Myślenie ekonomiczne w filozofii i teorii prawa Ekonomiczna Analiza
Prawa
•Zainteresowanie prawników badaniami ekonomicznymi nie było związane
wyłącznie z faktem powstania w latach 70 XX wieku chicagowskiej szkoły Law and Economics.
• Z interpretacjami prawa w kategoriach ekonomicznych spotykamy się już
wcześniej w: jurysprudencji rzymskiej,
marksistowskiej teorii prawa, amerykańskim realizmie prawnym, socjologicznej
jurysprudencji, w pewnych odmianach
hermeneutyki i argumentacji prawniczej, w koncepcji Ronalda Dworkina.
•Rozwój instytucji ekonomicznych w starożytnym Rzymie był
przyczyną rozwoju
poszczególnych gałęzi prawa,
zwłaszcza prawa prywatnego, jak i nauki prawa jurysprudencji.
Wpływ ekonomii na myślenie jurystów rzymskich jest
szczególnie widoczny w prawie rzeczowym, jak i obligacyjnym.
•
W tym samym czasie
ukształtowały się podstawy dla
prawa finansowego, gałęzi prawa zdeterminowanej przez
ekonomię. Już w starożytności
wypracowano takie ekonomiczno
– prawne kategorie pojęciowe jak
podatek, cło, czy skarb państwa.
Marksistowska nauka prawa
•Prawo jest zbiorem norm postępowania.
Normy te są ustanowione albo uznane w odpowiedniej formie przez państwo.
Realizacja norm jest zabezpieczona użyciem przymusu ze strony organów państwowych. Normy są wyrazem woli klasy panującej, a ich celem zapewnienie dogodnych dla tej klasy warunków
społeczno – ekonomicznych.
Co ciekawe koncepcja marksistowska jest przykładem koncepcji
pozytywistycznych, zakłada, że
prawo pochodzi od państwa. Jednak mamy pewną różnicę, inaczej niż w pozytywizmie, prawo ma charakter klasowy, służy interesom klasy
władającej środkami produkcji, nie uznaje uniwersalistycznych
wymogów aksjologii prawa.
Paszukanis
• Ekonomia miała szczególną pozycję i
znaczenie w marksistowskiej nauce prawa.
Była ona obok filozofii (materializmu
dialektycznego) drugą nauką podstawową.
• Prawo jest, wedle Paszukanisa, produktem konkretnej formy prawnej, która z kolei jest realnym odbiciem stosunków produkcji
oraz stosunków wymiany. Prawo daje się zredukować do kategorii
ekonomicznych faktów.
Realizm prawniczy
• Nurt realistyczny, ujmujący prawo jako zespół faktów psychicznych albo
społecznych. Uznawany jest za część
socjologicznej jurysprudencji oznaczającej zbiorczą nazwę wielu nurtów nauk
prawnych z początku XX wieku, sięgających pomocniczo po wiedzę i metody socjologii.
Mianem tym określa się szkołę wolnego
prawa, amerykański i skandynawski realizm prawniczy oraz prace Roscoe Pounda.
Realizm prawniczy
• W polskiej nauce okresu komunizmu nurt ten nazywany był funkcjonalizmem
prawnym i był celem licznych krytyk ze strony teoretyków prawa. Nie istnieją jednak silniejsze związki między
socjologiczną jurysprudencją, a funkcjonalizmem w socjologii czy antropologii.
Realizm prawniczy w wersji amerykańskiej Powstał mniej więcej w II połowie
XIX. Głosił iż nauka prawa
powinna zajmować się prawem
rzeczywistym, a więc tym, co jest, a nie tym, co być powinno.
Realizm prawniczy zapoczątkował socjologiczną jurysprudencję, to był początek wszelkich analiz.
Realizm amerykański
Podstawowe założenia realizmu amerykańskiego:
1. prawo jest zmienne i tworzone przez sądy;
2. prawo nie jest samo przez się celem, lecz środkiem do osiągnięcia celu i
dlatego powinno być badane z punktu widzenia swej skuteczności, ze względu na te cele.
O. W. Holmes
• W 1897 roku prekursor amerykańskiego realizmu prawnego sędzia Holmes
stwierdził, iż dla racjonalnej nauki prawa staranny (sumienny)
interpretator może być
człowiekiem teraźniejszości, ale człowiek przyszłości to statystyk i mistrz ekonomii.
Socjologiczna jurysprudencja
•Również w socjologicznej jurysprudencji (inżynierii
społecznej) Pounda można znaleźć idee ekonomiczne.
Zwłaszcza pogląd Pounda na temat zaspokajania pragnień
przy równoczesnej minimalizacji groźby powstania konfliktu i
strat.
Sędzia Hand
• Posłużył się
charakterystyczną dla późniejszej szkoły
ekonomicznej analizy
argumentacją, stwierdzając, że zaniedbanie jest brakiem przedsięwzięcia środków
uzasadnionych kalkulacją
kosztów.
Hermeneutyka prawnicza
•Hermeneutyka jako praktyka interpretacyjna była znana już od starożytności. Pierwotnie oznaczano tym
terminem objaśnianie, wyjaśnianie, przez które coś jest wydobywane na światło dzienne. Platon używał tego
terminu dla określenia sztuki wyjaśniania tego, co mówią bogowie. Istotą hermeneutyki było ustalanie dokładnego znaczenia słów, zdań i tekstów, a także wydobywanie
praktycznych wskazówek z różnego rodzaju form symbolicznych. Hermeneutyka wiązała się z
rozumieniem tekstów religijnych, prawnych oraz z różnego rodzaju zabiegami magicznymi. Na tym tle wyłoniła się hermeneutyka, jako technika prawidłowego rozumienia czy ustalania znaczenia.
Hermeneutyka prawnicza
•Hermeneutyka prawnicza polega na ustalaniu właściwego znaczenia tekstu prawnego,
dotyczy języka prawnego i prawniczego,
których znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu, sytuacji i okoliczności.
Hermeneutyka dzisiaj traktowana jest jako
klamra spinającą naukę prawa, filozofię prawa oraz cały porządek prawny, jeśli oczywiście
przyjmiemy, że prawo tworzy się w hermeneutycznym akcie rozumienia.
Hermeneutyka prawnicza
• Budowana na podstawach fenomenologii
hermeneutyka prawnicza również dopuszcza możliwość odwoływania się w interpretacji prawniczej do założeń (ustaleń)
ekonomicznych. Konkretne prawo jest produktem złożonego procesu, w którym
norma ustawowa jest tylko jednym ze stopni
„urzeczywistnienia prawa”. W procesie tym mogą się również pojawić ekonomiczne
determinanty, które odgrywają istotną rolę w kształtowaniu się określonej
Hermeneutyka prawnicza
• tradycji interpretacyjnej, jak
i konkretnego prawniczego
przedrozumienia. Te właśnie
czynniki formują ostatecznie
proces rozumienia.
Kaufmann
• Konkretne, historyczne
prawo powstaje jako rezultat procesu, polegającego na
wzajemnym zbliżaniu
(asymilacji) życiowych –
również ekonomicznych –
stanów rzeczy i norm.
Teorie argumentacji
•Współczesne teorie argumentacji opierają się na przekonaniu, że w trakcie dyskursu nie da się
zawsze sformułować racjonalnych argumentów.
Dyskurs powinien być racjonalny i
praktyczny. Teorie argumentacji prawniczej, a także retoryka prawnicza, przyjmują podobny punkt widzenia rozumowania jakiego dokonuje każdy prawnik. Zarówno bowiem prawnik –
praktyk, jak i prawnik – naukowiec dokonują aktów wartościowania, których z ich pracy myślowej nie da się wyeliminować.
Teorie argumentacji
•Oba kierunki upatrują jednak swe zadanie w tym, by wypracować jakieś
„obiektywne”, „racjonalne” metody
kontrolowania tych rozumowań każdego z prawników. Przyjmują założenie, że
możliwe jest wypracowanie takich metod, które różnią retorykę prawniczą i teorie argumentacji od hermeneutycznej filozofii prawa. Sama argumentacja jest
niewątpliwie teorią specyficznie prawniczą.
Teorie argumentacji
•Analiza ekonomiczna bywa stosunkowo często wykorzystywana we
współczesnych teoriach argumentacji.
W teoretycznym dyskursie
prawniczym możemy stosować
metody ekonomiczne w zasadzie bez żadnych ograniczeń, jeśli tylko ich
użycie jest uzasadnione typem interpretowanego przypadku.
Teorie argumentacji
•Z pewnymi ograniczeniami spotykamy się natomiast w przypadku dyskursu praktycznego, w którym uprzednio dokonane ustalenia faktyczne
(również te ekonomiczne)
odgrywają wprawdzie znaczącą rolę, ale nie zawsze muszą przesądzać o ostatecznym rozstrzygnięciu.
Teorie argumentacji
•Uczestnicy praktycznego dyskursu prawniczego muszą w pewnych
przypadkach sięgać po argumenty ekonomiczne, by móc dokonać
właściwych, słusznych normatywnych rozstrzygnięć. W dyskursie prawniczym można korzystać z wielu rodzajów
argumentów ekonomicznych. Ich katalog stale może być uzupełniany i
modyfikowany.
Teorie argumentacji
•Praktyczny dyskurs prawniczy ma określoną strukturę. Argumenty
ekonomiczne muszą się w strukturę tego dyskursu wpisywać. Stąd
podział argumentów ekonomicznych na ogólne (uniwersalne /
niewyspecjalizowane) oraz szczegółowe (powiązane z
wyspecjalizowanymi obszarami refleksji prawniczej).
Teorie argumentacji
•Istnieje również dość liczna grupa argumentów (topik) prawniczych, które wprawdzie nie są z samej
swej istoty ekonomiczne, lecz sens ekonomiczny stosunkowo łatwo jest im nadać w
praktycznym dyskursie prawniczym.
Ronald Dworkin
•Sprawa rutynowa – sędzia
odnajduje w systemie obowiązującą regułę wyznaczającą postępowanie w danej sytuacji.
•Trudny przypadek – w
poszukiwaniu rozstrzygnięcia sędzia musi uciec się do innych, nie
będących regułami standardów.
Ronald Dworkin
•Zasady (principles) – to standard, który ma być przestrzegany nie
dlatego, że ulepsza lub zabezpiecza jakiś pożądany stan rzeczy, lecz
dlatego, że stanowi wymóg wynikający ze sprawiedliwości, uczciwości lub z
innego wymiaru moralności, np. „Nikt nie może odnosić pożytku ze swego
złego uczynku”.
Ronald Dworkin
• Policies – to rodzaj
standardy, który wytycza pewne cele, ulepszenia
natury ekonomicznej,
politycznej lub społecznej służące społeczności, np.
„Ograniczyć dostęp
młodzieży do narkotyków”.
Ronald Dworkin
•Reguły – wyznaczają powinne zachowanie w sposób „wszystko albo nic”. Można je
spełnić albo nie spełnić.
•Zasady – są pewnymi szczególnymi normami nakazującymi realizację określonego stanu rzeczy w możliwie największym stopniu.
Wyrażają pewną idealną powinność, która w rzeczywistości nigdy nie jest w pełni
realizowana, ale powinno się zmierzać do jej możliwie całkowitego spełnienia.
Ronald Dworkin
•Poprzez wymogi polityki prawnej , prawo
(interpretacja prawnicza) pozostaje w oczywisty sposób otwarte na myślenie ekonomiczne. Do samej jednak szkoły ekonomicznej analizy prawa Dworkin odnosi się w jednoznacznie krytyczny sposób. Uważa w szczególności, że sędzia , uzasadniając orzeczenia, w trudnych sprawach, odwołuje się raczej do
„instynktownego poczucia wartości”, niż do,
opartej na zasadzie efektywności podziału dóbr, ekonomicznej analizy prawa.
Ekonomiczna Analiza Prawa
•Ekonomiczna szkoła prawa – należy do najbardziej wpływowych kierunków we współczesnym
prawoznawstwie. Głównym założeniem ekonomicznego prawoznawstwa jest
przekonanie, że można zracjonalizować
prawnicze procedury tworzenia i stosowania
prawa opierając się na metodach stosowanych w naukach ekonomicznych. Początkowo przeważała opinia, iż właściwym polem zastosowania metod
ekonomicznych są przede wszystkim dziedziny prawa związane z działalnością gospodarczą (prawo
gospodarcze, cywilne, czy finansowe).
Ekonomiczna analiza prawa
•Obecnie wzmacnia się pogląd, że metody te mogą być stosowane w praktycznie każdej
dziedzinie prawa. Jeden z przedstawicieli tego nurtu R. Posner stwierdził, iż: każdy człowiek, poza dziećmi, idiotami oraz narkomanami
kieruje się motywem maksymalizacji korzyści.
Motywem tym kieruje się nie tylko
przedsiębiorca czy bankowiec, ale dla przykładu również złodziej, który kalkuluje opłacalność
dokonania kradzieży, czy też lobbysta, który negocjuje treść aktu normatywnego.
Ekonomiczna analiza prawa
•R.Posner był przekonany, że logika prawa opiera się na logice rynku, natomiast
metody ekonomiczne winny mieć uniwersalne zastosowanie w
prawoznawstwie, czyli mogą one być zastosowane zarówno do zachowań rynkowych, prawa cywilnego,
gospodarczego, a także w dziedzinach zasadniczo odległych od zachowań
rynkowych, czyli w prawie karnym, czy konstytucyjnym.