Odpowiedzialność w prawie
międzynarodowym
© ŁUKASZ STĘPKOWSKI
Podobnie jak w naszym krajowym prawie, prawo międzynarodowe publiczne zawiera w sobie normy odnoszące się do kwestii „odpowiedzialności”
Językowo „(Słownik Języka Polskiego PWN), „odpowiedzialność” to
1. «obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje lub czyjeś czyny»
2. «przyjęcie na siebie obowiązku zadbania o kogoś lub o coś»
Nadto, jako „odpowiedzialność” tłumaczy się zarówno „responsibility” jak i „liability”
Black’s Law Dictionary, 2009, s. 997, 1427
liability, n. (18c) 1. The quality or state of being legally obligated or accountable; legal
responsibility to another or to society, enforceable by civil remedy or criminal punishment
<liability for injuries caused by negligence>. - Also termed legal liability; subjection. Cf.
FAULT. 2. (often pl.) A financial or pecuniary obligation; DEBT <tax liability> <assets and liabilities>
responsibility, n. (lSc) 1. LIABILITY (1). 2. Criminal law. A person's mental fitness to answer in court for his or her actions. See COMPETENCY. [Cases: Mental Health C;:::::o432.1 3.
Criminal law. Guilt. - Also termed (in senses 2 & 3) criminal responsibility. responsible, adj
Jeśli rozejrzeć się po prawie polskim, to można wykryć różne typy odpowiedzialności
prawnej, np. cywilną, karną, z tytułu wykroczeń, administracyjną, konstytucyjną, a także fakt, że różne typy odpowiedzialności łączą się z różnymi podmiotami prawa
Również w prawie międzynarodowym publicznym istnieją różne typy odpowiedzialności o charakterze międzynarodowym, a więc:
Odpowiedzialność państw za akty międzynarodowo bezprawne (internationally wrongful acts)
Odpowiedzialność państw z tytułu naruszeń norm peremptoryjnych
Odpowiedzialność indywidualna osoby działającej za państwo
Odpowiedzialność karna jednostki z tytułu prawa międzynarodowego publicznego
Odpowiedzialność państwa za szkody w środowisku (environmental damage) <= 2018
Odpowiedzialność państw za działania legalne z punktu widzenia p.m.p.
Normy szczególne dotyczące odpowiedzialności podmiotów p.m.p., w szczególności państw
Te różne typy „odpowiedzialności” mają różnorakie przesłanki objęcia danego podmiotu ową odpowiedzialnością
Może być tak, że w danej sprawie zaistnieją jednocześnie różne typy odpowiedzialności
Odpowiedzialność za akty międzynarodowo bezprawne
Ogólna zasada prawa międzynarodowego, iż naruszenie zobowiązania prawno-
międzynarodowego rodzi obowiązek naprawienia naruszenia w odpowiedniej formie
MTS, Meksyk pko USA (Avena), 2004,
http://www.icj-cij.org/files/case-related/128/128-20040331-JUD-01-00-EN.pdf , pkt 119, z powołaniem się na STSM (sprawa Fabryki Chorzowskiej)
Zdaniem MTS, sposób wykonania obowiązku naprawienia naruszenia w odpowiedniej
formie nie jest stały i zawsze opiewa na jakieś konkretne zachowanie, ale zamiast tego ma odpowiadać naturze naruszenia. Ogólną powinnością jest natomiast usunięcie, tak daleko, jak to możliwe, skutków aktu bezprawnego i przywrócenie sytuacji, jaka istniałaby, gdyby akt nie został popełniony
Nadto, z samej natury odpowiedzialności za akt międzynarodowo bezprawny wynika, że państwo ma naprawić naruszenie w całości („(…)it is well established in general
international law that a State which bears responsibility for an internationally
wrongful act is under an obligation to make full reparation for the injury caused by that act”). MTS, Kongo pko Ugandzie, 2005
http://www.icj-cij.org/files/case-related/116/116-20051219-JUD-01-00-EN.pdf pkt 259
Odpowiedzialność za akty międzynarodowo bezprawne zdziałane przez państwa została skodyfikowana przez Komisję Prawa Międzynarodowego, a następnie tekst tej kodyfikacji został załączony do rezolucji ZO ONZ w 2001
Próba odzwierciedlenia międzynarodowego prawa zwyczajowego w przedmiocie odpowiedzialności państw za akty międzynarodowo bezprawne
Projekt artykułów o odpowiedzialności państw - „Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts” :
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_6_2001.pdf
Co więcej, Komisja opracowała również projekt Artykułów o odpowiedzialności organizacji międzynarodowych w 2011 (
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_11_2011.pdf
Nadto, KPM opracowała komentarz do Artykułów z 2001
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_6_2001.pdf
W ramach odpowiedzialności państwa za akt międzynarodowo bezprawny, p.m.p. nie
wyróżnia podziału na „naruszenie umowy” i „czyn niedozwolony” (kontrakt/delikt); zamiast tego, naruszenie może wywierać uszczerbek na normy „różnego pochodzenia” (Crawford i in., The Law of International Responsibility, Oxford 2010, s. 105)
Art. 12 Artykułów z 2001 : There is a breach of an international obligation by a State when an act of that State is not in conformity with what is required of it by that obligation,
regardless of its origin or character.
W ten sposób, akt bezprawny może dotyczyć normy wynikającej z np. umowy
międzynarodowej, międzynarodowego prawa zwyczajowego, ale także np. normy wynikającej z orzeczenia międzynarodowego
Komentarz do art. 12 Artykułów z 2001, s.55 pkt 5:
„(…) there is no room in international law for a distinction, such as is drawn by some legal
systems, between the regime of responsibility for breach of a treaty and for breach of
some other rule, i.e. for responsibility arising ex contractu or ex delicto”.
No dobrze, ale jaka jest zasada odpowiedzialności – bezprawność, wina, ryzyko, słuszność, coś jeszcze innego?
Otóż, zdaniem Komisji Artykuły nie przesądzają zasady odpowiedzialności państwa za akt międzynarodowo bezprawny
S. 34-35, Komentarz: „Whether responsibility is “objective” or “subjective” in this sense depends on the circumstances, including the content of the primary obligation in question.
The articles lay down no general rule in that regard. The same is true of other standards, whether they involve some degree of fault, culpability, negligence or want of due
diligence. Such standards vary from one context to another for reasons which essentially relate to the object and purpose of the treaty provision or other rule giving rise to the primary obligation. Nor do the articles lay down any presumption in this regard as between the different possible standards. Establishing these is a matter for the interpretation and application of the primary rules engaged in the given case”.
Jednakże, KPM podaje przykład odpowiedzialności nawiązującej do „strony podmiotowej” o tyle, o ile podstawowa norma (norma naruszana) odnosi się do takiej strony podmiotowej;
pozwala to wątpić, czy aby jest to element normy ustanawiającej odpowiedzialność.
Doktryna zdaje się jednak wskazywać na odpowiedzialność bez „umyślności”,
odpowiedzialność obiektywną (M. Shaw, International Law, Cambridge 2008, s. 783,
Kwestia szkody – czy musi nastąpić szkoda, aby uznawać, że istnieje akt międzynarodowo bezprawny?
Art. 2 Artykułów z 2001: Article 2 . Elements of an internationally wrongful act of a State.
There is an internationally wrongful act of a State when conduct consisting of an action or omission: ( a ) is attributable to the State under international law; and ( b ) constitutes a breach of an international obligation of the State.
W ten sposób, szkoda nie jest przewidziana jako element aktu międzynarodowoprawnie bezprawnego – są tylko dwie przesłanki, tj. istnienie zachowania przypisywalnego do państwa, oraz bezprawny charakter działania (Crawford i in., op. cit., s. 201).
Kolejność tych elementów powinna być taka, że najpierw należy przypisać jakieś zachowanie państwu, a następnie ustalić, czy ono jest bezprawne
Oczywiście, jeśli zaistnieje szkoda (uszczerbek finansowy), to obowiązek naprawienia
naruszenia będzie ją obejmować, co do przywrócenia stanu sprzed naruszenia
Możliwość przypisania zachowania do państwa (imputability/attributability)
Wszystkie organy państwowe (w tym sądowe) są zdatne do wywołania przypisania zachowania państwu
A co z osobami fizycznymi i prawnymi?
Art. 8 :The conduct of a person or group of persons shall be considered an act of a State under international law if the person or group of persons is in fact acting on the instructions of, or under the direction or control of, that State in carrying out the conduct.
- działanie na polecenie
- działanie pod kierownictwem
- działanie pod nadzorem
Komentarz do art. 8 : przesłanki art. 8 są rozłączne
Przykład podmiotu pod nadzorem państwa: finansowanie bojówek Fuerza Democratica Nicaragüense (FDN) w Nikaragui przez USA (Nikaragua/USA, MTS 1986, pkt 108
http://www.icj-cij.org/files/case-related/70/070-19860627-JUD-01-00-EN.pdf
Kiedy akt jest międzynarodowo bezprawny?
Akt jest bezprawny wtedy, gdy jest niezgodny z normą prawa międzynarodowego (Crawford i in., op. cit. s. 210)
Oznacza to, że akt może być zupełnie legalny z punktu widzenia prawa krajowego i zarazem być nielegalny prawnomiędzynarodowo
Z drugiej strony, akt może być nielegalny krajowo, a legalny prawnomiędzynarodowo
Zdaniem doktryny, na fakt bezprawności nie ma wpływu rodzaj zobowiązania, tj. czy jest to zobowiązanie staranności, czy rezultatu
Nadto, Artykuły nie przepisują jakiegoś konkretnego podejścia do odpowiedzialności, czy to cywilnego, czy karnego – nie ma w ich obecnym tekście czegoś w rodzaju
„międzynarodowych przestępstw” i odpowiedzialności karnej (typu karnego) państw za ich bezprawne działania
Na płaszczyźnie bezprawności może pojawić się pewien element „strony
podmiotowej/umyślności” sprawiający, że dane zachowanie jest bezprawne w zależności
od rodzaju tego zachowania (op. cit.: przykład podjęcia działania gospodarczego w celu
wmieszania się w sprawy wewnętrzne innego państwa, np. poprzez nałożenie cła)
Kiedy akt jest popełniony – kwestie międzyczasowe
Aby akt bezprawny był popełniony, zobowiązanie międzynarodowoprawne musi zdaniem art. 13 Artykułów istnieć (być w mocy) w momencie zachowania
An act of a State does not constitute a breach of an international obligation unless the State is bound by the obligation in question at the time the act occurs
Ergo, nie ma czegoś w rodzaju „przeczenia celowi przyszłego zobowiązania” albo jakiejś koncepcji grożącego/antycypowanego naruszenia w przyszłości, gdy to zobowiązanie nie wiąże danego państwa
Konsekwencja: nawet jeśli w obecnym momencie jakieś zachowanie jest zakazane przez prawo międzynarodowe, to gdy zostało ono podjęte przed tym, gdy to zobowiązanie
zaczęło wiązać, nie ma aktu międzynarodowo bezprawnego; również wtedy, gdy
zobowiązanie przestało wiązać, nie ma możliwości zaistnienia aktu międzynarodowo bezprawnego
Przykład: niewolnictwo w XIX wieku, wojna napastnicza przed 27 sierpnia 1928,
zachowanie niezgodne z umową międzynarodową po jej skutecznym wypowiedzeniu
Konieczność bycia przez normę w mocy dotyczy również norm ius cogens, nie są one retroaktywne.
Niemniej, jeśli zachowanie było podjęte w okresie w którym norma wiązała, to za ten okres
istnieje odpowiedzialność
Okoliczności wyłączające bezprawność aktu
Zgoda
Samoobrona
Środki odwetowe (countermeasures)
Siła wyższa (force majeure)
Stan zagrożenia życia / opresja (distress)
Stan wyższej konieczności (necessity)
Art. 26 Artykułów z 2001: okoliczności wyłączające bezprawność nie dotyczą naruszenia normy prawa międzynarodowego o statusie ius cogens
Nawet jeśli powołać się na okoliczność wyłączającą bezprawność, to nie usuwa to
obowiązku zachowania się zgodnie z normą, jeśli okoliczność ustanie, a także obowiązku
zadośćuczynienia uszczerbkowi wywołanemu przez zachowanie (Art. 27)
Treść obowiązku naprawienia naruszenia
Konieczność zachowywania się zgodnie z naruszaną/naruszoną normą
Zaprzestanie zachowania, jeśli trwa dalej
Przedłożenie gwarancji i zapewnień, że zachowanie nie powtórzy się, jeśli wymagają tego okoliczności
Naprawienie uszczerbku w pełni, w tym każdą szkodę i krzywdę
Środki naprawienia naruszenia
Restytucja (restitutio in integrum)
Odszkodowanie
Zadośćuczynienie
Odsetki
A co z normami ius cogens?
Art. 40 i 41 Artykułów z 2001
Article 40 Application of this chapter
1. This chapter applies to the international responsibility which is entailed by a serious breach by a State of an obligation arising under a peremptory norm of general
international law.
2. A breach of such an obligation is serious if it involves a gross or systematic failure by the responsible State to fulfil the obligation.
Article 41 Particular consequences of a serious breach of an obligation under this chapter
1. States shall cooperate to bring to an end through lawful means any serious breach within the meaning of article 40.
2. No State shall recognize as lawful a situation created by a serious breach within the meaning of article 40, nor render aid or assistance in maintaining that situation.
3. This article is without prejudice to the other consequences referred to in this part and to such further consequences that a breach to which this chapter applies may entail under international law.
Uwaga: poprzez ograniczenie stosowania do „poważnych naruszeń” norm
peremptoryjnych, artykuły w istocie jeszcze dalej relatywizują ochronę ius cogens (mało poważne ludobójstwo, niedzielna zbrojna agresja…); ograniczenie ochrony jest
potwierdzane przez komentarz (s.113)
A co z organizacjami międzynarodowymi?
Nie tylko państwa mogą ponosić odpowiedzialność prawno-międzynarodową za akty międzynarodowo bezprawne
Draft articles on the responsibility of international organizations
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_11_2011.pdf
Wzorowane na Artykułach z 2001, przy czym pewna nowość – reguły ponoszenia odpowiedzialności za działanie w ramach organizacji międzynarodowej
Part Five
Responsibility of a State in connection with the conduct of an international organization
Art. 58(2): An act by a State member of an international organization done in accordance with the rules of the organization does not as such engage the international
responsibility of that State under the terms of this article.
A co z odpowiedzialnością jednostek?
W doktrynie odnotowuje się, że jest to sytuacja wyjątkowa, bowiem jednostka musi być bezpośrednim adresatem normy p.m.p. (Crawford i in. op. cit., s.317).
Nie ma jednej generalnej normy opisującej odpowiedzialność jednostek w ramach p.m.p.
Niemniej, mogą być szczegółowe normy p.m.p. nakierowane na jednostkę : w systemie ONZ, komitety sankcyjne ds. terroryzmu, tworzące listy osób podejrzewanych o terroryzm lub wspieranie terroryzmu
ICC/MTK
http://www.mswia.gov.pl/ftp/OCK/dokumenty_Prawo_MPH/1998_17_VII_Statut_Miedzynarod owego_Trybunalu_Karnego.pdf
ICTY (były już Trybunał)
http://www.icty.org/
Działania legalne a odpowiedzialność
Rozwijające się koncepcje odpowiedzialności bez bezprawności za działania wysoce ryzykowne, w dziedzinie ochrony środowiska
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_7_2001.pdf
Prevention of Transboundary Harm from Hazardous Activities
„The present articles apply to activities not prohibited by international law which involve a risk of causing significant transboundary harm through their physical consequences”.
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_7_2001.pdf
Draft principles on the allocation of loss in the case of transboundary harm arising out of hazardous activities (2006)
http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_10_2006.pdf
Zdaniem doktryny, nie ma ogólnej zasady odpowiedzialności za działania legalne (tj. w
braku aktu bezprawnego międzynarodowo), nawet jeśli uszczerbek jest środowiskowy
(Crawford i in., op. cit., s. 516).
Normy szczególne
EKPC : normy szczególne o charakterze prawa międzynarodowego; ustanowienie prawa materialnego, zasad odpowiedzialności oraz środków prawnych do ochrony
Międzynarodowe prawo inwestycyjne : wielostronne umowy międzynarodowe oraz dwustronne traktaty inwestycyjne (BITs)
