M elchizedeku, że wyniósł p rz ed A b ra h a m a ch leb i w ino (R d z 14,18). W W j 16,8.12 je s t m ow a o ch leb ie i m ięsie spożyw anym do sytości. D lateg o też i chleb o b ra ­ zow ał i p o tw ierd z ał nasycenie p o ch o d z ące o d B oga (zob. 1 Sm 2,5.36; 9,7; 10,4; 17,17; 25,18).

B ard z o często je d z o n o chleb przygotow yw any z nie kw aszonego ciasta (W j 12,8;.15.20; 13,6.7; 23,18;29,23; 34,18.25; K pi 6,9.10;; 23,14; Lb 6,15.19; 9,11; 28,17; Pw t 16,3; Sdz 6,20.21; 1 K ri 23,9. Ta­ kie też chleby zw an e inaczej Chlebami oblicza - z n ie kw aszonego ciasta leżały o fiaro w an e w m iejscu świętym Przybytku S p o tk a n ia (W j 25,23-29; K pi 24,5-9). U k ła d a n o je n a złotym stole w dw a stosy - p o sześć - w każdy szabat; u suw ane p o tygodniu m ogli spożywać jed y n ie k ap łan i (w yjątkiem był fa k t w spom inany w 1 Sm 21,1-7).

W k sięgach dydaktycznych stosow ano często p rz en o śn e o k re śle ­ nia, w k tóry ch użyto o b ra zu chleba. M ów ion o w ięc o „ch leb ie pla- czu” (Ps 80,6), „chleb ie oszustw a” (P rz 20,17), „chlebie len istw a” (P rz 31,27), „ch lebie w e se la”(K o h 9,7), „chlebie ro z u m u ”(Syr 15,3), „chlebie u cisku” (Jz 30,20), chlebie żałob y” (Ps 42,4), „chlebie n iep raw o ści” (P rz 4,17), ale i „chlebie słow a” (Iz 5 5 ,In n .).

W greckiej B iblii S T (L X X ) zn a jd u je m y je d y n ie trzy teksty, w k tó ry ch użyto fo rm u ły „ ła m a n ie c h le b a ” . W J r 16,7 czytam y:

κ α ι ο υ μ η κ λ α σ θ η ά ρ τ ο ς ε ν π ε ν θ ε ί α υ τ ώ ν = n ie b ę d z ie łam an y

1 Z ob. H . S t r a c k P. B i l l e r b e c k , K om m entar z u m N euen Testament aus Talm ud u n d M idrasch, M ü n ch en 1928, IV, 611.

2 Str. Bill. IV, s. 611. 3 Z o b . Berakh 6,5,7.

c h leb w czasie ich sm u tk u ; zaś w S dz 19,5 [A]: σ τ η ρ ι σ ο ν τ η ν

κ α ρ δ ια ν σ ο υ κ λ α σ μ α τ ι ά ρ τ ο υ = posil serce sw oje u ło m k ie m

c h leb a. R ó w n ież w E z 13,19 m am y: κ α ι ε β η β α λ ο υ ν μ ε π ρ ο ς τ ο ν

λ α ο ν μ ο υ ... ε ν ε κ ε ν κ λ α σ μ ά τ ω ν ά ρ τ ο υ = zniew ażali m n ie p rz e d

lu d em .... z p o w o d u u ła m a ń chleb a.. Je d n a k , ja k w idzim y, ż a d e n z tych tek stó w nie z a w iera b e z p o ś re d n ie j an a lo g ii d o sfo rm u ło ­ w ań, ja k ie n a te m a t ła m a n ia c h le b a odczy tu jem y w k sięg ach N o ­ w ego T estam e n tu .

W iad o m o , że ofiary, z w yjątkiem o fiar całop alny ch łączyły się z biesiad ą. Po złożonej o fierze następ o w ały uczty, podczas któ ry ch uczestnicy o fiaro w an ia spożywali m ięso p o ch o d z ące z ofiar. W P i­ śm ie świętym znajdujem y opisy tak ich uczt ofiarnych, a ofiarow ać w edług b iblijnego słow nictw a znaczyło rów nież jeść i pić p rz ed B o ­ giem (zob. Wj 32,6; Pw t 12,18; Sdz 9,27; 2 K ri 6,22; itd.). W każdym z tych zapisów pojaw ia się w zm ianka o chlebie, ja k o istotnym e le ­ m encie uczty. N ie inaczej je st rów nież pod czas uroczystej uczty p asch aln ej. C hociaż bow iem po dczas uczty spożyw ano cały szereg różnych w iktuałów , zw łaszcza zjad a n o m ięso p asch aln eg o b a ra n k a , to p rzecież chleb odgryw ał ro lę n iejak o m agiczną: o d niego zaczy­ n a n o i nim k o ńczon o posiłki.

W pierw szym odcinku tzw. Sum ariów 4 zapisanych w D z 2,42 o d ­ czytujem y zn a m ie n n e zd an ie charak tery zu jące p ierw o tn ą w spó ln otę chrześcijan jerozolim skich η σ α ν δ ε π ρ ο σ κ α ρ τ ε ρ ο υ ν τ ε ς .... τ η κ λ α -

σ η ι τ ο υ ά ρ τ ο υ = trwali.... n a łam an iu ch leb a [w retran slacji h e b ra j­

skiej dok o n an ej przez E D e l i t z s c h a5: be$ î‘at ha-lehem ). C zynność „łam an ia c h le b a ” w sp o m n ian a zo stała tak że w Ł k 24,35: εγν ω σ θ η

α υ τ ο ις ε ν τη κ λ α σ ε ι τ ο υ ά ρ τ ο υ - dał się im p ozn ać przy łam an iu

chleba. Te dw a teksty - w raz z D z 2,46 ( κ λ ω ν τ ε ς ... ά ρ τ ο ν = łam iąc... chleb); o raz 20,7 ( σ υ ν η γ μ ε ν ω ν η μ ω ν κ λ α σ α ι ά ρ τ ο ν = gdyśmy się zgrom dzili n a łam an ie chleba) i 20,11 ( κ λ α σ α ς τ ο ν ά ρ τ ο ν = łam iąc chleb) uznaje się za w zm ianki o o brzędzie m ającym nie tylko u ro ­ czysty c h a ra k te r sp otkan ia, ale też przeżyw ania p am iątk i wieczerzy Jez u sa z Jego uczniam i w w ieczerniku p rz ed m ęką.

4 Zob. J. Łach, Rola G m in y Jerozolim skiej w pierw otnym Kościele (D z 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16), w: Scrutamini Scripturas. Księga p a m iątkow a z okazji złotego jubileuszu kapłaństw a ks. prof. Stanisława Ł a ch a , Kraków 1980, s. 84-98; por. też K. P e tz e r, Style a n d Text in the L u ca n Narrative o f the Institution o f the L o rd ’s Supper (L u k e 22.19b-20), New Testament Stu­ dies 37(1991)113-129.

C zasow nik κ λ α ω - w o d niesien iu d o chleba użyty został w M t 14,19, w o p o w iad an iu o ro zm n o żen iu pięciu chlebów (λ α β ώ ν τ ο υ ς

η ε ν τ ε ά ρ το υ ς.... κ λ α σ α ς - wziąwszy pięć chlebów ... i łam iąc), dalej

w 15,36 w o p o w iad an iu o ro zm n o żen iu siedm iu chlebów (ε λ α β ε ν

ε π τ α ά ρ το υ ς... ε κ λ α σ ε ν = wziął sied em chlebów ... po łam ał), oraz

w 26,26 w opisie ostatn iej w ieczerzy (λ α β ώ ν ... ά ρ το ν... ε κ λ α σ ε ν ...

κ α ι δ ο υ ς α υ τ ο ι ς ε ιπ ε ν φ α γε τε = wziąwszy... chleb... p o łam ał i dając

pow iedział: jedzcie). W ew angelii M arkow ej w ystępuje ów wyraz cz te ro k ro tn ie. W 6 ,4 1 posłużył się nim a u to r o p ow iadania o cudow ­ nym ro z m n o ż en iu ch leb a d la pięciu tysięcy m ężczyzn ( κ α ι λ α β ώ ν

τ ο υ ς π ε ν τ ε ά ρ το υ ς .... κ α τ ε κ λ α σ ε ν τ ο υ ς ά ρ τ ο υ ς κ α ι ε δ ιδ ο υ =

a wziąwszy tych p ięć chlebów ... podzielił chleby i daw ał. W 8,6 użyto go w o p o w iad an iu o cudzie ro z m n o ż en ia chleba dla czterech tysięcy słuchaczy Jezu sow ego n au c zan ia (λ α β ώ ν τ ο υ ς ε π τ α ά ρ τ ο υ ς ε υ χ α -

ρ ι σ τ η σ α ς ε κ λ α σ ε ν κ α ι ε δ ιδ ο υ = wziąwszy siedem chlebów dzięki

czynił p o ła m a ł i daw ał...; zaś w 8,19 czasow nik te n w ystępuje w re la ­ cji przypom inającej ro z m n o ż en ie chlebów pięciu tysiącom słu cha­ czy: ο τ ε τ ο υ ς π ε ν τ ε ά ρ τ ο υ ς ε κ λ α σ α . π ο σ ο υ ς κ ο φ ιν ο υ ς κ λ α σ μ ά ­ τω ν π λ ή ρ ε ις ή ρ α τ ε = gdy pięć chlebów podzieliłem ... ile pełnych

koszy ułom ków zebraliście). W tej sam ej ew angelii w ystępuje ów czasow nik w op o w iad an iu o O statniej W ieczerzy 14,22: ε σ θ ιω ν τω ν

α υ τ ώ ν λ α β ώ ν ά ρ τ ο ν ε υ λ ο γ η σ α ς ε κ λ α σ ε ν κ α ι ε δ ω κ εν α υ το ις... λ α β ε τ ε = gdy on i jedli, w ziął chleb i uczyniwszy dzięki, p o łam ał

i d ał im bierzcie. W E w angelii Łukaszow ej om aw iany cza­ sow nik zachodzi d w uk rotnie: w 22,19 - w relacji tyczącej O statniej W ieczerzy Jez u sa z uczniam i: κ α ι λ α β ώ ν ά ρ τ ο ν ε υ χ ά ρ ισ τ η σ α ς ε κ λ α σ εν κ α ι εδω κ εν = i wziąwszy chleb, czyniąc dzięki, p o łam ał i dał..., zaś w 24,30 czasow nik te n w ystępuje - ja k ju ż w spom nieliśm y - w o pow iad an iu o sp o tk a n iu Jezu sa z uczniam i idącym i do E m aus:

λ α β ώ ν τ ο ν ά ρ τ ο ν ε ύ λ ο γ η σ ε ν κ α ι κ λ α σ α ς ε δ ιδ ο υ α υ τ ο ις = wziąw­

szy chleb wyraził dziękczynienie i połam aw szy daw ał im...

Powyżej z e b ra n e teksty pośw iadczają, że czasow nik κ λ α ω w ystę­ p u je jed y n ie w tak ich przy p ad k ach , w k tórych je s t m ow a o Je z u so ­ w ych czynnościach k a rm ie n ia ch leb em ludu, czy też tow arzyszących M u apostołów . W szystkie te „ k a rm ie n ia ” jaw ią się w ko n tek ście w ydarzeń nadzw yczajnych, co pozw ala n a sn ucie przypuszczenia, że ta w p ro w ad za n a w o p isach „nadzw yczajność” m o że m ieć zw iązek z n a d a w an iem ta k rzeczow nikow i ( κ λ α σ ις ) ja k i czasow nikow i

(κ λ α ω ) po dczas o statec zn ej re d ak cji E w angelii zn a czen ia sa k ra ln e ­

go, co zn a jd u je p o tw ierd z en ie w późniejszych p rzek az ach pozabi- blijnych.

C zasow nikiem tym p osługuje się tak że, o b o k w ystępującego w nich rzeczow nika κ λ α σ ις , a u to r D ziejów A postolskich. W 2,46 - w e w spom nianym ju ż S u m ariu m czytam y: κ λ ω ν τ ε ς τ ε κ α τ ' ο ικ ο ν

ά ρ τ ο ν = łam iąc p o d o m ach chleb. W 20,7 ten że a u to r re la cjo n u je

sp o tk an ie, k tó re g o celem było łam an ie chleba: σ υ ν η γ μ ε ν ω ν δ ε

η μ ω ν κ λ α σ α ι ά ρ τ ο ν = gdy zebraliśm y się n a łam an ie chleba.

D ziało się to w szabat, w p rz ed d zień o d jazd u P aw ła p o zakończonej misji. Ł a m a n ie ch leb a d o k o n a n e p rz ez P aw ła n a oczach p rz e ra ż o ­ nych pasażeró w statk u , k tórym płynęli k u M alcie m iało n a celu ich u spoko jen ie: κ α ι λ α β ώ ν ά ρ τ ο ν ε υ χ α ρ ι σ τ η σ ε ν τω Θεω ε ν ώ π ιο ν

π ά ν τ ω ν κ α ι κ λ α σ α ς η ρ ξ α τ ο ε σ θ ιε ιν = i b io rą c chleb złożył dzięki

B ogu w obec w szystkich i ułam aw szy zaczął je ść (27,35).

W reszcie czasow nik te n użyty zo stał w trze ch te k sta c h 1 K or. W 10,16 sform u łow an y został n astęp u ją co : τ ο ν ά ρ τ ο ν ο ν κ λ ω μ ε ν

ο υ χ ι κ ο ιν ω ν ία τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς τ ο υ Χ ρ ί σ τ ο υ ε σ τ ι ν = chleb, k tó ry ła ­

m iem y, czyż n ie je s t w sp ó ln o tą C iała C hrystusa?, zaś w 11,24 w z n a ­ nym n am zapisie relacjon ującym u cztę p asc h aln ą Jez u sa z uczniam i w w ieczernik u czytam y znów: κ α ι ε υ χ α ρ ι σ τ η σ α ς ε κ λ α σ ε ν κ α ι

ε ιπ ε ν τ ο ύ τ ο μ ο υ ε σ τ ι ν τ ο σ ω μ α τ ο υ π ε ρ υ μ ω ν [ κ λ ω μ ε ν ο ν ] =

i dzięki uczyniwszy, p o ła m a ł i pow iedział: to je s t C iało m o je k tó re za was je st [łam ane] - o sta tn ie to w yrażenie d o d a n o w k od ek sie sy- najskim - „d ru g a rę k a ”, n a stę p n ie w k od ek sie k laro m o n tań sk im Bezy - [rów nież 2 ręka], w palim seście E fre m a - [ale „trzecia r ę ­ k a ”], w reszcie w k o d ek sach F, G i Y; nic w ięc dziw nego że krytycy te k stu uw ażają te n w yraz za d o d a te k późniejszy. P o tw ierd za on j e d ­ n ak odczytyw anie teg o te k stu ja k o je d n o z n a c z n ą w zm iankę o u sta ­ now ien iu E u chary stii).

O b rz ę d „łam a n ia c h le b a ” odczytuje się w p o cz ątk ach II w ieku ja k o spraw ow anie E u charystii, co d o k u m e n tu ją tak ie teksty, ja k Di-

dache (9,3n.), L ist do E fezjan św. Ignacego (20,2), i D o Filadelfów

(4). S taw iano sobie też o d d aw n a p ytanie, czy ju ż Ł ukaszow e w zm ianki (p o d a n e wyżej) p o sia d a ją tak ie sam o zn a cze n ie6.

W tek stac h S tareg o T estam en tu znajd u jem y niew iele tekstów , w k tó rych w ystępuje ra zem to p o łączen ie: κ λ α ν τ ο ν ά ρ τ ο ν lub też

6 A. S t ö g e r - J.W. В a u e r, Eucharistie, art. w: Bibeltheologisches Wörterbuch, G raz 1994, s. 153.

1 2 6 KS. JAN ŁACH

[ 6 ]

w fo rm ie rzeczow nikow ej κ λ α σ μ α [będące o d p o w ied nikiem h e ­ brajskiego: paras leh em ]. U żyto go np. w J e r 16,7; J e r [gr] 27,23 Sdz 9,53; L m 4,4. W o p a rc iu o w ym ienione wyżej teksty w nosić je d n a k m ożna, że w P alestyn ie od d aw n a chleb „ ła m a n o ”, a nie „odkraw a- no n o ż e m ” . S tą d też ju ż to zwykle pożyw ianie się, ju ż też uroczyste uczty z zaproszonym i n a nie gośćm i nazyw ano łam an iem chleba.

B. UROCZYSTY OBRZĘD ŁAMANIA CHLEBA

W żydowskiej tradycji „łam an ie ch leb a” było często o b rzęd em uroczystym: składały się n a nie trzy elem enty: m odlitw a dziękczyn­ na, łam an ie ch leb a i jeg o ro zdzielanie w śród biorących udział w uczcie. D lateg o też w zm ianka w M k 8,19 je st zn a m ie n n a z tego pow odu, że Jezus rozdzielający chleb (...π ε ν τε ά ρ τ ο υ ς ε κ λ α -

σ α ;...το υ φ επ τα ... = p o ła m a łe m pięć chlebów ; siedem ....) w ystępuje

ja k o przew odzący posiłkom , k tó re p o p rz ed zo n e były m odlitw ą dziękczynną (M k 6,41 - α ν α β λ ε ψ α ς ε ιφ ς τ ο ν ο υ ρ α ν ο ν ε υ λ ο γ ε σ ε ν ...

- spojrzaw szy w n ieb o odm ów ił m odlitw ę dziękczynną; M k 8,6: κ α ι λ α β ώ ν τ ο υ ς ε π τ α ά ρ τ ο υ ς ε υ χ α ρ ισ τ ε σ α ς ε κ λ α σ ε ν κ α ι εδιδου.... -

i wziąwszy sied em chlebów dzięki uczynił, p o łam ał i daw ał).

R zeczyw iście za p o z n a n ie się z opisam i zaw artym i w e w sp o m n ia­ nych wyżej te k sta c h D ziejów A p ostolskich i E w angelii pozw ala - w o p a rc iu o w ystęp ujące w zapisach, sform ułow an ia greck ie - n a stw ierdzen ie, że o d w czesnego o k resu chrześcijaństw a „łam an ie c h le b a ” w iązano ze specjalnym o b rz ęd em liturgicznym .

P oniew aż „ łam a n ie c h le b a ” o którym czytam y w te k sta c h N o w e­ go T estam en tu n iektórzy u siłu ją uw ażać za naw iązanie do opisów spożyw ania p osiłków w gm inie ąu m ra ń sk ie j, d lateg o w ypada p o d ać k ró tk ą ch a rak tery sty k ę tych opisów. Są to zapisy zn ajd u jące się w 1QS 6,2-6 o ra z lQ S a 2,13-22. Pierw szy je s t n a s tę p u ją c y :2 Według

tych [w skazań] niech postępują wszędzie tam, gdzie przebywają: k a ż ­ dy mąż, gdy znajdzie się razem ze sw ym towarzyszem, m a być p o słu sz­ ny, niższy - wyżej p o sta w io n em u w tym,, co dotyczy pracy i pieniędzy. Wspólnie będą jedli, 3 wspólnie będą się modlić, wspólnie będą obra­ dować. A na ka żd ym miejscu, gdzie będzie dziesięciu m ężów z R ady zrzeszenia, niech 4 nie zabraknie w śród nich kapłana. Wszyscy m ę żo ­ wie za siadać będą przed n im według swej rangi i w ten sa m sposób bę­ dą p yta n i o swoje zdanie w każdej sp raw ie.5 G dy przygotują stó ł do j e ­ dzenia i w ino do picia, kapłan, ja k o pierwszy wyciągnie swoją 6rękę

aby błogosławić pierw ociny chleba i w ina1. D ru g i tek st je st znów taki: 11A oto [posiedź]enie sławnych m ężów [w ezw anych] na zebranie 12 ja k o R ada zgrom adzenia dla wspólnych obrad, kiedy [Bóg] ześle im Mesjasza. [K apłan] wystąpi ja k o w ódz całego zgrom a,2dzenia Izraela i wszystkich [ojców ] [syn jó w A arona, kap ła nó w [w ezw anych] do zgrom adzenia zn akom itych mężów. K ażdy 14 z nich zasiądzie [przed n im ] według swej godności. Potem niech za[siądzie M es[jasz] Izraela a w jego obecności niech za jm ą 15 m iejsca naczelnicy ty[sięcy Izraela, ka]żdy według swej godności odpow iednio do stano]w iska], które za j­ m u ją w sw oich obozach 16 i podcza s pochodów . Wszyscy przełożeni ojc[ów zgrojm adzenia razem z m ędrca m i świętego zgrom adzenia n ie­ chaj zasiądą wobec 17 nich, każdy według swojej godności. Jeśli zbiorą się [przy] wspólnym [sto ]le (dlatego), żeby isp ić wino, gdy zostanie przygotow any stó ł zgrom adzenia [i] w ino zm ieszane do picia, to [nie­

chaj] n ik t nie [wyciąga] ręki swojej 19 p o pierwszą cząstkę chleba i [w ina] p rzed kaptanem , gd[yż] on 20 pierw szy [ winien błojgosław ić pierw ociny chleba i win[a, on też] najpierw m a w yciągnąć p o chleb rę­

kę swoją. N astępnie wyciągnie 22 swoje ręce p o chleb M esjasz Izraela, a [potem (dopiero)] niechaj [błogo]sławią wszyscy członkow ie R ady zgrom adzenia, każdy w edług swej godności. Z godnie z tym w skaza­ n iem niech 22 odprawiają (swe obrzędy) na ka żd ym miejscu, gdzie zbierze się przynajm niej dziesięciu m ężó w 8.

N ie łatw o je s t d o k o n ać re k o n stru k cji opisanej uczty w o p arciu o p rzytoczo ne wyżej teksty. T rudno odp ow ied zieć, czy była to u czta w któ rej b ra li u dział wszyscy członkow ie w spólnoty, czy też u czest­

niczyła w niej tylko p ew n a g ru p a w ybranych. M onastyczny c h a ra k ­ te r zrzeszen ia w skazuje raczej, że d o sto łu zasiad ali wszyscy, naw et ci, któ ry ch d o p ie ro p rzy jęto (1Q S 5,15-18; 6,17). N ie znany je st n am rów nież wygląd sto łu b iesiad n eg o , przy k tó ry m spożyw ano p o ­ trawy. Był to chyba tak i sam stół, ja k ie g o używali p ow szechnie ży­ dzi teg o o k re su 9.

N a sto le leżał chleb, k tó ry w re jo n ie M o rz a Ś ród ziem nego był p ro d u k o w a n y z m ąki p szennej w zględnie ję c z m ie n n e j10. W tek stac h

7 P rz ek ład u powyższego te k stu d o k o n a ł W. Ty l o c h , Rękopisy z Q um ran n a d M orzem M artwym , W stęp i k onsultacja naukow a ks. S. M ęd ala, W arszaw a 1997, s. 98.

8 P rzekład tek stu d okonany przez W. Ty 1 о с h a, dz. cyt. j.w., s. 124n. 9 Str. Bill.V,617-618.

10 Z o b . A .S. J a s ń s к i, Chleb i wino w Starym Testamencie, w: Ineffabile Eucharistiae D o ­ n u m , O p o le 1997, s. 188.

ąu m ra ń sk ic h n ie znajd u jem y danych, k tó re pozw oliłyby n a stw ier­ dzenie, czy był to chleb przaśny, czy kwaszony. Z ale żało to o d ch a­ ra k te ru uczty. P rze strzeg a n ie P raw a M ojżeszow ego p rzez zrzesze­ n ie 11 w skazyw ałoby, że ch leb a p rzaśn eg o używ ano d o w szystkich o fiar (K pł 2,4.11; 7,12; 8,2; Lb 6,15; Wj 23,18; 34,25)); chleb kw a­ szony n ie był w ted y używany (K pł 7,13.23). Taki chleb spożyw ano rów nież w w y padkach nieprzew idziany ch (R d z 18,6; 19,3; Wj 12,33n.), w o k re sie żniw (R t 2,14; Test P a tr 5,11), w reszcie w o k re ­ sie św ięta Paschy (W j 12,15-20; 23,13; 34,18; Pw t 16,1-8). W p o ­ w szechnym n a to m ia st użyciu był chleb kw aszony w ypiekany z m ąki jęczm ienn ej (Sdz 7,3; 2 K ri 4,42; J 9.13), gdyż p szenny chleb należał do lu k su su 12. Jak ieg o ro d z aju m ąki używ ano w Q u m ra n do w ypieku ch leb a p rz ezn a cza n eg o n a p o siłek w spólnoty - n ie w iadom o. M o ż­ n a jed y n ie przypuszczać, że ze w zględu n a sakralny c h a ra k te r tych posiłków chleb te n byt w ypiekany raczej z m ąk i pszennej.

N ap o jem Q um rańczyków był „ tiro ś” . Tak inform ują powyżej przy­ toczone teksty. Był to płyn przyrządzony z w inogron; nie wiem y je d ­ nak, czy było to w ino po ferm entacji, czy też tylko m oszcz wyciśnięty z owoców winnych. T rudno przypuszczać, aby przez cały ro k dało się utrzym ywać w stan ie zdatnym d o picia sok winny bez ferm entacji. W iadom o, że w Biblii używ ano n ieraz term in u tîros zam iast ja în [wy­ raz te n je st właściw ą nazw ą na oznaczanie w ina - Pwt 7,1; 11,14; 12,17; 14,23; 18,4; 28,51 i i.], co potw ierdzają teksty Pwt 33,28; 2 Kri 18,32. Jeśli więc posłużon o się tym w yrazem w ob u ąu m rań skich te k ­ stach, z których czerpiem y w iadom ości o spożywaniu posiłków w ska­ zujących n a ich c h a ra k te r sakralny, wnosić stąd m ożna, że napój, j a ­ kim się posługiw ano, nie koniecznie i nie zawsze m usiał być w inem po ferm entacji [m oże najwyżej - jakim ś m łodym winem ].

Z zap isu lQ S a 2,22 m o żn a w ysnuć przypuszczenie, że w czasie uczty p o d aw an e były także in n e p otraw y [ = uczta w k tó rej b io rą u dział p rz e p isa n i ilościow o m ężow ie w liczbie dziesięciu]13. E k sp o ­ now an ie je d n a k dw óch zasadniczych potraw : ch leb a i w ina [czy też w in ogro no w eg o m oszczu dow odzi, że o b ie te p otraw y m iały c h a ­ ra k te r znaczący, czy w ręcz zasadniczy.

1 2 8 KS. /AN ŁACH [8 ]

“ Z ob. 1QS 8,13-16

12 J. B e h m, ά ρ το ς , T W N T I , 475n.

13 Szczegółowych inform acji na te n te m a t szukać należy w książce pt.: Nourriture et répas dans les m ilieux ju ifs et chrétiens de l ’antiquité. M élanges offerts au Prof. Ch. Parrif, ed. Q u esn el i i., L ectio D ivina 178, Paris 1999.

B łogosław ieństw o ch leb a i n a p o ju d o kony w ane było p rzez k a ­ p ła n a p ełn iąceg o tę czynność z racji sw ego u rzędu. N ie m ógł b ło g o ­ sławić nik t p rz e d nim ; naw et „m esjasz” 14, co wydawcy lQ S a - D. B a r t h é l é m y i J.T. M i l i k , I5, o p atrzy li zam ieszczonym w tekście naw iasem i słow em „sic” z w ykrzyknikiem . D o p ie ro po k a p ła n ie błogosław ili stó ł z p o traw am i wszyscy uczestnicy uczty16. Przepisy dotyczące ry tu ału bło go sław ien ia p o k arm ó w - ja k m o żn a przypusz­ czać - nie były b ra n e p o d uw agę, gdy w p osiłku n ie było dziesięciu osób.

Z danych zaw artych w tek stac h ą u m ra ń sk ic h nie m o żn a wycią­ gać d alek o idących w niosków . M o żn a je d n a k przypuszczać, że je st w nich m ow a o ucztach m ających c h a ra k te r liturgiczny o raz m e ­ sjań sk i17. Jej uczestnicy n ie u sta n n ie p rzecież zabiegali o czystość duchow ą. N ie bez racji n ie m ogli b ra ć w niej u d ziału ani obcy ani „now icjusze”, którzy sposobili się d o zaliczenia ich do w spólnoty doskonałych. R ó żn e przepisy tyczące zacho w ań dow odzą, że w ła­ ściwie k aż d a p o ra d n ia m ogła być o d p o w ied n ia d la św iętow ania. W n osić stąd m ożna, że i spożyw anie posiłków m iew ało taki sam c h a ra k te r. G. V e r m e s 18 pisał z całym p rz ek o n an iem , że spożyw a­ nie posiłków we w spólnocie m iało w ym iar sakralny. D la te g o zasia­ dać m ogli do sto łu jed y n ie za p raszan i, że posiłki rozpoczynały się i kończyły m o dlitw ą p o d o b n ie, ja k to później pośw iadcza M iszn a19.

In te re su ją c e szczegóły o u cztach Esseńczyków p rz ek az u je J ó ­ z e f F l a w i u s z : napracowawszy się p iln ie do godziny piątej zbierają

się w jed n ym miejscu, opasują się lnianym i chu sta m i i tak. obm ywają ciała w zim n ej wodzie. Po tym oczyszczeniu zbierają się w osobnym budynku, do którego żaden innowierca nie m a wstępu, a sami, ja k o oczyszczeni w chodzą do jadalni, j a k do świętego okręgu. A skoro za j­ m ą w m ilczeniu swoje miejsca, pieka rz rozdaje im chleb p o kolei, k u ­ charz z a ś stawia przed ka żd ym naczynie z jed n ą potrawą. Przed jed ze­ n iem kapłan odm aw ia m odlitw ę i n ik o m u p rzed tem nie w olno tkn ą ć

14 lQSa 2,18-21.

15 D. B a r t h é l é m y - J.T. Milik, Materiale didattico. Facsimile srq hydh, Regula Congre­ gationis, Oxford 1955.

16 lQsa 2,21.

17 R.E. B row n pisał: The B anquet o f I Qsa 2,11 was liturgically celebrated with readiness on case G o d schuuld bring fo rth the m essiah with th em - w: CBQ 19(1957)61.

18 G. Verm es, L es m anuscrits du Desert de Juda, Paris-Tournai 1954, s. 42 19 Berakot 6,8.

niczego. Po p o siłku zn ó w on się modli. Tak więc na p o czą tku i na ko ń c u oddają cześć Bogu ja k o dawcy życia. N astępnie zdejm ują szaty ja k o święte i zno w u oddają się pracy a ż d o zm ierzchu. Po pow rocie spożywają p o siłe k w p o d o b n y sposób, a jeśli przytrafia się im obcy, j a ­ ko goście zasiadają razem z n im i przy w spólnym stole. Ż a d en krzyk lub wrzawa nie bezcześci ich dom u, a kiedy rozmawiają, udzielają so ­ bie kolejno głosu. D la osób postronnych m ilczenie ludzi znajdujących się wewnątrz wydaje się ja k im ś przejm ującym misterium, a p o w o d em tego je st niezm ien ne zachow yw anie trzeźwości i m iarkow anie p rzyjm o ­ wanych p o siłkó w i napojów potrzebam i naturalnym i20.

Z pow yższego te k stu w nioskow ać m ożna, że u czta w sp o m in an a p rzez J. F law iusza m a c h a ra k te r w yraźnie kultow y. Ten c h a ra k te r uzyskiw ała o n a p rz ez m odlitw y i oficjalne ze b ra n ie członków w spólnoty. Is to tn ą ro lę odgryw ali w niej kap łan i. U przyw ilejow aną p o tra w ą p o siłku był chleb. Z ask a k u ją c a je s t uw aga o „gościach”, którzy m ieliby b ra ć u d ział w opisyw anych ucztach. P ra w d o p o d o b ­ nie F law iusz p o d a! w tej m a te rii m ylną inform ację; nie zgadza się o n a bow iem z tym , co n a te m a t u czestnictw a w u cztach czytam y w te k sta c h po ch o d zący ch z g ro t ąum rań sk ich .

W iado m o, że ofiary, z w yjątkiem o fiar cało palny ch łączyły się z b iesiadą. Po złożonej o fierze n astępow ały uczty, po dczas któ ry ch uczestnicy o fiaro w an ia spożyw ali m ięso p o ch o d z ące z ofiar. W P i­ śm ie świętym zn ajd u jem y opisy tak ich uczt ofiarnych, a ofiarow ać w edług b iblijnego słow nictw a znaczyło rów nież jeść i pić p rz ed B o ­ giem (zob. Wj 32,6; Pw t 12,18; Sdz 9,27; 2 K ri 6,22; itd.).

J a k w idać, w każdym z tych zapisów pojaw ia się w zm iank a o chlebie, ja k o istotnym elem e n cie uczty. N ie inaczej je s t rów nież podczas uroczystej uczty p aschalnej. C hociaż bow iem podczas uczty spożyw ano cały szereg różnych w iktuałów , zw łaszcza zjad an o m ięso p asc h aln eg o b a ra n k a , to p rz ecież chleb odgryw ał ro lę n ie ja ­ ko m agiczną: o d n iego zaczynano i nim k o ń czon o posiłki.

P rzepisy tyczące p asc h aln eg o p osiłku przew idyw ały spożyw anie ch leb a n ie kw aszonego. W Wj 23,15 czytamy: obchodząc święto

Przaśników (’e t h a g h a m m a ^ ó t - k tó re - ja k w iad o m o - łączy się

ściśle ze św iętem P aschy), będziesz jadł, j a k ci n a kazałem (lem ô ‘ë d h ód eś h â ’âbîb), p n e z siedem dni, chleb z nie kw aszonej m ą k i (mappót)

1 3 0 KS. JAN ŁACH [1 0 ]

20 J ó z e f F l a w i u s z , Bell. II, 8, 5. zob.: Wojna żydow ska, z języka greckiego przełożył, o raz w stępem o p atrzy ł Ja n R adożyński, Poznań 1980, s. 162.

w oznaczonym, dniu miesiąca. Trzy razy w roku winien się po ka zyw a ć przed obliczem Pana (‘al p en ê h ä ’ädön). Pierw sze św ięto z o sta ­

ło u stan o w io n e w czasie wyjścia z E gip tu . O b c h o d zo n o je w m iesią­ cu A bib, czyli N isan p rzez tydzień n astęp u jący p o uroczystości P as­ chy (por. Wj 13,4n.). Świćto Paschy nie je s t tu w sp om niane.

W Wj 34,18 zapisano: Z a chow aj święto Przaśników; przez siedem

dn i będziesz ja d ł chleby przaśne, j a k to ci p o leciłem w czasie ozna czo ­ nym, to je st w m iesiącu A b ib (lem o ‘êd h ó d eś h â ’âbîb), gdyż wtedy wy­

szedłeś z E giptu 23 Trzy razy w roku ukażą się wszyscy twoi m ężczyź­

n i przed obliczem Pana (‘e t p en ê h ä ’äd ö n ), Boga Izraela.

W ieczerza p aschalna, ja k ą spożyw ano w dn iu 14 N isan 21 (daw na nazw a A bib) rozpoczynała czas spożyw ania chlebów nie kw aszo­ nych p rzez siedem dni. W ypada tu p rzypom n ieć w jak im ko ntek ście w y darzeń m iało m iejsce spożyw anie paschalnej uczty. C zynnościam i przygotow ującym i do tej uczty było przygotow anie paschalneg o b a­ ra n k a zgod nie z przepisam i zapisanym i w Wj 12,3-10, w ybranie o d ­ pow iadającej ilości uczestników sali, przyrządzen ie sali itd. S am a uczta m iała c h a ra k te r rodzinny. Szczegóły d ru g o rzęd n e ulegały m o ­ dyfikacjom w m iarę czasu, zwłaszcza, gdy m ocniej p rzestrzeg an o w ym ogu u rz ąd za n ia jej n a te re n ie Jerozolim y, co pociąg ało za so b ą p o trz e b ę tw o rzen ia g rup m ających w spólnie spożywać przygotow y­ w anego do zjed zen ia b aran k a. U w idacznia się zapisach p o ch o d zą­ cych z okresu m ięd zy testam en taln eg o (pen ê h ab û rah ). R o zp o częta p o zacho dzie sło ń ca uczta p asc h aln a w in n a się zakończyć p rz ed b rzask iem 22. P rzebieg uczty paschalnej p o d a je M iszna23. W dzień p o p rzedzający uroczystość n ik t nie pow inien jeść od p o łu d n ia aż do n a sta n ia w ieczoru, kiedy ułoży się do stołu. N aw et najb ied niejszem u n ależało przygotow ać nie m niej, niż 4 kielichy w ina24. K ażdem u, k to m iał jeść p asch aln eg o b a ra n k a sługa m ieszał i p od aw ał pierw szy k ie­ lich. W edług szkoły S zam aja g o sp o d arz w ypow iadał te ra z słowa, którym i błogosław ił dzień, a n a stę p n ie w ino. S zkoła H illela k aże

21 C harakterystyczne je st to, że S am ary tan ie do dziś spożyw ają b a ra n k a pasch aln eg o n a górze G arizim nie 14, ale 13 N isan - p o zach o d z ie słońca, zob. J. J e r e m i a s , D as M assafeier Sam aritaner u n d ihre B edeutung fü r Verständnis der alttestam entlichen Passahiberlieferung, B e ­ ih efte z u r Z A W 59, G ieß en 1932.

22 W edlug Tos. Pes. 5,2.13 uczta ta w inna się kończyć p rz e d północą; (zob. Str. Bill. IV,54), gdyż czas po uczcie byl „czasem godnym zastan aw ian ia się ” .

23 Pes. 10,1-9. 24 Pes. 10,1.

błogosław ić najpierw w ino, a p o te m dzień25. Po obrzęd zie błog o sła­ w ieństw a w ina przew odniczący uczty podsuw ał sos z owoców, w k tó ­ rym m aczał chleb nie kw aszony26. Z an im przygotow ano sos ow oco­ wy, uczestnicy uczty w ypijali pierw szy kielich wina. P o tem p rzygoto­ w ano drugi kielich. N astęp o w ało w spom nienie w ypadków w E gipcie tego w ydarzenia, k tó reg o sk utkiem była w łaśnie uczta paschalna. N ajm łodszy syn pytał ojca o pow ód uczty i zabijania zw ierzęcia. G dy chłopiec był jeszcze m ały, ojciec pou czał go, ja k m iał to pytanie p o ­ stawić. D ziecko m iało zapytać, dlaczego noc, k tó rą przeżyw ano, je st in n a od pozostałych. O jciec w yjaśniał zn aczenie różnych elem entó w uczty. Z io ła, b aran ek , przaśny chleb oznaczały poszczególne zd a rze­ n ia w Egipcie. C hleb nie kw aszony (m apęah) przy po m in ał noc p o ­ spiesznego przygotow ania się d o opuszczen ia E giptu, gorzkie zioła ( / « 'r a m ) - gorzkie życie Iz rae la w niew oli egipskiej, b a ra n e k p a s­ chalny p rzyp om inał przejście an io ła śm ierci om ijającego dom y n a ­ zn aczon e jeg o krw ią (pesah). Z a d a r uw olnienia należało się d zięk­ czynienie B ogu, co też w yrażano w śpiew ie H a llelu 27. R óżn e szkoły rabinąck ie dyskutow ały n a te n te m a t kiedy należy ów śpiew ro z p o ­ cząć. Śpiew te n był za raz em p o czątkiem właściwej uczty. Spożywano przygotow ane p o k arm y i w ypow iadano n ad nim i słowa dziękczynie­ nia. D o kielicha m o żn a było w m iędzyczasie dolew ać w ina, do m o ­ m en tu , kiedy w spólnie w ypijano trzeci - liturgią p rzepisany kielich. C zw arty kielich kończył ostateczn ie ucztę paschalną, ą w ypijano go przy śpiew ie drugiej części H a llelu (Ps 115-118,29). Śpiew H allelu i o statn i kielich w ina były ostatn im i czynnościam i wieczerzy. N ie za­ p o m in an o oczywiście o um yw aniu rąk, k tó re ubrudziły się przy sp o ­ żyw aniu b a ran k a. Podczas uczty isto tn ą funkcję spełniał oczywiście nie kw aszony chleb. W okresie, w którym przepisy co do siedm iu dni „nie kw aszonych chlebów ” nie były jeszcze stabilne, jed ze n ie tego chleba w uroczystość Paschy o graniczało się p raw d o p o d o b n ie do te ­ go tylko św ięta. W nioskow ać o tym m o żn a z zapisu, w którym za­ m ieszczono m otyw ację przepisu: Z łożysz ofiarę paschalną k u czci Pa­

na Boga swego z owiec i cielców w miejscu, które sobie obierze Pan na m ieszkanie dla im ienia swego. N ie będziesz ja d ł wraz z nią chleba kw a ­

1 3 2 KS. JAN ŁACH [ 1 2 ]

25 Str. Bill. IV,61.

26 Sos owocowy sp o rząd z an o z u ta rty c h fig, z daktyli, m igdałów i innych owoców. M iał on, p o przyrządzeniu, wygląd pap k i, k tó ra p o d o d a n iu cynam onu i innych przypraw w raz z wi­ nem , była gorzka. Por. Str. Bill. IV. 65.

szonego (Pw t 16,2). C hociaż bow iem w różnych przek azach czytam y

0 siedm iu dniach, w których spożyw ać n ależało chleb nie kwaszony (Pw t 16,3); ta k a ilość dni zdaje się być n a k a zan a w Wj 12,17, ale m o ­ tywacja teg o nakazu zaw arta w w 14 i w. 17 je st dość dziw na ”...bo

w tym dniu [bc‘esem hajjóm h azzeh) wyprowadziłem wojsko twoje z ziem i egipskiej. W ydaje się w ięc słuszne przypuszczenie B. W a m -

b a c q ’ a28, b. se k re ta rz a P apieskiej K om isji B iblijnej, któ ry tw ierdzi, że p asch aln e m a $ ó t obow iązyw ało w dniu teg o najw iększego św ięta żydow skiego. Później d o p iero rozciągnięto ów przepis n a cały ty­ dzień, któ ry trw ał od 14 d o 21 N isan29.

W praw dzie w czasach Jez u sa przepisy o św iętow aniu mappôt byty inne, w a rto w szakże w iedzieć o tym ze w zględu n a ścisły zw iązek „chleba nie k w aszonego” z w ypow iadanym i słow am i Jez u sa w sali w ieczernika, gdy tam al chleb dla swych uczniów i w ypow iadał n ad nim : To je st Ciało m oje... .N a te n te m a t p isan o b ard zo w iele nie tyl­ ko w o statn ich d ziesiątk ach la t30.

J e s t g o d n e uwagi, że „łam an ie c h le b a ” w pierw otnym K ościele p rz y p o m in ało bycie z Jezu sem , ud ział w b iesiad zie, w k tó rej O n uczestniczył. W ynika stąd , że rzeczywiście w geście łam an ia ch leba 1 ro zd aw an ia go w idziano jakiś szczególny e le m e n t jed n o czący tych, którzy znaleźli się w jed n y m m iejscu.

28 B. Wambacq, Instituta biblica, I. De antiquitatibus sacris, Catholic Book Agency, Ro­ mae 1965, s. 233.

29 В. Wambacq, Instituta biblica, dz.cyt. s. 234-237.

-10 Zob. zwłaszcza R. Bar t ni cki , O statnia Wieczerza w św iadom ości zbawczej śm ierci Je ­ zusa, STV 18(1980)2, s. 313-320; J. Drozd, O statnia Wieczerza nową Paschą, Katowice 1974; A. S. Jasiński, Chleb i wino w Starym Testamencie, w: Ineffabile Eucharistiae d o n u m , Opole 1997, 187-201; A. Kowalczyk, Eucharystia w świetle Pisma świętego, Studia Gdańskie 3(1978) 47-57; J. Kudasi ewi cz, H istoriozbawcza interpretacja tekstów eucharystycznych, RTK 26(1979), 2, 137-143; tenże, H istoriozbawczy i wspólnototwórczy sens Jezusowych słów i gestów ustanow ienia Eucharystii, w: Teologia Now ego Testamentu. Teologia Ewangelii synop­ tycznych, Lublin 1986, 45-58; H. Lang к am mer, Problem nowotestam entowych przekazów o ustanowieniu Eucharystii, Ekskurs w: Ewangelia według św. M arka, Poznań 1977, 391-396; tenże, Eucharystia ja k o ofiara i ja k o uczta, w: M iłość je st z Boga. W okół zagadnień biblijno-m o- ralnych. S tu d iu m ofiarowane ks. Janowi Łachow i, Warszawa 1997, 211-219; tenże, Teologia E uchaiystii, Kłodzko 1997; J. Łach, D ata Ostatniej Wieczerzy w świetle d o ku m en tó w zn a d M o ­ n a M artwego, RBL 11(1958) 404-417; tenże, Uczta zn e szen ia z Q um ran a Ostatnia W ieczena, RBL 11(1958) 489-497; tenże, Ostatnia Wieczerza we współczesnej problem atyce biblijnej, RBL 12(1959) 138-145; S. Mędal a, Pojęcie koinonia w N ow ym Testamencie ja k o synteza życia chneńcijańskiego, w: W posłudze Słowa Pańskiego, Księga Pam iątkowa pośw. ks. J. Kuda- siewiczowi, Kielce 1997, 329-347; K. Roma ni uk, Eucharystia w przekazach biblijnych, AK

1 3 4 KS. JAN ŁACH [ 1 4 ]

Z a m ia st z a k o ń cze n ia d o powyższych uw ag przyw ołać w ypada n a p am ięć to, co n a te m a t „łam a n ia c h le b a ” n ap isan o w K atech izm ie K ościoła K atolickiego: [Eucharystię określa się] Ł a m a n ie m chleba,

p o n iew a ż ten obrzęd, charakterystyczny dla p o siłku żydowskiego, z o ­ sta ł wykorzystany przez Jezusa, gdy błogosławił i daw ał uczniom chleb ja k o gospodarz stołu, zw łaszcza p o d cza s O statniej Wieczerzy. Po tym geście uczniow ie rozpoznają Jezusa p o Zm artw ychw staniu. Pierwsi chrześcijanie będą w ten sposób nazyw ać swoje zgrom adzenie eucha­ rystyczne. O znacza to, że wszyscy, którzy spożywają łam any Chleb Chrystusa, w chodzą we wspólnotę z N im i tworzą z N im jed n o cia ło ? 1

Ks. p ro f, d r hab. J a n Ł a c h - biblista, były dziek an W ydziału T eologicznego i re k to r ATK, w iceprzew odniczący biblistów polskich (dw ie k ad e n cje), a u to r w ielu p ra c naukow ych, licznych artykułów i recenzji.

Zusammenfassung

Besonders in der deutschen Literatur existieren viele Bücher und Artikel, die das Problem des Brotbrechens in der Bibel betrachten. In den polnischen exegeti­ schen Schriften finden wir die Besprechungen des wichtigen Problems nur beise­ ite: es interesiert mehr Dogmatiker und Liturgiewissenschaftler, nicht aber die Bi­ blisten. Das Them a ist wichtig: wir sprechen doch jeden Tag über der Hostie „brach es“...

In meinem Artikel beschäftige ich mich mit dem, was in der biblischen G e­ schichte versteht man unter dem Substantiv: κλασις του άρτου und dem Verb: κλαω τον άρτον. Mit Hilfe der Konkordanzen und W örterbücher kann man verhältismäßig leicht feststellen, daß diese beiden Worte findet man in solchen bi­ blischen Texten, die vom Leben der Familien erzählen, in denen beachtenswerte Rolle gemeinsames Essen spielt. D er Vater, oder der Leitende des Treffens bei dem Tisch sind die Ersten Personen des Zusammentreffens. Diese Rolle äußert sich im Brechen des Brotes, in Austeilung der Brotstücke und im Gebet. Die G e­ bete schaffen die religiöse A tm osphäre des Mahles. Das Brechen der Brote und die Austeilung der Fragm ente unter die Anwesenden gibt den Teilnehmer das Gefühl der innerlichen Einheit (kolvwvix).

Eindeutig religösen Sinn hat das Mahl, in dem die ungesäuerten Brote benutzt sein sollten. (Cfr besonders die T hora - Vorschriften in diesem Bereich: Ex 23,15;

34,18; Lv 23,5-8; Num 28,16-25; D tn 16,1-3). Jeden N eutestam entler interesieren die Vorschriften, in denen das Passa-Fest und Mazzot besprochen sind. Wichtig sind auch Schilderungen von den G astmahlen der Essener und der Juden aus der intertestam entalen Periode: sie befinden sich in den Qumran- Texten (1QS 5,15- 18 und lQ S a 2,18-21) und bei J. Flavius (Bell II, 8.5).

Jesus hat das Passa-Mahl mit den Zwölf gefeiert nach den Vorschriften der Thora. E r hat die ungesäuerten Brote benutzt und den Verlauf des Mahles streng gehalten. Weil die Teilung und Austeilung der ungesäuerten Brote eine wichtige Rolle spielt, ist es notwendig davon nicht nur wissen, aber auch ernst die Vorschri­ ften der Kirche zu lesen und behalten im Feier der Eucharistie: sancta sancte trac­ tanda!.