Jan Ziółek
Gwardia ruchoma województw
lewego brzegu Wisły w powstaniu
listopadowym
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 8, 229-257
1973
R o c z n i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o T o m V I I I , K r a k ó w 1973
J A N ZIÓ Ł E K
GWARDIA RUCHOMA WOJEWÓDZTW
LEWEGO BRZEGU WISŁY W POWSTANIU LISTOPADOWYM
Z a g a d n ie n ie m fo rm a c ji rezerw o w y ch w p o w sta n iu 1831 r. w dotychczasow ej h isto rio g ra fii n iew iele się zajm ow ano. Z w racan o głów nie u w ag ę n a działania w o jen n e, d y plom ację, a o sta tn io ukazało się szereg stu d ió w i opraco w ań m ono g raficzn y ch z z a k resu „ w e w n ę trzn y ch dziejów p o w sta n ia ” L N a u w ag ę zasłu g u ją b a d a n ia A liny B arszczew skiej 2 n a d u d ziałem p ro w in cji w p o w sta n iu listo p adow ym . A u to rk a w sw oich b ad a n ia c h zw róciła u w ag ę n a „stra ż bezpieczeń stw a ” i „ g w ard ię ru c h o m ą ” , k tó re nie p o sia d ały d o tąd oddzielnych o p racow ań m o nograficznych. S zereg w zm ianek, sądów i opinii o ty ch fo rm a c ja ch pochodzi od u cze stn ik ó w p o w sta n ia oraz z o p raco w ań n iem al w spółczesnych p o w stan iu ,
1 W. B ortn ow sk i Z e s t u d ió w nad d y k t a t u r ą Chło pickie go, N auki H u m an isty- czn o-S p ołeczn e, z. 8, Łódź 1958; ten że O p o z y c j a p r z e c i w S k r z y n e c k ie m u , Ł ódź 1948; ten że W a l k a o cele p o w s t a n i a li sto p a d o w e g o , Łódź 1960. J. D u tk ie w ic z W e w n ę t r z n e d z i e je p o w s ta n i a li sto p a d o w e g o , W arszaw a 1955 (na pra w a ch r ęk o p isu ); ten że E w o lu c ja l e w i c y w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m [ w :] Z e p o
k i M ic k ie w ic z a , Z eszyt S p ecjaln y P rzegląd u H istorycznego, W rocław 1956.
W. R ostocki W ł a d z a w o d z ó w n a c ze ln y c h w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m , W ro c ła w 1955; ten że E l e m e n t y p o s t ę p o w e w id eologii p o li ty c z n e j i w u stroju
p o w s t a n i a li s t o p a d o w e g o , „C zasopism o P ra w n o -H isto ry czn e” VII, z. 2 (1955);
ten że P o s t a w a p o li ty c z n a k o m i s a r z y o b w o d o w y c h w 1830— 31 [w:] S p o łe c z e ń
s t w o K r ó l e s t w a Polskiego, t. III, W arszaw a 1968; ten że G w a r d i a N a r o d o w a W a r s z a w s k a 1831 r., „Studia i M ateriały do H istorii W ojsk ow ości”, t. IX ,
cz. 2, W arszaw a 1963. W. Z ajew sk i W a l k i w e w n ę t r z n e u g r u p o w a ń p o l i t y
c z n y c h w p o w s t a n i u l i s t o p a d o w y m 1830— 1831, G dańsk 1967; ten że U w a g i n a d p r o g r a m e m id e o l o g ic z n y m l e w i c y p o w s t a ń c z e j 1830— 1831. „G dańskie Z e
szy ty H istoryczn e”, R. V III, G dańsk 1965.
2 A. B arszczew sk a Z bad a ń nad d z i e j a m i p o w s t a n i a li s to p a d o w e g o na te renie
Ł o d z i i o k ręg u łódz kiego, „R ocznik Ł ódzki”, t. I/IV , Łódź 1959; W o j e w ó d z t w o k a lisk ie i m a z o w i e c k i e w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 1830/31, Łódź 1965; O rga n iz a c ja 1 i 2 p u ł k u „ M a z u r ó w ” w p o w s ta n i u li s t o p a d o w y m , „Studia i M a
230 J a n Z ió łek
m ający ch dziś w a rto ść ź r ó d ła 3. P óźniejsze ogólne p race pośw ięcone w o jsk u i m ilita rio m p o w stan ia ta k ż e zah ac zają o fo rm a c je rezerw ow e, lecz ich bliżej nie o m aw iają 4.
B arszczew ska ta k w p rac y W o je w ó d ztw o kaliskie..., ja k i w n astę p n e j 5 po p ełn iła te sam e błędy, w y n ik a ją c e z n iek o m p letn eg o p rz e b a d a n ia źródeł w AG AD, szczególnie a k t dotyczących w o jew ó d ztw p o łudniow ych, oraz d a n ia pełnej w ia ry sp raw o zd an io m re g im e n ta rz a M ałachow skiego i rela cjo m p a m ię tn i k arsk im . A u to rk a w ięcej u w ag i pośw ięciła stra ż y b ezpieczeństw a niż g w ard ii. A rty k u ł n in ie jszy s ta ra się rzucić tro ch ę św ia tła n a o rg an izację i s ta n liczebny g w ard ii n a o m aw ian y m te re n ie, u z b ro je n ie oraz sto su n e k ludności do służby w g w ard ii i p ro stu je liczby w zak resie stan u .
P o d staw ę źródłow ą a rty k u łu sta n o w ią a k ta w ład z c e n tra ln y c h p o w stan ia 1830 31 r. w A rch iw u m G łów nym A k t D aw n y ch w W arszaw ie oraz w a rc h i w ach w ojew ódzkich w K ielcach i Łodzi. N a u w ag ę z a słu g u ją a k ta po gen. K lic- kim p rzech o w y w an e w m u zeu m w Łow iczu i rę k o p isy B ib lio tek i U n iw e rsy teckiej K atolickiego U n iw e rsy te tu L ubelskiego. P o n a d to w y k o rzy stan o p a m ię tn ik i i prasę.
O R G A N IZ A C JA G W A R D II R U C H O M E J
D e k ret R ządu Tym czasow ego z 6 g ru d n ia pow o ły w ał do życia „g w ard ię r u ch o m ą” , k tó re j o rg an izo w an ie zostało pow ierzo n e dw om reg im en tarzo m . Dla w o jew ó d ztw : m azow ieckiego, kaliskiego, san d o m iersk ieg o i k rak o w sk ieg o — hr. S tan isła w o w i M a ła c h o w sk ie m u 6, dla pozostałych w o jew ó d z tw : lubelskiego, podlaskiego, płockiego i aug u sto w sk ieg o — hr. R om anow i S o łtykow i 7. P o d p o rzą d k o w an o im całość o rg an izo w an y ch sił zb ro jn y ch , łącznie z p raw em n o m i n o w an ia niższych dow ódców , a tak że p o d p o rząd k o w an o im dow ódców w o je w ódzkich g w ard ii ruchom ej.
P oczątkow o re g im e n ta rz e podlegali K om isji R ządow ej S p ra w W e w n ę trz n ych i Policji 8, co pozw alało na fo rm a ln e tr a k to w a n ie g w ard ii ja k o siły p o li
3 S. B arzykow ski Historia p o w s ta n i a li s t o p a d o w e g o , t. 1—4, P oznań 1883— 1884; M. M ochnacki P o w s ta n i e n arodu pols k ieg o w r. 1830 i 1831, t. 1—3, Poznań 1863.
4 W. Tokarz W o j n a p o ls k o - r o s y js k a 1830 i 1831, W arszaw a 1930; A. K. P u zy - rew sk i W o j n a p o ls k o -r o s y js k a , W arszaw a 1899; Z. Jarski łganie, P oznań 1926 i inni.
5 A. B arszczew sk a S tr a ż b e z p i e c z e ń s t w a i g w a r d ia ruchom a, „Studia i M a teriały do H istorii W ojsk ow ości”, t. 14, cz. 2, W arszaw a 1968. ,
p o ls k o - r o s y js k i e j 1830/31, W arszaw a 1931, t. 1,’ s. 33. R om an S ołtyk słu żb ę
w w ojsk u n ap oleoń sk im w stopniu p u łk ow n ik a.
7 A G A D , AW CP 1830/31, vol. 463, f. 5; B. P a w ło w sk i Ź ródła do d z i e j ó w w o j n y
p o ls k o - r o s y js k i e j 1830/31, W arszaw a 1931, t. 1, s. 33. R om an S ołtyk słu żb ę
w ojsk o w ą rozpoczął w 1807 roku. O dbył k am p an ię n apoleońską, w r. 1831 a w a n so w a ł do stop n ia generała. B ib liotek a P olsk a w Paryżu, K s ię g a K o n tr o l i
korp u s u ofic erskiego, II, k. 309.
8 AG A D , A W C P 1830/31, vol. 6, f. 54; W. B ortn ow sk i W a l k a o cele p o w s ta n i a
G w a r d i a r u ch o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 231
c y jn e j, a nie re zerw y w ojskow ej. D opiero w końcu g ru d n ia d y k ta to r zrozum iał bezcelow ość istn ie n ia dw óch fo rm a c ji o c h a ra k te rz e po licy jn y m i p o d p o rząd k o w a ł re g im e n ta rzy b ezpośrednio K om isji R ządow ej W ojny, m o ty w u ją c to „zap ro w ad zen iem jed n o lito ści w słu żb ie ”. Jednocześnie została o d e b ra n a re g im e n ta - rzo m w ład za n ad o d działam i fo rm o w an y m i z dobro w o ln y ch o fia r i jed n o stk a m i tw o rzo n y m i przez o b y w ateli (ograniczenia dotyczyły zarów no organizacji, ja k i m ia n o w a n ia dow ódców ) 9. T a k n iew iele w p ra k ty c e znacząca o raz m ało sp re cy zow ana ro la re g im e n ta rz y w tw o rz e n iu siły zb ro jn ej została jeszcze b a r dziej zm niejszona. Z d ru g ie j stro n y u p ra w n ie n ia re g im e n ta rz y w zakresie m ia n o w a n ia pow iato w y ch dow ódców g w a rd ii i w szelkich sto p n i dow ódców w o r g an izo w an y ch b a ta lio n a c h tej g w a rd ii p o ciągnęły za sobą zam ieszanie i chaos, gdyż — niezależni od K om isji R ządow ej W ojny — „n a m ia n o w a li” oficerów bez żadnego p rzy g o to w an ia w ojskow ego 10.
- C zynności sw e re g im e n ta rz e w y k o n y w ali p rz y pom ocy sztabów zorganizo w a n y c h w edług e ta tu u stalo n eg o 23 g ru d n ia przez K om isję R ządow ą W ojny. W sk ład sztab u w chodziło 26 ludzi, z k tó ry c h część p raco w ała honorow o, a część za zm niejszone w y n ag ro d zen ie, ja k to w idać n a poniższym w y k a z ie 11:
.
W y szczeg ó ln ien ie stopni Ilość ludzi U w a g i
. regim entarz 1 b ezp łatn ie
szef sztabu pułku 1 z czynnej służby p ła tn y
ad iu tan t regim entarza 4 dw óch bezpłatnych ad iu tan t sztabu 1 w stop n iu kapitana,
p łatn y 1/3 oficer k w aterm istrzostw a 2 ze słu żb y czynnej . oficer sztabu do in n ych zleceń 14
lekarz 1 płatn y 1/2
pisarz 2 w stopniu podoficerów , p łatni
26 |
w o jew ó d ztw na lew o b rzeżu W isły pozostan ie w W arszaw ie i u łożen ie z K om i sją R ządow ą S p raw W ew n ętrzn ych i P o licji w szelk ich stosu n k ów w spółpracy i p ow iad om ien ie o tym regim en tarza”.
9 A G A D , AW CP 1830/31, vol. 4631, f. 61; B. P a w ło w sk i, op. cit., s. 98; H. D em biński P a m i ę t n i k i o p o w s ta n i u w Polsce 1830—31, K raków 1875, s. 50; B i b lioteka U n iw ersy teck a K atolick iego U n iw ersy tetu L u b elsk iego (dalej: BU K UL) rkps syg. 6, k. 153.
10 B U K UL, rkps syg. 6, k. 153.
11 A G A D, AW CP 1830/31, vol. 6, f. 70; B. P a w ło w sk i, op. cit., s. 99; „P atriota” nr 11 z d n ia 11 X11 1830 r. S ied zib a sztabu regim en tarza M ałach ow sk iego m ieściła się w W arszaw ie przy ul. L eszno nr 654.
232 J a n Z ió łe k
D la lepszej sp raw n o ści o rg an iza cy jn ej re g im e n ta rz n a lew y m b rzeg u W isły m ian o w ał dodatk o w o p rz y sw oim szta b ie g e n e ra ła b ry g a d y F ran ciszk a G ó r skiego 12 i m a jo ra N ikodem a W ęgierskiego (jako in sp ek to ró w g w ard ii pieszej). G en erało w i F. G ó rsk iem u pow ierzono in sp e k cję w w o jew ó d ztw ie m azow ieckim , a m ajo ro w i N. W ęgierskiem u — w w o jew ó d ztw ie k alisk im 13. P o n a d to in sp e k to re m g w ard ii kon n ej w w o jew ó d ztw ie k a lisk im m ian o w ał M ałachow ski b y łego szefa szw ad ro n u , S ta n isła w a R adzim ińskiego.
M usim y stw ierdzić, że re g im e n ta rz e n ie m ieli żadnego z a u fa n ia do b a ta lio nów g w ard ii ru ch o m ej ja k o siły z b ro jn e j. Jeszcze w g ru d n iu 1830 r. gen. M a łachow ski w y d ał b ard zo złą opinię o tej fo rm a c ji i był zdania, że p o w in n a ona zostać rozw iązana. O to op in ia M ałachow skiego:
T raw ią czas na p różn e chodzenie, a d o tego zostają bez żadnej subordynacji i d o zoru, oddają się p ijań stw u , dopuszczać się m ogą b ezp ra w ió w szk od liw ych b ezp iecz eń stw u publicznem u.
P ro p o n o w ał on d alej, b y zebrać b a ta lio n y i u tw o rzy ć z nich re g u la rn e w o j sko 14. P o d o b n y pogląd m iał dow ódca m ilita rn y w o jew ó d ztw a m azow ieckiego. S u g ero w ał ro zw iązan ie g w a rd ii i w cielen ie jej członków do stra ż y bezpieczeń stw a ; z obu ty ch fo rm a c ji p ro p o n o w ał u tw o rzy ć k a d rę i odpow iednio do zadań ją uzbroić 15. R e g im e n ta rz Sołtyk, później ja k o dow ódca g w ard ii ru ch o m ej w o jew ó d ztw a sandom ierskiego, p ro p o n o w a ł n a d a n ie b atalio n o m g w a rd ii c h a ra k te ru w ojskow ego i użycie ich do o b ro n y p rz e p ra w n a W iśle 16.
In sty tu c ja re g im e n ta rz y nie trw a ła d łu g o ; ju ż 9 stycznia 1831 r. d y k ta to r zastąp ił ją zespołem czterech g enerałów , z k tó ry c h każdy o trzy m ał d w a w o jew ó d ztw a 17. Do w o jew ó d ztw na lew o b rzeżu zostali p rzy d ziele n i: K o n sta n ty P rzeb ęd o w sk i (z rozkazem objęcia k o m en d y n a d w o jew ó d ztw am i: m azow ieckim i kaliskim ) oraz K azim ierz D ziekoński (dla w o jew ó d ztw : sandom ierskiego i k ra k o w s k ie g o )18. P o n a d to w lu ty m w ódz naczelny m ian o w ał dow ódców „m a
12 G en erał F ran ciszek G órski k arierę w o jsk o w ą rozpoczął w 1806 r., jak o och o tn ik w b a ta lio n ie strzelców leśn y ch d ep artam entu płockiego. B rał u d ział w kam paniach austriack iej i rosyjskiej. W 1813 roku p o k ap itu lacji M odlina został w z ię ty d o n iew o li rosyjskiej. Z w o jen n apoleońskich w y n ió sł Order L egii H onorow ej i K rzyż V irtuti M ilitari. W arm ii K rólestw a P o lsk ieg o otrzy m ał p rzydział do 6 P u łk u P iech o ty L in iow ej. W roku 1820 otrzym ał Order
Sw. A n n y 2 kl., a w n astęp n ym roku aw a n s na pułkow nika. W 1830 przed w yb u ch em p o w sta n ia ze w zg lęd u na sła b y stan zdrow ia w z ią ł d y m isję z w o j ska. Choroba m u siała być p ow ażna, skoro n ie słu ży ł w w o jsk u lin io w ym . J. P ach oń sk i P o lsk i S ł o w n i k B io grafic zny, t. VIII, s. 437.
13 AG A D , AW CP 1830/31, vol. 6, f. 18 N ie sp otk aliśm y n igdzie w zm ia n k i o in spektorach d la w oj. san d om iersk iego i k rakow skiego.
14 AG A D, AW CP 1830/31, vol. 231a, f. 145. 15 Ibid., f. 173.
16 W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w Łodzi, P a p ie r y po gen. K li c k im , rkps syg. V-15/212, f. 58.
17 AG A D , A W CP 1830/31, vol. 6, f. 105.
18 L. D em b ow sk i M o je w s p o m n i e n ia , P etersb u rg 1898, s. 132. D la w o jew ó d ztw : lu b elsk ieg o i p od lask iego — gen. Ż ółtow sk i, dla w o jew ó d ztw : płock iego i a u g u stow sk iego — gen. P a w ło w sk i.
G w a r d i a r u c h o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 233 łej w o jn y ”, p o w ierza jąc im kom en d ę n ad w szy stk im i pom ocniczym i siłam i z b ro jn y m i w w o jew ó d ztw ach i p o d p o rząd k o w u jąc im jednocześnie k o m en d a n tów w o je w ó d z k ic h 19. N o m in acje o trzy m ali: p u łk o w n ik Z aw adzki — w o je w ództw o kaliskie, p u łk o w n ik Ł agow ski — w o jew ództw o m azow ieckie; dla po zo stały ch dw óch w o jew ó d ztw n a lew obrzeżu w ódz naczelny polecił, a b y K om i sja R ządow a W ojny 20 sam a w yznaczyła dow ódców ; ta zaś pow ołała n a oba te sta n o w isk a je d n ą osobę — g e n e ra ła S ieraw sk ieg o 21. In s tru k c je w y d a n e dow ód com „m ałej w o jn y ” p rz e w id y w a ły n a w y p a d e k zbliżenia się n iep rzy jaciela u ży cie w szy stk ich sił, n a ja k ie zdobyć się m ogą w ojew ództw a, w celu ja k n a j w iększego szkodzenia w rogow i. W sk ład ty c h sił m iały w chodzić: oddziały jazd y o rg an izo w an e w o b rę b ie poszczególnych w ojew ództw , oddziały celników , g w a r d ia ru ch o m a, a ta k ż e s tra ż bezpieczeństw a 22.
T ym sam y m ro zporządzeniem , k tó ry m pow ołano reg im e n ta rzy , R ząd T ym czasow y m ian o w ał dow ódców g w ard ii ru ch o m ej w poszczególnych w ojew ódz tw a c h ; zostali n im i: h r J a n L edóchow ski d la w o jew ó d ztw a k ra k o w s k ie g o 23, h r. G u staw M ałachow ski dla san d o m iersk ieg o 24, G a b rie l B iern ack i dla k alisk ie go 25 i W in cen ty D obiecki dla m azow ieckiego 26. N ie w szyscy z w yżej w y m ie n ionych objęli sw o je stan o w isk a. Ju ż w d w a d n i później, 8 g ru d n ia , J a n Le dóchow ski prosił R ząd T ym czasow y o w yznaczenie z a stęp stw a n a czas trw a n ia
19 B U K U L, rkps syg. 61. £# Ibid.
21 B. P a w ło w sk i, op. cit., t. 1, s. 230. G en erał S iera w sk i n ie ob jął tego sta n o w i ska, gdyż otrzym ał nom in ację na d ow ódcę korpusu ek sp ed ycyjn ego p rzeciw ko gen. K reutzow i. N atom iast gen. K lick i w y sła ł do w o jew ó d ztw a san d o m iersk iego płk. Ł agow skiego, a do w o jew ó d ztw a k rak ow sk iego płk P aszyca z p olecen iem organ izow an ia tam „m ałej w o jn y ”.
22 B U K U L , rkps syg. 61.
23 K apitan z 5 P u łk u P iech oty L in iow ej.
24 P o seł na sejm z p ow iatu szyd łow ieck iego, w raz z W ielop olsk im stan ął na czele k on serw a ty w n eg o klubu ob yw atelsk iego. Z w alczał T ow arzystw o P a trio tyczne. D ia riusz S e j m u z r. 1830— 1831, w yd . N. R ostw orow ski, K raków 1907, t. I, s. 2.
25 G abriel Józef B iern ack i brał udział w w o jn ie 1792 i p ow stan iu k ościu szk ow skim . N a stęp n ie w a lc z y ł w legion ach w ło sk ich D ąbrow skiego. D o kraju w ró cił w 1806 r. W W ielk op olsce organ izow ał 5 P u łk P iech oty, a n astęp n ie g w a r dię narodow ą. J. S ta szew sk i Polski, S ł o w n i k B io grafic zny, t. II, s. 80. 26 W in cen ty D obiecki m ając la t 18 w stą p ił do le g ii n ad dunajskiej. K am panię
pruską odbył w stop n iu porucznika. W alczył w H iszpanii. Za udział w p ier w szej b itw ie o Saragossę został odznaczony O rderem L egii H onorow ej. R an ny w głow ę, p ow rócił do W arszaw y. P o przyjściu do zdrow ia w z ią ł udział w kam panii au striack iej 1809 r. i rosyjskiej 1812 r. N a w ła sn ą prośbę w 1813 r. otrzym ał d y m isję z w ojsk a. P o w yb u ch u p ow stan ia został p ocząt k ow o d ow ódcą gw a rd ii ruchom ej w w oj. m azow ieck im a n astęp n ie dow ódcą p ierw szeg o pułku „M azurów ”. W końcu lip ca otrzym ał d ym isję z p o zw o le niem n oszen ia m unduru. Do słu żb y czynnej w ró cił 25 sierp n ia w stopniu g e nerała brygady. B P w P , K ontrola I, k. 262; B. P a w ło w sk i, PSB, t. V, s. 231;
K s ię g a p a m i ą t k o w a w 50-letnią rocznic ę p o w s ta n i a r o k u 1830, L w ów 1881,
234 J a n Z ió łek
sejm u, p o niew aż był posłem p o w ia tu jęd rzejo w sk ieg o 27. R ząd odesłał sp raw ę do reg im e n ta rza , k tó ry zw olnił L edóchow skiego z fu n k c ji dow ódcy, a n a jego m iejsce m ian o w ał H e n ry k a D e m b iń sk ie g o 28; te n zaś p o zo staw ał n a ty m s ta no w isk u do końca stycznia, po czym, będ ąc od w o łan y do W arszaw y, zdał do w ództw o gen. D z ie k o ń sk ie m u 29. W in cen ty D obiecki n a sta n o w isk u dow ódcy g w a rd ii w o jew ó d ztw a m azow ieckiego pozostaw ał ty lk o do lutego, a n a stę p n ie o b jął kom en d ę 1 P u łk u J a z d y „M azu ró w ” 30.
D rugiego m arca R ząd N aro d o w y m ian o w ał n a now o dow ódców w w o je w ó d ztw ach : k ra k o w sk im (gen. W ojczyńskiego, byłego g u b e rn a to ra W arszaw y), sa n d o m iersk im (gen. Sieraw skiego, byłego dow ódcę „m ałej w o jn y )” i m azo w ieckim (płk L u d w ik a K am ińskiego), dow ódcą w o jew ó d ztw a kaliskiego pozo sta ł n a d a l p łk G ab riel B iernacki. K o m en d an ci w o jew ó d ztw podlegali bezpo średnio re g im en tarzo m , od nich o trzy m y w ali polecenia i rozkazy. W ym agano, aby ko m en d an ci byli w sto p n iu g e n e ra ła lu b p u łk o w n ik a. F u n k c je sp raw o w ali bez p ła tn ie 31. Poza ty m k ażd y k o m e n d a n t w o jew ó d ztw a w y k o n y w a ł sw oje czynno ści p rzy pom ocy sztabu, w k tó re g o sk ład w chodzili: podszef sztab u w sto p n iu p o ru czn ik a (p łatn y połow ę e tatu ), dw óch a d iu ta n tó w w ra n d z e p o ru czn ik ó w (niepłatnych) i dw óch p isarzy podoficerów (płatnych) 32. S ztab k o m e n d a n ta w o jew ódzkiego sk ład ał się w ięc z sied m iu osób. S ztab p ełn ił fu n k c ję b ezp o śred n ie go zw ierzch n ik a dow ódców b atalio n ó w 33, k tó ry ch m ian o w ali re g im e n ta rze (lub
27 A G AD, A W CP 1830/31, vol. 231, f. 75. 28 Ibid., vol. 231a, f. 164.
29 K azim ierz D ziekoński — dośw iad czon y żołn ierz w w ie lu w ojnach. S łu żb ę rozpoczynał w 1794 r. jak o ad iu tan t-p oru czn ik gen. W ielhorskiego. P óźn iej w K sięstw ie W arszaw skim adiutant ks. J. P on iatow sk iego. W stopniu m ajora odbył k am panię austriacką. W alczył pod R aszyn em i G rochow em . Od 1810 r. w 14 P ułku H uzarów był pod p u łk ow n ik iem . W ziął czyn n y u d ział w k a m panii 1812 roku. W czasie b itw y pod L ip sk iem ju ż jak o p u łk o w n ik b ył przy ks. J. P on iatow sk im , tu został w z ię ty do n iew o li. W okresie K rólestw a p o czątk ow o d ow od ził 3 P u łk iem S trzelców K on n ych , a od 1828 roku, m ia n o w a n y g en erałem brygady, ob jął d o w ó d ztw o 2 B rygad y Jazdy D yw izji S tr z e l ców K onnych. W ybuch p ow stan ia zastał go na ty m stan ow isk u . J. W illaum e, P SB, t. VI, s. 134; B P w B , K ontrola II, k. 297; R o c z n ik W o j s k o w y z 1830 r., s. 115. W. Tokarz (W o j n a p o ls k o - r o s y js k a 1830— 1831, W arszaw a 1931, s. 210) i J. W illaum e przypisują D ziek oń sk iem u sa m o w o ln e op u szczen ie R adom ia w lu tym 1831 r. „przez co w y d a ł na łu p słab ego podjazdu m iasto z p ełn y m i m agazyn am i u b iorczym i”. S tw ierd zen ie to jest k rzyw d zące dla gen. D ziek oń - skiego, który zam ierzał czekać na n iep rzy ja ciela w R adom iu. O puścił on m ia sto dopiero po otrzym aniu od gen. K lick ieg o — dow ódcy sił zbrojnych na le w y m brzegu W isły — dru giego z kplei rozkazu, nak azu jącego, p o łą cze n ie się z korpusem gen. Sieraw sk iego, by w sp ó ln ie działać p rzeciw k o K r e u tzo w i pod R yczyw ołem . A k t a po gen. K l i c k i m , M uzeum w Ł ow iczu, rkps 2487 n ie fo lio w a n y , nr rozkazu 111 i 149.
£0 „G azeta W arszaw sk a” nr 37 z 8 lu tego 1831 r. 31 B. P a w ło w sk i, op. cit., t. I, s. 453.
32 A G A D, AW CP 1830/31, vol. 6, f. 70.
33 D ekret z 7 grudnia n azyw a ich dow ódcam i p o w ia to w y m i, co jest n ieścisłe, p o n iew a ż nie w sz y stk ie p o w ia ty organ izow ały b atalion y, np. w w o je w ó d z
-G w a r d i a r u c h o m a ' w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 235
sam i dow ódcy w ojew ództw , z a-u p rzed n im p rz e d staw ien iem reg im e n ta rzo m k a n d y d ató w do z a tw ie rd z e n ia )34. C ista dow ódców b ata lio n ó w g w ard ii n a lew obrzeżu p rz e d sta w ia ła się n a stę p u ją c o :
w w o jew ó d ztw ie k r a k o w s k im 35:
b at. kielecki — S te fa n D em biński
bat. ję d rzejo w sk i — S p y te k J o rd a n — p u łk o w n ik bat. sto p n ick i — Jó zef B ro n iew sk i — p o d p u łk o w n ik bat. szydłow ski — A n to n i S iem oński — p o d p u łk o w n ik bat. m iechow ski — Jó zef N ieroszew ski
bat. sk a lb m ie rsk i — Ig n acy L inow ski bat. o lkuski — F elik s Ł ętow ski b at. k ra k o w sk i — K azim ierz S adow ski bat. pilicki — F ran cisz ek M em iński bat. lelow ski — M ichał Soleński
w w o jew ó d ztw ie s a n d o m ie rs k im 36: bat. san d o m iersk i —
bat. staszow ski — B obrow nicki bat. o patow ski — W o jc iech o w sk i37 bat. solecki — R adziszew ski bat. rad o m sk i — K orycki
bat. kozienicki — K rzesim ow ski 38
bat. koniecki — Ju liu sz M ałachow ski —- m a jo r bat. opoczyński — R udkiew icz
bat. szydłow ski — Przygocki w w o jew ó d ztw ie k a lis k im 39:
bat. k alisk i — T om asz N iem ijew sk i — m a jo r bat. w a rsk i — A delsberg — m a jo r
bat. kon iń sk i —- L ipiński — k a p ita n bat. p y zd rsk i — Jó zef G aje w sk i — m a jo r bat. sierad zk i — B ogusław ski — k a p ita n
tw ie m azow ieck im na 15 p o w ia tó w zorgan izow an o 10 batalion ów , w w oj. k alisk im na 11 p o w ia tó w zorgan izow an o 10 b atalionów .
34 B. P a w ło w sk i, op. cit., t. I, .s. 101.
35 W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w K ielcach, vol. 49: Ignacy L in ow sk i w roku 1830 b ył człon k iem R ady W ojew ódzkiej — d elegatem z pow iatu m iech ow sk iego.
36 A G A D , AW CP 1830/31, vol. 465, f. 25.
37 A G A D , AW CP 1830/31, vol. 465, f. 16. P oczątk ow o na to sta n o w isk o został m ia n o w a n y kpt. W ład ysław Sołtyk, lecz jako d ep u tow an y okręgu m iech o w skiego u d ał się na sejm i n ie podjął organizacji.
38 K rzesim ow sk i był człon k iem R ady W ojew ódzkiej — d elegatem z pow iatu sandom ierskiego. A G A D , AW CP 1830/31, vol. 6, f. 25.
39 J. S ta szew sk i O rga n iz a cja siły z b r o j n e j i dzia ła n ia w o j e n n e w w o j e w ó d z
t w i e k a li s k i m 1831, „R oczniki H istoryczne”, R. VI, 1930, s. 197. A G A D , AW CP
236 J a n Z ió łe k
b at. Szadkow ski — K ąsin o w sk i — m a jo r bat. p io trk o w sk i — B ie rn ack i — p o ru czn ik b at. ra d o m sk i — Jó zef C zarn k o w sk i — k a p ita n b at. częstochow ski — D eszkiew icz — m a jo r
bat. w ie lu ń sk i — S ew e ry n S zy m ań sk i — m a jo r w w ojew ództw ie m a z o w ie c k im 40:
bat. b łoński —
bat. w arszaw sk i — W ładysław P odczaski b at. stan isław o w sk i — Jó zef B ogusław ski bat. sochaczew ski — C y p rian P in to w sk i bat. ra w sk i — A d am O ry ń sk i b at. łęczycki — W in cen ty G orczyński bat. gosty ń sk i — M ichał G rab o w sk i bat. k u ja w sk i — F eliks T u rsk i b at. orłow ski —
bat. zgierski —
M ianow anie dow ódców b atalio n ó w g w a rd ii ru ch o m ej było m o m en tem roz poczęcia m obilizacji. N ie n a stą p iło to od ra z u po d ekrecie R ządu Tym czasow ego, ja k ró w n ież po w y d a n iu in stru k c ji dla re g im e n ta rzy , dow ódców w ojew ódzkich i b atalio n o w y ch p recy zu jącej z ak res ich d ziałan ia 41. N a p rzep isy w ykonaw cze fo rm o w an ia się b ata lio n ó w trz e b a było czekać aż do 16 g ru d n ia 42, a d y k ta to r za in te reso w ał się tą fo rm a c ją dopiero 25 g ru d n ia , w y d a ją c rozkaz bezzw łocznego p rz y stą p ie n ia do jej o rg a n iz a c ji43. O d tąd n ależy liczyć czas o rg an izo w an ia się gw ard ii, p o p rzed zające 20 d n i to okres stra c o n y n a bezczynności. W cześniejsze p rz y g o to w an ia w ład z te ren o w y ch (rozkład k o n ty n g e n tu na p o w ia ty i gm iny) szły w k ie ru n k u w yznaczonym przez d e k re t z 6 g ru d n ia i in s tru k c ję z dn ia 7 g ru d n ia , k tó ra n ak a z y w a ła o rg an izo w an ie w k ażdym w o jew ództw ie dziesięciu b ata lio n ó w po 1000 ludzi. P rz ep isy te nieco zm odyfikow ała K o m isja R ządow a S p ra w W ew n ętrzn y ch i Policji, b io rąc pod u w ag ę liczbę ludności w poszczegól n ych w ojew ództw ach, i u sta n o w iła n a stę p u ją c y podział 44:
w w o jew ó d ztw ie k ra k o w sk im 8 000 ludzi „ sa n d o m ie rsk im 7 600 „ „ k alisk im 12 000 „ „ lu b elsk im 9 600 „ „ płockim 9 600 „ „ m azow ieckim 13 200 „ „ p o d lask im 6 800 „ „ au g u sto w sk im 10 800 „ m iasto W arszaw a 2 400 „ 40 A G A D , AW CP 1830/31, vol. 6, f. 16. 41 B. P a w ło w sk i, op. cit., t. I, s. 36. 42 Ibid., s. 79.
48 Ibid., s. 102. 44 Ibid., s. 80.
G w a r d i a ru c h o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 237 Zalecono jednocześnie, ab y lu d zie z g ru p o w an i w edług pow yższego ro z k ład u po d zielen i b yli w każd y m w o jew ó d ztw ie n a 10 batalio n ó w , ta k by k ażd y b a ta lio n fo rm o w an y był przez je d e n pow iat. Je śli n a to m ia st zachodziłaby p o trzeb a ro zd zielen ia pow iatów , w te d y m iała być b ra n a pod u w ag ę przyległość okolic. W y n ik ało to z sy stem u szkolenia p row adzonego całym i b a talio n am i. Do tego zalecen ia n ie zastosow ało się w o jew ództw o san d o m iersk ie, o rg an izu jąc na sw oim te re n ie 9 b atalionów .
W edług ak tu a ln e g o s ta n u ludności poszczególne obw ody i p o w iaty m iały d o starczy ć n a stę p u ją c ą liczbę lu d zi:
W ojew ództw o k ra k o w sk ie 45
obw ód p o w iat ilość ludzi
k ieleck i kielecki 730
ję d rze jo w sk i 724
m. K ielce 74
m iechow ski m iechow ski 800
sk a lb m iersk i 850 k ra k o w sk i 600
o lk u sk i olkuski 954
pilicki 758
lelow ski 850
sto p n ick i sto p n ick i 760
szydłow ski 900
raz em 8 000
W ojew ództw o sa n d o m iersk ie 46
obw ód p o w iat ilość ludzi
san d o m ie rsk i san d o m iersk i 1 458 staszow ski
opatow ski o p ato w sk i solecki 1 648 rad o m sk i ra d o m sk i | 1 556 kozienicki I opoczyński opoczyński konecki szydłow ski 2 938 razem 7 600
45 W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w K ielcach , vol. 49. 46 AGAD, AWTCP, 1830/31, vol. 465, f. 25, 44.
238 J a n Zi ół e k
W ojew ództw o k a lis k ie 47
obw ód p o w iat ilość ludzi k alisk i k alisk i 1 w a rc k i j 2 264 k o n iń sk i k o n iń sk i I p y zd rsk i J 2 098 sierad zk i sierad zk i ) sad k o w sk i J 10,35 w ielu ń sk i w ielu ń sk i j ostrzeszow ski i 2 626 częstochow ski
j
p io trk o w sk i p io trk o w sk i 1 371 ra d o m sk i 1 375 m. K alisz 231 raze m 12 000W ojew ództw o m azow ieckie 48
raz em 13 200 R e k ru ta c ja ludzi do w iększości b atalio n ó w p rzeb ieg ała szybko i sp raw n ie, m im o że zaczęła się dopiero po w y d a n iu przepisów w ykonaw czych i ro zk azie d y k ta to ra . W n ie k tó ry c h w y p a d k a c h opóźnienia p ow odow ała opieszałość now o m ian o w an y ch dow ódców b a talio n ó w . Np. p o ru czn ik B iern ack i, w y znaczony na dow ódcę B a talio n u 8 w P io trk o w ie, p rz y b y ł n a m iejsce o rg an izacji d o p iero 22 g ru d n ia 49. K om isarz obw odu rad o m sk ieg o donosił K om isji R ządow ej S p ra w W ew n ętrz n y ch i Policji, że m ian o w an y początkow o n a dow ódcę b a ta lio n u kozie- nickiego C zajkow ski do 21 g ru d n ia nie sta w ił się n a w yznaczoną placó w k ę 50, co spow odow ało w yznaczenie n a to stan o w isk o S ta n isła w a K rzesim ow skiego. P o d o b n a sy tu a c ja b y ła ta k ż e w b a ta lio n ie opato w sk im , gdzie n a m iejsce do w ódcy, W ładysław a S o łty k a — d e p u to w an eg o n a sejm , dopiero 22 g ru d n ia zo sta ł po w o łan y W o jc ie c h o w sk i51. N ato m ia st w obw odzie o lk u sk im (woj. k r a kow skie) jeszcze 25 g ru d n ia nie została p o d ję ta o rg an izacja b ata lio n ó w z po w o d u n ie sta w ie n ia się d o w ó d c y 52. W k ilk u in n y ch p o w iata ch o rg an izo w an ie b ata lio n ó w przeb ieg ało szybko i sp raw n ie. Np. R adziszew ski w pow iecie so leckim 22 g ru d n ia m eldow ał, że b a ta lio n jego liczy 824 lu d z i 53; a 24 g ru d n ia
47 Ibid., vol. 466a, f. 8, 21, 174.
48 D o w oj. m a zo w ieck ieg o brak danych o p o d zia le k on tyn gen tu na p o w ia ty i o b w ody.
49 AG A D , AW CP 1830/31, vol. 466a, f. 22.
£0 Ibid., vol. 465, f. 12.
51 Ibid., f. 16.
52 Ibid., vol. 464, f. 37, pism o K om isji R ządow ej S p raw W ew n ętrzn ych i P o li cji do regim entarzy.
G w a r d i a r u c h o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 239
b a ta lio n p o w ia tu R adom sko liczył po n ad 500 ludzi 54. Do końca g ru d n ia w w o je w ó d z tw a c h : k rak o w sk im , k alisk im i m azow ieckim g w a rd ia b y ła b lisk a p eł nego sk o m p le to w a n ia 55.
W ojew ództw o san d o m ie rsk ie s ta n ta k i osiągnęło dopiero w połow ie stycz nia. K o m isja w o jew ó d zk a 27 g ru d n ia w y d ała k o m isarzom obw odow ym pole cenie n a ty c h m iasto w eg o p rz y stą p ie n ia do p rac y o rg a n iz a c y jn e j56; 14 stycznia w obw odzie ra d o m sk im do osiągnięcia liczby dw óch b atalio n ó w b rak o w ało 50 l u d z i 57. T rzy dalsze b a ta lio n y w obw odzie opoczyńskim p o siad ały w ty m czasie: 900 ludzi w pow iecie koneckim , 850 — w szydłow ieckim i 800 — w O p o c z n ie 58. W S an d o m ierz u n a to m ia st do 15 stycznia zorganizow ano 654 ludzi, a w pow iecie staszow skim 828 ludzi 59. W obw odzie o p ato w sk im w poło w ie sty czn ia zgrom adzono 1221 g w a rd z is tó w 60. W edług ra p o rtó w kom isarzy obw odow ych w o jew ó d ztw a sand o m iersk ieg o , c y to w an y ch w yżej, g w a rd ia r u chom a w ty m w o jew ó d ztw ie liczyła p o n ad 6500 ludzi. T am tejszy k o m e n d a n t w ojew ódzki M ałachow ski donosił o sta n ie tej fo rm acji, że je s t zo rganizow ana w 9 b a ta lio n a c h o łącznej liczbie 6509 ludzi 61. P oniew aż ra p o rty ko m isarzy ob w odow ych b y ły k ie ro w an e i sp o rząd z an e bezpośrednio dla K o m isji Rządow ej S p ra w W e w n ę trz n y ch i Policji, za w ie ra ły one w iadom ości a k tu a ln e ; n a to m ia st dow ódca w ojew ódzki p o siad ał in fo rm a c je nieco w cześniejsze, a zatem liczby przezeń p o d a w a n e fak ty czn ie m ogły być niższe.
T ak i s ta n liczebny g w a rd ii w w o jew ó d ztw ie sa n d o m iersk im n ie trw a ł długo. P rzejście W isły przez gen. K re u tz a spow odow ało w ielk ie tru d n o śc i o rg an iza cyjne. „T rw o g a i zam ieszanie — donosił B rzozow ski R ządow i N aro d o w em u — jest n ie do opisania, ża d n a rzecz ani osoba n ie je st n a sw oim m iejscu ” 62. W targ n ięc ie n ie p rzy jac iela do w o jew ó d ztw a san d o m iersk ieg o było b ard zo n ie bezpieczne dla p o w sta n ia, ze w zględu n a zlokalizow any ta m p rzem y sł w o jen n y oraz k o m u n ik a c ję z K rak o w em . M ogło n a stą p ić całkow ite sp araliżo w an ie pol skiej o rg a n iz a c ji w ojskow ej n a ty m te re n ie oraz niszczenie ośrodków p rzem y słow ych. Początkow o p o ru szan ie się w o jsk n iep rzy jacielsk ich nie było zbyt u tru d n io n e ; polskie fo rm a c je czynnego w o jsk a nie sta w ia ły zdecydow anego o p o ru : p u łk o w n ik K ozakow ski uszedł pospiesznym m arszem w k ie ru n k u Szy dłow ca, a p u łk o w n ik Ł agow ski z jazd ą, po n a w ią z a n iu sporadycznego k o n ta k tu z w rogiem , opuścił R adom ; n a to m ia st S o łty k z 2700 ludźm i z g w ard ii u stęp o
54 Ibid., vol. 466a, f. 22.
55 Ibid., vol. 244, f. 8. R aport K om isji R ządow ej Spraw W ew n ętrzn ych i P o li cji do R ady N a jw y ższej N arod ow ej: w oj. k rak ow sk ie 8 000 ludzi, w oj. k a lisk ie 12 000 ludzi. Ibid., vol. 469, f. 5. K om isja W ojew ód ztw a M azow ieckiego do K o m isji R ządow ej Spraw W ew n ętrzn ych i P o licji 29 grudnia — gw ardia ruchom a lic z y 13 200 ludzi.
56 Ibid., vol. 465, f. 24. 57 Ibid., f. 43.
58 Ibid., f. 44.
59 Ibid., f. 46, po od esłan iu z S andom ierza 140 lu d zi do Z am ościa i ze Staszow a 135 lu d zi tak że d o Zam ościa.
f0 Ibid., f. 60.
61 AG AD, AW CP 1830/31, vol. 231d, f. 248; A. B arszczew sk a (op. cit., s. 75) oblicza w tym cza sie g w ard ię ruchom ą w oj. san d om iersk iego na 2200 ludzi. 62 A. K raushar M em orabilia, W arszaw a 1913, s. 138.
240 J a n Z ió łek
w ał w w ielkim nieładzie, m a jo r R eszka zaś, m ając 1000 ludzi w o jsk a czynnego, nie czynił żad n y ch p ró b w k ie ru n k u d ziałan ia zaczepnego 63. W tej sy tu a c ji fo r m acje ta k ie ja k s tra ż i g w a rd ia p rz e sta ły istn ie ć ze w zględu n a b ra k p o p a r cia m ilita rn e g o ze s tro n y a rm ii re g u la rn e j. K o m isja R ządow a S p ra w W ew n ętrz nych i Policji, n ie zn ając sy tu acji, ja k a się ta m w y tw o rzy ła, jeszcze 20 lutego w zyw ała k o m isję w o jew ó d zk ą do p o staw ien ia w sta n p ogotow ia bojow ego: p u ł ków liniow ych, k a d ry g w a rd ii oraz s tra ż y b e z p ie c z e ń stw a 64. Po o d stąp ien iu n ie p rzy jaciela n a p ra w y brzeg W isły n ie zb y t szybko p rzyw rócono n o rm a ln y s ta n rzeczy. G w a rd ię i s tra ż trz e b a było organizow ać n a now o. K o m isja R zą dow a S p ra w W ew n ę trzn y ch i Policji k ilk a k ro tn ie zap y ty w a ła w ładze w o je w ódzkie (sandom ierskie) o sy tu ację, ale długo n ie o trzy m y w ała odpow iedzi. D o piero pod gro źb ą k a ry pieniężnej odpow iedź ta k a nad eszła w d n iu 5 m arca i stw ie rd z a ła „że [...] po u s tą p ie n iu n ie p rzy jaciela p rzy stąp io n o do ponow nego zo rg an izo w an ia stra ż y i g w a rd ii” . Z ajęcie R ad o m ia i okolic przez w o jsk a ro sy j skie zniszczyło dotychczasow ą o rg an izację g w ard ii. L udzie z tej fo rm a c ji poczuli się w olni i pom im o że n a now o p rz y stąp io n o do jej fo rm o w an ia, ju ż nie osiąg nęła tu ona w ym ag an eg o stan u .
O gólną n a to m ia st sy tu a c ję n a lew obrzeżu, jeśli idzie o liczebność g w ard ii w ty m okresie, p rz e d sta w ia ta b e la n a s. 241.
Do b ata lio n ó w g w a rd ii ru ch o m ej p ow ołani zostali m ężczyźni w w iek u 20— 30 la t, o dznaczający się d o b ry m zdrow iem i odpo w ied n ią siłą fizyczną. K o m isje pob o ro w e w czasie k w a lifik o w a n ia pobo ro w y ch m iały polecone z w a ln ia nie m ężczyzn żonatych, p o siad ający ch liczne p o to m stw o oraz w łaścicieli gospo d a rs tw ro ln y c h 65.
B atalio n y g w ard ii ru c h o m e j o rg an izo w an e b y ły na w zór p iec h o ty lin io w ej. S k ła d a ły się one ze sz tab u b atalio n o w eg o o raz czterech k o m p a n ii (po dw a p lu to n y ) 66. W sk ład b a ta lio n u w c h o d z ili67:
1 m łodszy sztab s-o ficer w sto p n iu m a jo ra (niepłatny) 1 a d iu ta n t w sto p n iu p o d p o ru cz n ik a (p łatn y */2 eta tu ) 1 k a sje r w sto p n iu p o d p o ru czn ik a (p ła tn y V2 e ta tu )
1 le k arz b ata lio n o w y w sto p n iu p o d p o ru czn ik a (p łatn y
1/-2
e tatu ) 4 k a p elan ó w w sto p n iu p o d p o ru czn ik a (p łatn i V3 e tatu ) 4 p o ru czn ik ó w (p łatn i1/2
e tatu )8 p o d p o ru czn ik ó w (p łatn i
1/2
e tatu ) 48 podoficerów (p łatn i cały etat) 8 doboszy (p łatn i cały etat)1000 fro n to w y ch (w ty m p ła tn y c h 250)
J e d n a k o m p an ia oraz 21 oficerów i 48 p odoficerów stan o w iła k a d rę b a ta lio n u i sta le po zo staw ała w m iejscu z a k w a te ro w a n ia b a talio n u . R eszta ludzi w chodząca w sk ład b a ta lio n u dochodziła ra z w ty g o d n iu lu b ra z n a dw a ty g o d n ie n a ćw iczenia 68. T w orzący k a d rę oficerow ie, podoficerow ie i szeregow i tr a k to w a n i b yli ja k o in s tru k to rz y i o p łacani częściow o lu b całkow icie.
63 Ibid., s. 360.
64 A G A D , A W CP 1830/31, vol. 465, f. 82. 65 B. P a w ło w sk i, op. cit., t. I, s. 80. 66 Ibid., s. 33.
67 A G A D, A W C P 1830/31, vol. 6, f. 70.
G w a r d i a r u c h o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 241 G rudzień S ty czeń 1 1 Luty 69 M arzec i W ojew ód ztw o k rak ow sk ie obw ód k ieleck i „ m iech o w sk i „ olkuski „ stopnicki 1 616 2 134 2 568 1 672 1 528 2 510 2 360 1 568 razem 7 990 7 966 861 W ojew ód ztw o san d om iersk ie
obw ód sandom ierski „ op atow sk i „ radom ski „ opoczyński 837 1 450 1 120 1 421 1 390 1 404 2 293 razem 3 407 6 508 2 205 W ojew ód ztw o k a lisk ie obw ód k alisk i „ k on iń sk i „ sierad zk i „ w ielu ń sk i „ p io trk o w sk i 2 060 2 098 2 035 2 626 2 071 2 134 2 125 1 804 1 669 2 183 razem 11 075 9 915 3 648 W ojew ód ztw o m a zo w ieck ie obw ód w a rsza w sk i „ sta n isła w o w sk i „ raw sk i „ łęczy ck i „ soch aczew sk i „ gostyn iń sk i „ k u ja w sk i razem 13 200 9 980 3 645 5 363
69 W k o lu m n ie tej zam ieszczon y je s t stan gw ard ii ruchom ej z końca styczn ia i p ierw szy ch dni lu tego, k ied y to zakończono pobór rek ru tów do czw artych
b a talion ów starych p u łk ów oraz na u fo rm o w a n ie n ow ych p u łk ów piech oty lin io w ej. L iczby te do k ońca lu teg o i w m arcu zn aczn ie się zw ię k sz y ły rekru tacją uzu p ełn iającą, z w y ją tk iem w oj. san dom ierskiego, gdzie na sk u tek d ziałan ia korpusu K reutza gw ard ia p rzestała w drugiej p o ło w ie lu teg o istn ieć.
242 J a n Zi ół ek
W m yśl założeń p rz y d y slokacji k a d ry m ian o u w zg lęd n iać odległości docho dzących n a ćw iczenia. W zw iązku z ty m zostały w yznaczone m iejsca stacjo n o w a n ia k a d r:
W ojew ództw o k ra k o w sk ie 70
k a d ra B a talio n u 1 o rg an iz o w an a przez pow. kielecki — w C hęcinach
» „ 2 „ „ „ ję d rz e jo w sk i — w W odzisław iu ,, >, 3 „ „ „ sto p n ick i — w S topnicy
» „ 4 „ „ „ szydłow ski — w Szydłow ie „ 5 „ „ „ m iechow ski — w M iechow ie
» „ 6 „ „ „ k ra k o w sk i — w Proszow icach
„ „ 7 „ „ „ sk a lb m ie rsk i — w S k alb m ierzu » „ 8 „ „ „ pilicki — w Pilicy
» „ 9 „ „ „ o lk u sk i — w S iew ierzu j> „ 10 „ „ „ lelow ski — w Ż arn o w cu
W ojew ództw o san d o m iersk ie 71
k a d ra B a talio n u 1 o rg an izo w an a przez pow . ra d o m sk i — w R adom iu >j „ 2 „ ,, „ kozienicki — w K ozienicach „ „ 3 „ „ „ solecki — w Solcu
» ), 4 „ „ „ o p ato w sk i — w O patow ie „ „ 5 „ „ „ san d o m ie rsk i — w S an d o m ierzu » 6 „ „ „ szydłow iecki — w Szydłow cu
„ 7 „ „ „ staszow ski — w S taszow ie
„ „ 8 „ „ „ k o necki — w K ońskich » „ 9 „ „ „ opoczyński — w O pocznie
W ojew ództw o k alisk ie 72
k a d ra B a ta lio n u 1 o rg a n izo w a n a przez pow. k alisk i — w K aliszu
„ „ 2 „ ,, „ ra d o m sk i — w B łaszkach
„ „ 3 „ „ „ w ielu ń sk i — w Iw anow icach „ „ 4 „ „ „ sierad zk i — w O p ató w k u
„ „ 5 „ „ „ w a rc k i — w K aliszu » „ 6 „ „ „ p y zd rsk i — w S taw iszy n ie
„ „ 7 „ „ „ k o n iń sk i — w S taw iszy n ie
„ „ 8 „ „ „ p io trk o w sk i — w B łaszkach
„ „ 9 „ „ „ Szadkow ski — w O p ató w k u
„ „ 10 „ ,, „ częstochow ski — w Iw anow icach
78 AG A D, AW CP 1830/31, vol. 231c, f. 23 i n.
71 Ibid., vol. 465. 72 Ibid., vol. 81, f. 38.
G w a r d i a r u c h o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 243
W ojew ództw o m azow ieckie 73
k a d ra B a ta lio n u 1 o rg a n izo w an a przez pow. b ło ń sk i — w B łoniu
„ „ 2 ,, „ „ w a rszaw sk i i czerski w Piasecznie „ 3 ,, „ „ stan isła w o w sk i i sien n ick i w S ta
nisław ow ie
„ „ 4 „ ,, „ sochaczew ski — w B olim ow ie ,, „ 5 „ „ „ ra w sk i i b rzeziń sk i — w Jeżow ie ., „ 6 ,, „ „ orłow ski —■ w K rośniew icach
„ „ 7 „ „ g o sty ń sk i — ,w G ąb in ie „ 8 „ „ „ łęczycki — w Łęczycy „ „ 9 „ „ „ zgierski — w P ią tk u
„ „ 10 „ „ „ k u ja w sk i, brzeski, ra d z ie jo w sk i — w e W łocław ku 74.
P o ró w n u ją c pow yższe z estaw ien ie z m ap ą, m u sim y stw ierdzić, że k ad ry , k tó re m iały za z a d a n ie p rzy g o to w ać ludzi do służby w a rm ii czynnej, istn ia ły w w ięk szości ja k b y sam e dla siebie. W y n ik ający z założeń p ro g ram o w y ch k o n ta k t ze w szy stk im i ludźm i z b a ta lio n ó w w p ra k ty c e był n ie realn y , szczególnie jeśli w eź m iem y pod u w ag ę te b a talio n y , k tó re b y ły o rg an izo w an e przez w ięcej niż jed en p ow iat. T a k im i b y ły w w o jew ó d ztw ie m azow ieckim b a ta lio n y : 2, 3, 5 i 10; ale n a w e t i w ty c h b atalio n ach , k tó re b y ły o rg a n iz o w an e przez je d e n p o w iat, droga do m iejsca ćw iczeń w y n o siła kilk an aście, a n a w e t k ilk a d z ie sią t kilom etrów .
W w o jew ó d ztw ie k a lisk im k a d rę z g ru p o w an o w okół K alisza, w w y n ik u czego p o w stała s y tu a c ja p a ra d o k sa ln a : lu d zie z p o w ia tu częstochow skiego należeli do b a talio n u , k tó reg o k a d ra sta ła w Iw anow icach o dw ie m ile od K alisza. P rz y k ła dów p odobnych m oglibyśm y podać znacznie w ięcej. A le chodzi tu ty lk o o w sk a zanie n a p ew n e posunięcia, k tó re d ezorganizow ały g w ard ię. Z ro zu m iałe jest, że człow iek, k tó ry m iał iść n a ćw iczenia k ilk an aście k ilo m etró w , nie ro b ił tego chętnie, a jeśli d o d a m y tu jego niepew ność, czy o trzy m a pożyw ienie, w ted y .staje się jasn e, dlaczego w ład ze b y ły zm uszone rozw iązać b atalio n y .
P rz e d sta w io n y n a p o czątk u sk ład b a talio n ó w b y ł sk ład em zam ierzonym , w p ra k ty c e p rz e d sta w ia ł się on inaczej. W każdym w o jew ó d ztw ie na lew obrzeżu b a ta lio n y m ia ły m ieć in n ą liczbę ludzi. W ynikało to z p ro p o rc ji rozdziału, ja k i w y p a d ał na poszczególne w o jew ó d ztw a: w k ra k o w sk im — 800 ludzi, w san d o m ie rsk im — 844, k a lisk im — 1200, m azow ieckim — 1320. J a k było fak tycznie, p rz ed sta w ia ta b e la n a s. 245, za w ie ra jąc a d an e z pierw szej połow y stycznia, o p raco w an a n a p o d staw ie ra p o rtó w dow ódców i k o m isji w o je w ó d z k ic h 75.
Z atem sta n rzeczyw isty b ata lio n ó w bard zo się ró żn ił od zam ierzonego. P rz e de w szystkim b ra k o w a ło oficerów i podoficerów . W w o jew ó d ztw ie k rak o w sk im n a p la n o w an y ch 210 oficerów było ty lk o 90, co stan o w iło 42,ó10/». W w ojew ódz tw ie sa n d o m ie rsk im oficer sztab o w y b y ł ty lk o w je d n y m b atalio n ie, w
pozo-73 Ibid., vol. 18, f. 1.
74 P oczątk ow o sta n o w isk o kadry w ob w od zie k u jaw sk im zn a jd o w a ło się w L u- brańcu, skąd zostało w styczn iu p rzen iesion e do W łocław ka.
75 AG AD, A W CP 1830/31, vol. 77, f. 1; vol. 231a, f. 238; vol. 81, f. 12.
244 J an Zi ół ek
G w a r d i a r u c h o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 245 W ojew ó d ztw o krak ow sk ie N r b a ta li o n u | K o m e n d a n t b a t. S z ta b so fi c e r m ło d s z y A d iu ta n t K a p it a n P o r u c z n ik I | P o d p o r u c z n ik St . s ie r ż a n t S ie r ż a n t D o b o sz Ż o łn ie r z O g ó łe m Il o ść b r o n i p a ln e j In stru k torów o fi c e r p o d o fi c e r ż o łn ie r z 1 1 804 200 2 1 724 3 1 760 4 1 900 5 1 850 6 1 800 7 1 600
8
1 960 ! 9 1 856 10 1 752 1 10 22 20 37 7966 200W ojew ód ztw o san d om iersk ie
1 1 1 1 1 3 748 735 100 2 6 2 1 1 4 3 4 16 618 649 22 2 3 1 1 1 1 4 694 702 100 1 4 1 1 4 2 1 9 1 669 688 17 5 1 2 1 645 649 20 1 9 6 1 2 1 709 713 1 4 7 1 1 1 6 2 5 756 772 2 8 1 2 1 5 807 816 1 5 9 1 1 1 4 757 764 1 8 8 9 1 5 13 8 23 20 23 1 6403 6488 259 8 30 13
246 J a n Z i ó ł e k W ojew ód ztw o k a lisk ie 1 1 48 8 1000 1079 13 2 1 9 754 782 3 l 9 605 634 4 1 3 3 840 862 5
«
44 8 983 1054 6 1 3 4 1029 1042 7 1 18 8 1043 1083 8 1 18 1360 1401 9 1 36 887 942 10 1 11 1011 1035 10 199 31 9512 9914 13Dla w o jew ó d ztw a m azo w ieck ieg o nie p osiad am y stanu liczeb n eg o w p o szczeg ó ln y ch b a ta lion ach . R aporty K om isji W ojew ódzkiej zaw ierają jed y n ie ogó ln ą liczb ę gw ardii — 13 200 ludzi.
stały ch ośm iu b a ta lio n a c h oficerów sztab o w y ch n ie było. W ogóle w ojew ództw o p osiadało 59 oficerów zam iast 189, co stan o w iło 31% , n a to m ia st podoficerów 43 n a p la n o w an y c h 432, co stan o w iło 10°/o s ta n u zam ierzonego. Z nacznie lepiej p rz e d sta w ia ła się sy tu a c ja w w o jew ó d ztw ie k aliskim . W ty m sam y m czasie było ta m 172 oficerów , co stanow iło 81°/o, i 199 podoficerów , co daw ało 42'% p lan o w an eg o s ta n u 76.
T ak nieliczna k a d ra oficersk a i p o d o ficersk a nie m ogła, rzecz ja sn a , p rzy g o tow ać 40 000 g w a rd ii do służby czynnej. S zkolenie polegało n a o d b y w an iu ćw i
76 A. B arszczew ska, op. cit., s. 76 oraz S tr a ż b e z p i e c z e ń s t w a i g w a r d ia ru chom a, 1. c., s.,,176. A utorka b ezk rytyczn ie w y k o rzy sta ła raport regim entarza M ała ch o w sk ieg o z 9. styczn ia 1831 r. o stan ie gw ard ii w p od ległych m u w o je w ó d z tw ach. (R aport -ten budzi w ie le zastrzeżeń co do p raw d ziw ości p od aw an ych cyfr. R egim entarz au tom atyczn ie o d ejm u je od stanu za p lan ow an ych gw ard ii w p oszczególnych w o jew ó d ztw a ch ilość m ających przejść do innych form acji. W ten sposób utw orzon a liczba osób gw ard ii n ie odpow iada rzeczyw istości. J eszcze w ięk sze zastrzeżen ie budzą cyfry tej części raportu, w której p odaje on ilość oficerów i podoficerów . D la w oj. k rak ow sk iego 11 d ow ód ców b a talion ow ych , dla san d om iersk iego 12, dla k a lisk ieg o tylko 4, a dla m a z o w ie c kiego aż 13. A utorka utożsam ia liczb ę d ow ód ców b atalion ow ych z ilością istn iejących batalionów * gdy tym czasem w trzech w o jew ó d ztw a ch na le w o - brzeżu organ izow an o po 10 b atalionów , a w w oj. san d om iersk im 9. P r z y j m ując w ed łu g etatu przepisanego dla tej form acji 21 oficerów i 48 p o d o fi cerów , p o w in n iśm y brać pod u w agę do u stalen ia różnicy m ięd zy stan em fa k tycznym , a p lan ow an ym 210 oficerów i 480 p od oficerów w w o jew ó d ztw a ch : krakow skim , kalisk im i m azow ieck im oraz 189 oficerów i 432 p od oficerów w w oj. sandom ierskim . Z tego, co nam autorka p rzed staw iła, w yn ik a, że dla każdego w o jew ó d ztw a b yła potrzebna inna liczb a oficerów , np. dla w oj. k a lisk ieg o ty lk o 96. P on ad to na jed en batalion gw ard ii etat p rzew id y w a ł 21 oficerów , a n ie 24, jak to przyjm u je autorka. L iczba 24 oficerów o b o w ią zyw ała w batalionach arm ii czynnej.
G w a r d i a r u ch o m a w p o w s ta n i u l i s t o p a d o w y m 247 czeń ra z w ty g o d n iu , w ciągu dw óch k o le jn y ch dni, w g ru p a c h po 100 ludzi, o raz co d w a tygodnie, ró w n ież w ciągu dw óch dni, całym b atalio n em . Ć w iczenia o d b y w ały się n a placach i w m iejscach w yznaczonych przez dow ódców p o w ia tow ych. P rze p ro w a d z an ie ćw iczeń było zad an ie m k ad ry , w k tó re j p o w in n i byli znaleźć się ludzie dob rze o b eznani ze służbą. P oniew aż o trzy m y w ali oni w y n a g ro d zen ie częściowe lu b całkow ite, m ożna ich tra k to w a ć ja k o in stru k to ró w e ta tow ych, od k tó ry c h należało w ięcej w ym agać. T ym czasem było w ręcz o d w ro tn ie: oficerów i p odoficerów d aw n ej służby oraz ludzi p o siad ający ch znajom ość szko len ia w ojskow ego w g w a rd ii b rak o w ało . K o m en d an ci w ojew ództw zw racali się do w odza naczelnego, oczyw iście bezskutecznie, ab y te n przeznaczył do każdego b a ta lio n u g w a rd ii po k ilk u podoficerów z a rm ii czynnej 77. W pierw szych d n iach o rg an izo w an ia b atalio n ó w p ró b o w an o w cielić do g w a rd ii w ojsk o w y ch dy m isjo n o w an y ch i w y k o rzy stać ich ja k o in stru k to ró w . Lecz d y k ta to r zab ro n ił p rz e trz y m y w a n ia d y m isjo n o w an y ch w o jsk o w y ch w g w ard ii, a ju ż w cielonych do tej fo rm a c ji n a k a z a ł n a ty c h m ia st z w o ln ić 78. P ró b o w an o w m iejsce k a d ry in s tru k to rs k ie j z a tru d n ić w ysłużonych żołnierzy, nie p o d legających służbie czyn nej z pow odu staro ści lu b słabego zd ro w ia 79. O ficerow ie w p ełn i sił w y b iera li służbę w a rm ii czynnej lu b w je d n o stk a c h ochotniczych.
P oczątkow o szkolenie g w a rd ii polegało n a ćw iczeniu m arszów , obrotów i m u sztry . In s tru k c ja p rzew id y w ała zapoznanie re k ru tó w z b ro n ią p a ln ą ty lk o w z ak resie sposobu n a b ija n ia , celnego w y m ie rzan ia oraz odp alan ia. N a ty m m ia ła się kończyć cała u m iejętn o ść w ojsk o w a g w ard zisty . F o rm y szkolenia w g w a r dii m u siały być d o sto so w y w an e do ro d z a ju u z b ro jen ia, a poniew aż p ra w ie w y łącznie u z b ro jen ie tej fo rm acji stan o w iły kosy, p rzeto głów ne zastosow anie m iała „ k ró tk a n a u k a o p ik ac h i k o sac h ” P io tra A ig n era. W sty czn iu podręczn ik te n został p rz e d ru k o w a n y w W arszaw ie, K rak o w ie, K aliszu i ro z d a n y dow ódcom gw ardii. Prócz b ro n i p a ln ej d a w a ł się odczuw ać ró w n ież b ra k reg u lam in ó w i przepisów m u sztry , a sto so w an ie tych, k tó re obow iązyw ały w piechocie K ró le stw a Polskiego, było w p ra k ty c e niew y k o n aln e.
N a u z b ro je n ie g w a rd ii ru ch o m ej sk ła d a ły się głów nie kosy osadzone na sztorc, piki oraz n iew ie lk a ilość b ro n i pa ln ej. B roń p a ln a b y ła różnego k a lib ru , sp otykało się tak że duże ilości b ro n i m yśliw skiej 80. Pod koniec g ru d n ia w w o
77 A k t a po gen. K li c k im , rkps syg. 2488, n. f.
78 B. P a w ło w sk i, op. cit., t. I, s. 32. A rtyk u ł 5 p ostan ow ien ia dyktatora z 6 grud nia b rzm iał: „D ym isjow an i żołn ierze, których dow ódcy pow stań pociągn ęli już do czyn n ej służby, n atych m iast m ają być zw rócen i pod d ysp ozycje w ar tyk u le 2 w sk azan ą, pod o d p ow ied zialn ością tych, którzy by ich n iep raw n ie nadal za trzy m y w a li”.
79 M. M acieszyna P o w s ta n i e li s t o p a d o w e w Pło cku, P łock 1921, s. 14: „D ow ód ca gw ard ii w w oj. płock im przez p u bliczne ogłoszen ia w z y w a ł do słu żb y w e teranów . Z astosow ał też bardziej radykalny środek, aby zm u sić d y m isjo n o w an ych , u n ik ających służby, do objęcia fu n k cji in struktorów w gw ardii. P olecił d ow ód cy straży b ezp ieczeń stw a p rzeprow adzić rew izję po dom ach. W w yn ik u czego doprow adzono 27 d y m isjo n o w a n y ch ”.
i0 AG A D, A W CP 1830/31, vol. 231b, f. 192 i 224. K om isarz rządow y d e le g o w a ny do w oj. san d om iersk iego z 1 9 1 1831 r. donosił, że b atalion y ruchom e posiadają broni palnej z b agnetam i 103 sztuki, bez b agn etów 157 sztuk, broni m y śliw sk iej 2000 sztuk.
248 J a n Zi ół ek
jew ó d ztw ie k alisk im b a ta lio n w ie lu ń sk i p o siad ał 13 k a r a b in ó w 81. W szystkie in ne b a ta lio n y tego w o jew ó d ztw a u z b ro jo n e b y ły ty lk o w kosy i piki, i to nie zaw sze w do stateczn ej ilości. B a ta lio n y sa n d o m iersk ie w połow ie stycznia 1831 ro k u p o siad ały 259 sz tu k b ro n i p a ln e j (w ty m 103 k a ra b in y z b a g n etam i i 156 bez b agnetów ) 82. G w a rd ia w o je w ó d ztw a k rak o w sk ieg o zdobyła tro c h ę bro ni p aln ej n a k o zakach z p u łk u P im onow a, p iln u ją c y c h g ra n ic y oraz w ięzienia w C hęcinach i K ielcach 83. K o m e n d a n t w o jew ó d ztw a m azow ieckiego w piśm ie do kom isji w ojew ódzkiej donosił 20 m a rca, że lu d zie w g w a rd ii są u zb ro jen i w „nędzne k o sy ” 84.
N ie lepiej p rz e d staw iało się u z b ro je n ie w k a d ra c h g w ard ii ru ch o m ej. P osia d ały one po k ilk a n aście sz tu k b ro n i p a ln e j i znaczną liczbę b ro n i siecznej.
W oj e w ództ w o k a lisk ie 85: w k w ie tn iu ^ 103 sz tu k i b ro n i p a ln e j 1361 kos i pik w m a ju 196 sz tu k „ „ 1908 „ „ w czerw cu 214 „ „ „ 1971 „ „ w lipcu 138 „ „ „ 1612 „ W ojew ództw o s a n d o m ie rs k ie 86: w k w ie tn iu 64 sz tu k i b ro n i p a ln e j 1036 kos i pik w m a ju 64 „ „ „ 1285 „ W ojew ództw o k r a k o w s k ie 87: w k w ie tn iu 1298 kos i p ik w m a ju 1531 ,, „ W ojew ództw o m a z o w ie c k ie 88: w m a ju 67 sz tu k b ro n i p a ln ej 1416 kos i p ik w czerw cu 68 „ „ „ 1388 „ „ S T O S U N E K L U D N O Ś C I DO S Ł U Ż B Y W G W A R D II
W p ierw szych d n iach po w y b u ch u p o w sta n ia zap ał do w alk i był w społe czeństw ie duży. M ężczyźni zdolni cio noszenia b ro n i p ró b o w ali się uzbroić. R a p o rt kom isarza w o jew ó d ztw a kaliskiego z d n ia 5 X II donosił K om isji R ządow ej
81 Ibid., vol. 466, f. 19 i 50.
82 Ibid., vol. 231, f. 224.
83 A. K raushar, op. cit., s. 45.
84 A G A D , AW CP 1830/31, vol. 469, f. 65.
85 Ibid., vol. 466a, f. 236; vol. 466b, f. 27, 52 i 89.
88 Ibid., vol. 465, f. 139 i 186.
87 Ibid., vol. 469.
G w a r d i a ru c h o m a w p o w s t a n i u l i s t o p a d o w y m 249
S p ra w W ew n ę trzn y ch i Policji, że u z b ro je n i o b y w atele licznie p rz y b y w a ją do K alisza. N a zap ał społeczeństw a w pierw szy m o k resie p o w sta n ia z w ra c a ją u w a gę w sw oich p a m ię tn ik a c h : P. Popiel, N. S ieraw sk i, M. Jack o w sk i i i n n i 89. Ja c k o w sk i w sp o m in a, że w D em bem W ielkiem n a ty c h m ia st po w y b u ch u p o w sta n ia ze b ra ł 1600 o chotników , w przeciągu 24 godzin u zb ro ił ich i p o m aszerow ał z n im i do W arszaw y. T u sp o tk ał się z ch ło d n y m p rzy jęciem d y k ta to ra , k tó ry n a k azał ludziom rozejść się, a Jackow skiego o ddał pod kom en d ę re g im e n ta rza S o łty k a. O g ro m n y e n tu z ja z m ludzi sp o tk a ł się z niezdecydow aniem i ch w iejn ą p o sta w ą w ładz naczeln y ch p o w stan ia. O w ielk im zap ale do w a lk i i chęci p rz y czy n ien ia się do w yzw o len ia ojczyzny św iadczy fa k t, że z w o jew ó d ztw a k ra k o w skiego w y sy łan i b y li do Zam ościa pob o ro w i bez żadnej esk o rty , a nie zd arzył się a n i je d e n p rz y p a d e k d ezercji i w szyscy p rzy b y li n a m iejsce przezn aczen ia 90. P o sta w a w ład z naczelnych, zw lek an ie z fo rm o w a n iem now ych oddziałów b ard zo u je m n ie w p ły n ę ły n a n a s tro je w społeczeństw ie. R ozczarow any lud, nie w idząc w rew o lu cji w łasnego in te re su , o b o jętn ie zaczął spoglądać n a ro z g ry w a jące się w y d arze n ia, a w późniejszym czasie w w ielu w y p a d k a c h obrócił się p rzeciw p o w stan iu . O to p rz y k ład y . W ekonom ii Ł om na ju ż 21 g ru d n ia p o w stały zam ieszan ia w śró d chłopów z p ow odu n a k ła d a n y c h ciężarów 91. 29 g ru d n ia ko m isa rz obw odu ostrołęckiego donosił K om isji R ządow ej S p ra w W ew n ętrzn y ch i P olicji c n iep o słu sze ń stw ie i n ie p o d p o rzą d k o w a n iu się rozkazom n a s tę p u ją
cych g m in : K leczkow a, P ien iak ó w , Łosi i S roczyna 92. W p oczątkach stycznia nie n a jle p sz e n a s tro je p a n o w a ły w w o jew ó d ztw ie san d o m iersk im . 21 stycznia n ie ja k i Józef B orkow ski w niósł do d y k ta to ra skargę, w k tó re j p isał o u c h y lan iu się od służby w ojskow ej zdolnych m ężczyzn i ucieczce ich do P ru s 93. T akże w stycz n iu k o m isja w o jew ó d ztw a k rak o w sk ieg o in fo rm o w ała K om isję R ządow ą S p ra w W ew n ętrzn y ch i Policji o bezskuteczności rozkazów w s p ra w ie d o starczan ia jeźdźców z 50 dym ów w obw odzie o lk u sk im 94. W lu ty m dochodzi do bard ziej d rasty c zn y ch w y p ad k ó w , ja k np. zab ó jstw o P. K obyłeckiego w D obienicach (w ojew ództw o kaliskie) za to, że chciał odesłać do g w a rd ii zdolnych do służby chłopów 95. W y p ad ek te n nie był odosobniony, p odobne p o w tó rzą się i w in n y ch w ojew ództw ach. Np. w k ońcu m a ja w g m in ie siew iersk iej (obw ód olkuski) w y buchł b u n t. Podłożem jego b y ły n a k ła d a n e n a lud n o ść n a d m ie rn e ciężary w po staci d o starcz an ia re k ru tó w i płacenia p o datków . B u n t te n p rzero d ził się w po w ażn ą r e b e lię 96. O bojętność lu b n a w e t n e g a ty w n a p o staw a w obec p o w stan ia
89 P. P o p iel P a m ię tn ik i, K raków 1927, s. 62; N. S ieraw sk i P a m ię tn ik , L w ów 1907, s. 134; M. Jack ow sk i P a m i ę tn i k i p o d p u ł k o w n i k a b yłeg o d o w ó d c y b r y
g a d y ja z d y , „P am iętn ik i P o lsk ie”, P aryż 1834— 45, s. 35 i n.
c* H. D em biński, op. cit., s. 47.
91 AG A D, AW CP, vol. 451a, f. 169. K om isja w oj. m azow ieck iego w celu u śm ie rzenia rozruchów w y sła ła tam asesora Sobeckiego.
92 A. K raushar, op. cit., s. 101.
93 Ibid., s. 109 i 144. Z u p ełn ie in n e in form acje p o d a w a ła „G azeta W arszaw sk a” z 31 1831: „biorą się do oręża starzy i m łodzi, bogaci i biedni, bez róż nicy stan u i w ie k u ” — jest to n ie w ą tp liw ie ch w y t propagandow y.
94 A G AD A W C P 1830/31, vol. 451A, f. 229. 95 Ibid., vol. 466a, f. 179.
96 Ibid., vol. 464, f. 209—212; M. M eloch S p r a w a w ło ś c i a ń s k a w p o w s ta n i u
li s t o p a d o w y m , W arszaw a 1948, s. 204; autor uw aża, że organizatoram i tych
