278
cześnie uniwersytety straciły monopol na kształcenie wyższe na korzyść uczel-ni techuczel-nicznych oraz monopol badaw-czy na korzyść pozauniwersyteckich instytutów. Częściowo wynikło to z dą-żenia uniwersytetów do utrzymania te-oretycznego kierunku pracy badawczej na uniwersytetach, podczas gdy wymo-gi gospodarcze powodowały niezbędność bardziej utylitarnie traktowanych ba-dań, np. w dziedzinie techniki.
W świetle powyższych konstatacji wątpliwości budzi ocena McClellanda, że około 1870 r. ustabilizowały się for-my życia uniwersyteckiego i utrzymały aż do 1914 r. Nawet bowiem w p r a -cach seminaryjnych zmiany stosunku sił profesorskich do liczby studentów mu-siały drastycznie wpływać na formy pracy. Wyodrębnianie się instytutów go-dziło w struktury uczelni, a związanie się elity profesorskiej z elitami władzy i społecznymi do reszty niszczyło du-cha korporacji zawodowej.
W konkluzji autor stwierdza, że sy-stem uniwersytecki w 1914 r. był, ogól-nie rzecz biorąc, bardziej zintegrowany ze społeczeństwem niemieckim niż w początkach XVIII w. i znacznie
bar-dziej uzależniony od administracji i pa-tronatu władz państwowych. Patronat i pomoc państwa oraz grup szlachec-kich pomogły wydostać się uniwersy-tetom z kryzysu w XVIII w., ale ko-sztowały utratę niezależności. Pomoc państwa w XIX w. pomogła zbudować nowy, oryginalny system uniwersyte-cki, jednoczący pracę dydaktyczną z pra-cą badawczą. Umożliwiło to, przynaj-mniej w części, wyjście uniwersytetów 'naprzeciw potrzebom społecznym w
o-statniej ćwierci XIX w. Z kolei utrata niezależności profesury przyniosła smu-tne następstwa już po I wojnie świa-Dla dobra uniwersytetów i dla ko-rzyści stąd płynących dla społeczeń-stwa i dla pańspołeczeń-stwa niezbędne jest, by uniwersytety posiadały prawa i przy-wileje, prestiż niezbędny do ich obrony oraz pewien stopień niezależności w sto-sunku do przejściowych kaprysów wła-dzy i nacisków działaczy politycznych i społecznych. Nadmiar jednak odręb-ności i ducha oporu grozi
uniwersyte-tom alienacją i degeneracją, towej.
Kalina Bartnicka
Tomâs Srogon, Josef Cach, Jozef Mâtej, Jozef Schubert, DEJINY SKOLSTVA A PEDAGOGIKY, Slovenské Pedagogické Nakladatelstwo, Bratislava 1981, ss. 1, 390, ilustr.
Zespół wybitnych historyków wycho-wania, wśród których znajdujemy aż trzech (Cach, Mâtej, Schubert) współ-autorów ogłoszonej stosunkowo niedawno historii pedagogiki czeskiej i słowackiej
(Dejiny èeskej a slovenskej pedagogi-ky, Bratislava 1976), opublikował
aka-demicki podręcznik powszechnych dzie-dziejów wychowania, szkolnictwa i my-śli pedagogicznej. Podręcznik ten prze-znaczony jest dla studentów wydziałów pedagogicznych i stąd układ i zakres treści uwarunkowany został aktualnie obowiązującym programem nauczania historii wychowania na tym wydziale. Dlatego książka nie jest zarysem syn-tetycznym całości dziejów szkół i wy-chowania. Autorzy przyznali w przed-mowie, że ich tom obejmuje tylko
wy-brane zagadnienia i rozdziały z po-wszechnej historii wychowania. Głów-nym kryterium doboru treści poszcze-gólnych rozdziałów były — jak stwier-dzają autorzy — doniosłe i przełomo-we osiągnięcia rewolucyjnych sił spo-łecznych i postępowych myślicieli na przestrzeni dziejów. Jako podstawę in-terpretacji i oceny wydarzeń autorzy przyjęli zasady marksizmu-leninizmu. Podręcznik dzieli się na cztery części. Pierwsza obejmuje wychowanie w okre-sie społeczeństwa pierwotnego, niewol-niczego i feudalnego, druga — w okre-sie rozwoju kapitalizmu, trzecia — w okresie imperializmu i czwarta — w dobie realnego socjalizmu i zbliża-nia się do komunizmu.
R E C E N Z J E 279
wydziałach pedagogicznych uczelni cze-chosłowackich określiły proporcje za-równo chronologiczne, jak i tematycz-ne. Najobszerniej zostały omówione cza-sy najnowsze po roku 1945 oraz wy-darzenia na ziemiach czeskich, słowa-okich i w Związku Radzieckim. Pod-ręcznik zawiera następujące rozdziały:
Wychowanie we wspólnocie pierwot-nej. Wykształcenie, szkoły i początki teorii pedagogicznej w ustroju niewol-niczym. Wychowanie, kształcenie i szko-ły w społeczeństwie feudalnym. Wy-chowanie, szkoły i myśl pedagogiczna w okresie humanizmu renesansowego, reformacji i kontrreformacji. Pedagogi-ka J. A. Komeńskiego. PedagogiPedagogi-ka w dobie rewolucji burżuazyjnych do połowy X I X w. Szkolnictwo i peda-gogika w Rosji w XVIII i XIX w. Szkol-nictwo i pedagogika na ziemiach cze-skich i słowackich do połowy XIX w. Koncepcje reform szkolnictwa w Cze-chach i na Słowacji w okresie rewo-lucji 1848—1849. Socjaliści utopijni i ich poglądy na wychowanie i wykształce-nie. Rozwój marksizmu i jego wpływ na rozwój myśli pedagogicznej. Szkolni-ctwo i pedagogika na ziemiach cze-skich i na Słowacji w dobie kapita-lizmu i wolnej konkurencji. Szkolni-ctwo i pedagogika w przodujących kra-jach kapitalistycznych w końcu XIX i XX w. Ruch robotniczy wobec pro-blemów wychowania i wykształcenia (do roku 1917). Szkolnictwo i pedago-gika w Czechach i na Słowacji do ro-ku 1914. Szkolnictwo i pedagogika w burżuazyjnej Czechosłowacji (1918—1939), Szkolnictwo i pedagogika w Czechach i na Słowacji w czasie II wojny światowej i walki z faszyzmem. Rozwój r a -dzieckiego szkolnictwa i pedagogiki od Wielkiej Rewolucji Październikowej do roku 1945. Wybitni przedstawiciele ra-dzieckiej pedagogiki. Szkolnictwo i pe-dagogika w Związku Radzieckim w la-tach 1946—1980. Szkolnictwo i peda-gogika w socjalistycznej Czechosłowa-cji. Szkolnictwo i pedagogika w pozo-stałych krajach socjalistycznych,. Szkol-nictwo i pedagogika w niektórych kra-jach rozwijających się. Szkolnictwo i
pe-dagogika w niektórych k r a j a c h kapi-talistycznych.
Podręcznik jest skonstruowany b a r -dzo metodycznie i może przez to być doskonałą pomocą dla wykładowców. Może też być — w pewnym sensie — wzorem dla podobnych opracowań pod-ręcznikowych.
Rozdziały dotyczące ziem' czeskich i słowackich umieszczone są w książce na przemian z rozdziałami poświęco-nymi światowym dziejom pedagogiki. Układ każdego rozdziału jest przykła-dem konsekwentnie przeprowadzonego zamiaru autorskiego. Wszystkie rozdzia-ły poprzedza wydrukowana drobniej-szym krojem pisma charakterystyka ogólnej sytuacji społecznej i politycz-nej danego okresu. Następnie w obrę-bie każdego rozdziału na początku znaj-, duje się opis ogólnej sytuacji pedago-gicznej oraz omówienie poglądów, i działalności wybitnych nauczycieli i organizatorów szkolnictwa. Każdy roz-dział kończy się uwagami o systemie
i działalności szkół. ч
Przypisy umieszczone pod tekstem zawierają najczęściej objaśnienia bio-graficzne. Po każdym rozdziale zamiesz-czono odnośną bibliografię. Obejmuje ona pozycje zalecane jako lektura dla studentów.
Podręcznik wydany w 6 tysiącach egzemplarzy zyskał estetyczną i t r w a -łą oprawę zewnętrzną. Oprawa płócien-na, obwoluta i dobry papier zapewnia-ją dużą funkcjonalność użytkową książ-ki. Indeks, osób stanowi właściwe uzu-pełnienie tego wzorowego pod wielo-ma względami podręcznika akademic-kiego.
Uwagę czytelnika polskiego przycią-gają nazwiska i dzieła osób związa-nych z naszym k r a j e m . Z postaci hi-storycznych wymienieni są przywódcy Komuny Paryskiej — Walery Wrób-lewski i Jarosław Dąbrowski. Cytowa-ny jest podręcznik Historia
wychowa-nia, pod red. Łukasza Kurdybachy, tom
1 i 2 oraz prace pedagogiczne uczonych polskich: Bogdana Suchodolskiego oraz Alicji i Janusza Kuczyńskich.
