Ewa Komorowska
"Prawda" w ujęciu lingwistyki
współczesnej
NOWA KRYTYKA 5 B ok 1994
ISBN 0867-647X
Ewa Kom orowska
'Prawda" w lingwistyce współczesnej
Staraj się o to, aby twój wkład w konwersację był prawdziwy
H. Grice
Artykuł mój nie będzie miał charakteru dociekania filozoficznego. Toteż nie podęjimąję się w nim definiowania i interpretowania "prawdy". Tę sferę naukowej analizy pozostawiam Filozofii i jej wybrańcom. Moim zamierzeniem je st jedynie próba lingwistycznej analizy "prawdy” w różnorodnych wypowiedziach. Współczesne języ koznawstwo stwarza ku temu dogodne warunki. Charakteryzuje się bowiem ono odmiennym od tradycyjnego sposobem interpretacji faktów językowych.
pragma-80 E w a Kom orowska
lingwistyki zostanie przeprowadzona analiza wypowiedzi o ’'praw dzie".
Pragmalingwistyka należy do kierunków nowych, a co za tym idzie, nieustannie rozwijąjących się i poszerzających zakres swej tematyki. Przyjmuje ona charakter interdyscyplinarny, bowiem w dużej mierze opiera swą metodologię badań na osiągnięciach in nych dziedzin nauki, takich jak: filozofia, psychologia, logika itp. Do podstawowych prac zakresu pragmalingwistyki można zaliczyć monografie następujących lingwistów: C. Morrisa \ R. Cam apa 1 2, H. Giice’a 3 * 5 6 7, J. Austina *, O. D ucrotδ, K Pisarkowej A. Awdie jewa \ J. A ntas8 i innych.
Pragmalingwistyka w dużej mierze nawiązuje do semantyki, lecz o ile semantyka, najogólniej mówiąc, ’bada znaczenia" (sensy), to pragmatyka je st czymś więcej niż semantyką, gdyż analizuje ona "sens naddany”, tj. znaczenie wraz z szerokim kontekstem lingwistycznym i pozaiingwistycznym (werbałnym-niewerbałnym).
W centrum zainteresowania pragmalingwistyki znajduje się akt mowy i użytkownik języka, będący jego uczestnikiem. Pragma lingwistyka bada język dynamiczny, którego konteksty językowe podlegają nieustannym zmianom. Przyjmując za J. Searlem, że "akt mowy je st jednostką komunikacji ludzkiej" 9 wyraźnie może my w nim wydzielić dwie podstawowe części: informacyjną (semantyczną podstawę wypowiedzi) i pragmatyczną (sens nad dany). Pragmalingwistyka uściśla jeszcze tę informację, przyjmując zasadę, iż każde wypowiedzenie realizuje jednocześnie trzy różne typy aktów mowy, tj. akt lokucyjny, przekazujący treść se
1 C. Morris; Writing on the General Theory o f Signs. The Hague 1971.
2 R. Carnap: Filozofia jako analiza języka nauki. Warszawa 1962.
s H. Grice 1975: Logik and Conversation, [w:] Syntax and Sematics, v. 3. Speech
Acts, New York 1975.
* J. Austin: How to do Things with Words. Oxford 1962.
5 O. Ducrot: Dire et ne pas dire. Principes de semantigue Unguistigue. Paris 1972.
6 K. Pisarkowa:Pragmatyczne spojrzenie na α'.Λ mowy, [w:] Polonica ΙΠ, 1976.
7 A. Awdiejew: Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzi. Kraków 1987.
B J. Antas: O mechanizmach negowania. Kraków 1991.
9 J. Searie: Speach Acts. An Essay o f Philosophy o f Language. Cambridge Universi
*P raw da" w lingw istyce współczesnej 81
mantyczną, czyli propozycję, akt illokucyjny, realizujący działanie (utożsamiany z funkcjami pragmatycznym), oraz akt perloku- cyjny, wyrażający sposób oddziaływania na odbiorcę (skuteczność aktu mowy).
Pragmalingwiśd określają warunki idealnego aktu mowy. Składają się na to: Maksyma Jakości (Prawdy) - "mów prawdę", Maksyma Grzeczności - "bądź grzeczny" i Zasada Kooperacji -
"współdziałaj w skuteczności dialogu".
- "Maksyma Jakości" (Prawdy) sformułowana przez Grice’a zakłada wiarę mówiącego w to, co mówi i adekwatność wypowiedzi do rzeczywistości. Maksymę tę Grice formułuje w dwóch pod- maksymach: (1) "Nie mów tego, o czym nie jesteś przekonany, że je st prawdą"; (2) 'N ie mów tego, do stwierdzenia czego nie masz
dostatecznych podstaw "10 *.
- ‘Maksymę Grzeczności" Grice’a można eksplikować jako ‘bądź grzeczny, uprzejmy w rozmowie"; Leech 11 wylicza Maksymy Grzeczności: Taktu, Wielkoduszności, Zgadzania się, Aprobaty, Skromności.
- "Zasadę Kooperacji" da się sformułować jako "współdziałaj w skuteczności dialogu, nie przeszkadzaj".
Informacja językowa, zdaniem pragmalingwistów, może przeja wiać się dwojako, tzn. w sposób eksplicytny, czyli w "jawnym akcie mowy" i implicytny, tj. tkwić w strukturze głębokiej propozycji, czyli w "ukrytym akcie mowy", np. życzenie "zamknięcia drzwi" może być wyrażone w sposób:
- jawny - "Bądź tak uprzejmy i zamknij drzwi"; "Zamknij drzwi";
~ ukryty - "Trudno wytrzymać, kiedy drzwi są otwarte"; "Cholera, nie lubię przeciągów".
Oczywiście, aktom ukrytym musi towarzyszyć szeroki kontekst pozalingwistyczny, w tym wypadku otwarte drzwi, o których wiedzą uczestnicy aktu mowy. W sytuacji, gdy intencja nadawcy zostanie zrozumiana przez odbiorcę, mówimy o skuteczności
10 P. Grice: Logika i konwersacja. Przekład B. Stanoss, [w zb.:J Język w świetle
nauki, pod red. B. Stanosz, Warszawa 1980, s. 97.
82 E w a Komorowska
(powodzeniu) aktu mowy - drzwi zostaną zamknięte. O niesku teczności zaś aktu mowy mówimy wtedy, gdy czynność nie zostanie wykonana, tzn. drzwi pozostaną otwarte. Brak powodzenia aktu umowy może wynikać z niezrozumienia intencji nadawcy bądź np. z agresji ("nie zrobię tego specjalnie") lub z innych przyczyn.
Nieodłącznym elementem aktu mowy je st presupozycja. Presu- pozycja rozumiana jest przeze mnie zgodnie z interpretacją ling wistów francuskich, jako "wiedza założona z góry, znana uczestnikom aktu mowy" Na przykład Kowalski mówi do Nowaka: "Wiesz, kamera Andrzeja zepsuła się". Kowalski zwra cając się do Nowaka wie, że Nowak - primo ~ zna Andrzeja, secun
do - wie, iż Andrzej miał kamerę i tertio - "tą kamerą jest kamera
video". Kowalski, wypowiadając swoją myśl, opierał się więc na presupozycji.
W jaki więc sposób może być widziana "prawda" w ujęciu pragmalingwistyki? Jak już sygnalizowałam, w centrum zaintere sowania pragmatyków znajduje się użytkownik języka z bo gactwem swych przeżyć, wchodzący w językową interakcję. Tak więc "prawda" w analizie lingwistycznej będzie interpretowana tylko przez pryzmat użytkownika języka, będącego podmiotem aktu mowy, wypowiadającego swą myśl (propozycję) do inter lokutora i odniesienie tejże informacji do rzeczywistości. Będzie to więc interpretacja wypowiedzeń o "prawdzie" w szerokim intekście lingwistycznym i pozalingwistycznym, tj. u względni ąjące postawę interlokutorów, ich preferencje, przekonania, intencje, strategię mówienia, presupozycje, perswazje, jak również wszelkie funkcje pragmatyczne, warunki skuteczności aktu mowy, manipulację językową itp. Toteż w pragmatycznym ujęciu analizie podlegać będą nie tylko konteksty odnoszące się do "prawdy", lecz również
ocierające się o "nieprawdę" i "fałsz".
Reasumując, przedmiotem analizy pragmatycznej staną się wypowiedzenia semantycznie nawiązujące do "prawdy", a funkcjo nujące w akcie mowy (patrz schemat).
"Prawda" w lingw istyce współczesnej 83
Akt łokucyjny (treść) w odniesieniu do "prawdy" Różne funkcje pragmatyczne
Nadawca Odbiorca
+ intencje Maksyma Jakości skuteczność + strategia mówienia Maksyma Grzeczności "powodzenie"
Zasada Kooperacji
Zdaję sobie sprawę z tego, iż niemożliwe je st w tak krótkiej formie jaką je st artykuł, przeprowadzenie pełnej analizy kon tekstów o "prawdzie". Toteż celem mojego artykułu jest jedynie zasygnalizowanie wybranych tego typu uwikłań językowych "prawdy", a tym samym pokazanie możliwości interpretacyjnych pragmalingwistyki.
M ateriał badawczy w formie kontekstów językowych był ekscerpowany z literatury pięknej, jak i wynotowywany z publika torów' czy z języka kolokwialnego (nagrania dialogów języka po tocznego). W związku z tym, iż "prawda" dotyczy lingwistyki w sze rokim ujęciu (nie tylko polskiej), analizie poddane zostaną konteksty zarówno języka polskiego, jak i rosyjskiego.
Interpretacja pragmatyczna "prawdy" w wypowiedzeniach zostanie przeprowadzona w dwóch podstawowych grupach:
1. Akty jawne, czyli wypowiedzi explicite mówiące o "praw dzie";
2. Akty ukryte, czyli wypowiedzi implicite mówiące o "praw dzie".
Poza zasięgiem analizy znąjdą się wszelkiego rodząju stwier dzenia prawd ogólnych, pozornie niekwestionowalnych, typu:
- prawd teologicznych (np. Bóg jest Prawdą, Bóg jest Miłością);
- prawd nauk ścisłych (Ziemia obraca się wokół Słońca, Zie mia ma jeden księżyc);
84 E w a Kom orowska Akty jaw ne
Język w sposób eksplicytny może wyrażać dwie podstawowe sytuacje językowe, informujące o faktach zaistniałych w izeczy- wietośd: prawdziwość wypowiedzi, tg. ich zgodność w sensie prawdy z rzeczywistością, i nieprawdziwość (niezgodność).
X: Wiesz, Andrzej dzisiaj przyjechał do Szczecina - prawdziwość wypowiedzi (zgodność)
Wypowiedź ta niesie propozycję prawdziwą, gdyż rzeczywiście w danym dniu Andrzej przyjechał pociągiem do Szczecina. Zawiera ona również presupozycję, bez której niemożliwe by było zrozumie nie propozycji: obydwąj interlokutorzy znąją Andrzeja i np. wie dzieli, że miał zam iar przyjechać z Krakowa do Szczecina.
- nieprawdziwość wypowiedzi (niezgodność)
Zachodzi ona w tej sytuacji, kiedy to podmiot aktu mowy na rusza prawdziwość wypowiedzi (Maksymę Jakości), gdyż w rze czywistości Andrzej nie przyjechał do Szczecina. Jeśli interlokutor w sposób świadomy i celowy naruszył Maksymę Jakości, to jego intencją mogła być np. manipulacja uczuciami rozmówcy; "widzisz, nie możesz na niego liczyć", bądź też jaw na agresja: "nie lubię dę" itp.
Zasygnalizowany kontekst wypowiedzi prawdziwej je st typo wym, naturalnym dla komunikacji wypowiedzeniem. Natom iast kontekst wypowiedzi nieprawdziwej wydaje się naruszeniem zasad interakcji językowej i zwykle staje d ę wykładnikiem negatywnej intencji nadawcy.
Zarówno język rosyjski, jak i język polski obfitują w tego typu wypowiedzenia mówiące o faktach rzeczywistości. Wyrażone są one zazwycząj zdaniami oznajmującymi, np.: Ania napisała do mnie
list; Popatrz, książka leży tu, na stole; Tam npuzomoeuna o6ed; Cepzeü, mepa ko Mue npuiuëji nocne oóeda itp. Zdania oznajmiające
mogą również przybrać zupełnie innych charakter, np.: Aniu, masz
piękne orzechowe oczy. Intencją interlokutora bynajmniej nie jest
85 "P raw da” w lingw istyce w spółczesnej
podobasz", czy tez "chcę się z Tobą zaprzyjaźnić" ifcp. Tego typu wy powiedzenia w swej intencji podstawowej nie odnoszą się do "prawdy”, toteż zostały jedynie zasygnalizowane i w danym artykule nie staną się przedmiotem głębszej analizy. Zapewne warto byłoby prześledzić ich semantykę w osobnej pracy.
A kty u k ry te
Wszelkiego typu interakcje językowe obfitują w ukryte akty mowy. Jakże często nie lubimy mówić wprost, zasłaniam y się języ kiem, wykorzystując bogactwo jego środków. Mówienie o "praw dzie" wiąże się z pojawieniem się w języku szeregu zjawisk o cha rakterze pragmatycznym. Zasygnalizuję niektóre z nich. Są to:
A. Funkcja pragmatyczna "uniku, wykrętu językowego". B. Funkcja pragmatyczna "zawieszenia"»
G. Inne pragmatyczne sposoby interpretacji językowej "prawdy".
A* F u n k cja p rag m aty czn a "uniku, w y k rętu językow ego”
Funkcja ta związana je st z pewną strategią mówienia, np. T: Kcmamu, Andpeu Uamoem, Bu otceuam?
A: He coeceM...
Lakoniczna dwuznaczna odpowiedź ne coeceM (nie całkiem) może sugerować wiele, tzn. rozmówca je st z kimś związany, ale bez ślu bu, lub je st słomianym wdowcem, czy też je st na razie sam, lecz wkrótce ma zam iar się ożenić itp. Tak więc intencją pytanego je st ukrycie, a nie wyjawianie "prawdy", w czym pomocny stąje się wykręt językowy. Odpowiedź tę można eksplikować przy pomocy funkcji pragmatycznej następująco: "Mam powody, nie chcę, żebyś znał/a prawdę o tym, czy jestem żonaty, dlatego też stosuję unik, wykręt językowy".
Inny przykład: dziewczyna zakochana w chłopcu, który jej nie kocha (o czym ona oczywiście nie wie), pyta go:
- Czy ty flirtujesz z Anną f
86 E w a Kom orowska
Twarz dziewczyny się rozjaśnia, gdy tymczasem chłopak by najmniej nie powiedział jej "prawdy", bowiem on rzeczywiście z Anną nie flirtuje, gdyż ją kocha i wkrótce odbędzie się ich ślub, W danym dialogu chłopak wykorzystał celowo grę słów, różne rozumienie słowa "flirtować". Odrzuca on treść asercji, a tym sa mym stosuje unik językowy. W odróżnieniu od poprzedniego przykładu, dany dialog wyraża intencjonalne sfałszowanie prawdy z zachowaniem jej pozorów. Taką odpowiedź można ekspłikować przy pomocy funkcji pragmatycznej w sposób następujący: "Mam powody, aby nie mówić d prawdy, dlatego też stosuję unik języko wy". Porównajmy:
- Czy będziesz się dzisiaj widział z Andrzejem ? - Nie, nie będę go widział.
Jest to przykład bardzo podobny do poprzedniego, jeśli poznamy całość uwarunkowań, jakie mu towarzyszą. Rzeczywiście, pytany interlokutor nie będzie się dzisiaj widział z Andrzejem, co jednak wcale nie oznacza, że z nim nie będzie rozmawiał, gdyż umówieni są na telefon wieczorem W takiej sytuacji odpowiedz staje się niepełną prawdą, a nawet to niedopowiedzenie je st wyrazem intencjonalnego sfałszowania "prawdy". Pełna, zgodna z Maksymą Jakośd, Grzecznośd i Zasadą Kooperacji odpowiedź winna brzmieć np. tak: Nie, nie będę go dzisiaj widział, lecz ma do mnie zadzwo
nić dzisiaj wieczorem, Natom iast cytowany dialog jest wykład
nikiem funkcji pragmatycznej "uniku, wykrętu językowego" i pod lega następującej eksplikacji: 'Mam powody, nie chcę, abyś znał całą prawdę, dlatego też stosuję unik".
*P ra w d a * w lingw istyce w spółczesną 87 B. Funkcja pragm atyczna "zawieszenia" M
Jest to druga iunkcja pragmatyczna, charakterystyczna dla dialogów ocierających się o "prawdę". Wyraża ona w swej głębokiej semantyce niechęć jednego z interlokutorów do udzielenia odpo wiedzi, np.
- Czy coś wiesz na temat ślubu Andrzeja z Elą?
- W ogóle mnie to nie interesuje.
Odpowiedź interlokutora je st wyrazem jego niechęci do rozmowy na sugerowany mu tem at. Jego wypowiedź prawdopodobnie można eksplikować następująco: "Nie mam ochoty rozmawiać na ten te m at, nie pytaj mnie dalej". Dialog ten narusza Maksymę Grzeczności, Jakości i Zasadę Kooperacji. Inny dialog:
- Kok mbi cnumaeiub, Anna Andpeeeua nodxodum Iła w y Aumono- euny?
Hecmuo εοβορχ, s ne coeceM po30upaiocb e emoM dejie...
W danym akcie mowy pytany interlokutor wyraźnie unika odpo wiedzi, ponieważ zorientował się, że musiałby się z niej tłumaczyć. Szybko więc zawiesił wartość sugestii uczynionej przez interlokuto ra, wyrażając niejako w łasną ignorancję. Wybrał więc opcję bar dziej ostrożną i zamykąjącą dyskusję, mówiąc "nie wiem". Widocz nie obawiał się bycia wmieszanym w dysputę (z wiadomych tylko sobie względów, np. drażliwy temat). Zastosował się do Maksymy Grzeczności, gdyż swój sprzeciw wyraził w sposób bardzo łagodny. Dla danego kontekstu można zastosować następującą ramę funkcji pragmatycznej: "Wybacz mi, ale nie mam ochoty rozmawiać na da ny temat". Wybrane przykłady:
- Czy Piotr wczoraj p a lił papierosy? - No nie wiem;
- Czy Ania zapłaciła za światło? - M e wiadomo, chyba nie...
- y Ahbpes doMa earn eudeo?
- He 3Ηακ)...
88 E w a Kom orowska
Jakże często nie chcąc wyjawić "prawdy” pozostawiamy pytania bez odpowiedzi, jakby w zawieszeniu, kwitując je milczeniem, np.: - Czy byłeś z Ewą w kinie? - ...
Potocznie uważa się, że milczenie je st potwierdzeniem, zgodą, niewyrażoną werbalnie, ale przecież nie je st to regułą* W tekstach milczenie wyrażone je st zwykle przy pomocy interpunkcji: wielokropka, wykrzyknika, pytąjmka itp. N a podstawie użytych w tekstach środków językowych można jedynie domniemywać, z jakim stanem emocjonalnym interolokutora są one związane, ale trudno je st z nich wnioskować o stosunku jego do "prawdy". Tak więc, wydąje się, iż milczenie można traktować jako jeden z przykładów funkcji pragmatycznej "zawieszenia" i zastosować dla nich eksplikację typu: "Mam powody, nie chcę d odpowiedzieć na pytanie, wolę więc milczeć".
Zastosowane w dialogach danej grupy odpowiedzi sugerujące pozorną niewiedzę, w rzeczywisfcośd nie są wyrazem braku wiedzy interlokutora na określony tem at, lecz stąją się wykładnikami funkcji "zawieszenia". Warto przytoczyć dla tego typu kontekstów znamienne słowa L. W ittgensteina - "Nie bierz niepewnego
sfcwier-C. In n e sposoby p ragm atycznej in te rp re ta c ji językow ej "praw dy"
- Z asad a k o n trp ro p o zy cji
Funkcje pragmatyczne "zawieszenia" i "uniku" są sobie tak bliskie, iż często trudno je rozgraniczyć, bądź też dialog zawiera obydwie funkcje równocześnie. Przykładem może służyć nastę pujący kontekst:
- Janku, na kiedy wyznaczyłeś datę swego ślubu?
- Ładnie wytapetowaliśde przedpokój.
W zacytowanym kontekśde Janek w sposób wyraźny daje do zro- zumienia, iż absolutnie nie ma ochoty podejmować dalszej
89 "Prawda* w lingw istyce współczesnej
dyskusji. Zawiesza wiec rozmowę, zmieniając równocześnie tem at, tym samym stosuje unik językowy. Swym jawnym ignorowaniem pytania narusza on Maksymę Grzeczności wypowiedzi. Równo cześnie, niszcząc dialog, zaprzecza Zasadzie Kooperacji. Można więc tutąj zastosować następującą eksplikację funkcji pragmatycz nej zawieszenia i uniku: "Nie pytąj mnie, nie mam ochoty mówić na ten tem at z wiadomych mi powodów, dlatego też stosuję wykręt językowy". Dialog ten ponadto je st przykładem tzw. kontrpropo zycji. Termin ten interpretuję jako zmianę orientacji propozycji, czyli znoszenie jednej na rzecz drugiej. Innymi stówy, je st to wyraźne skierowanie rozmowy na zupełnie inny tem at: przeskok od tem atu miłości do tapetowania mieszkania. Inne przykłady tego typu funkcji mieszanych:
- Czy Ania zdała egzamin? - Ładną dzisiaj mamy pogodę;
- B u m us Kynwiu emy Kuuzy?
- Huna, B u cezodm oóonmeJibHO euzmdume.
- Zasada kontrargum entam i
"Kontr argumentacj a - zdaniem J. Antas - nie znosi asercji, lecz jedynie jej dotyka, zmieniąjąc kierunek argumentacyjny, w którym była osadzona; nie oponuje wobec faktów"1δ.
Wybrane przykłady:
- Czy ty wczoraj dzwoniłeś do mnie? - Ja wczoraj byłem na wsi.
Interlokutor wybrał opcję kontrargumentowania wobec propozycji zawartej w pytaniu. Jego wypowiedź w swej strukturze głębokiej nie tylko zawiera odpowiedź na zadane mu pytanie, lecz także dzięki nowemu argumentowi (pobyt na wsi) może być zaprosze niem do dyskusji. Na pewno wypowiedź z kontrargumentowaniem jest bardziej otwarta na kontynuowanie dialogu niż proste "nie". Takie konteksty eksplikowane mogą być przy pomocy ramy
90 E w a Komorowska
pragmatycznej typu: "Chcę zwrócić twoją uwagę na inny argu m ent”.
Porównąjiny:
- Jasiu, ja k wygląda twoje świadectwo szkolne?
- Mamusiu, przecież sama zawsze mówiłaś, że najważniejsze żebyś
my zdrowi byli;
- Czy Jan wygrał ten wyścig? - On ma krótki oddech.
-Ir o n ia
Ironia je st tez wykładnikiem pragmatycznym. Uczeń: Czy Erewań leży w Egipcie?
Nauczyciel: A Moskwa leży, ja k przypuszczam, w Niemczech? Odpowiedź nauczyciela je st ironiczna. Takie jej sformułowanie ma na celu wykazanie absurdalności pytania ucznia. Jest ono w swej treści fałszywe i za taką chce uchodzić. Nauczyciel jednak nie skłam ał, gdyż fałsz jego wypowiedzi jest jaw ny i nim właśnie chce on wykazać bezmyślność czy niewiedzę ucznia. Toteż intencją nauczyciela nie jest mówienie "prawdy", lecz jawne, celowe jej naruszenie. Dla danego zabiegu językowego można zastosować ramę pragmatyczną typu: "Świadomie naruszam prawdę i ironizu ję, aby wykazać twoją niewiedzę". Porównajmy;
A: Czy Jola poczęstowała ęię czymkolwiek?
B: Oczywiście, że tak. Przecież wiesz, ja k ona jest gościnna...
Tylko dzięki znajomości presupozycji dialog ten może być właściwie interpretowany: Jola to osoba wyjątkowo skąpa, z czego dobrze znana jest wśród przyjaciół. Nie zdarzyło się jeszcze, aby kogoś czymkolwiek poczęstowała.
- "Nowomowa”
"P raw da" w lingw istyce współczesnej 91
od "prawdy". "Nowomowa" wiąże się z manipulacją językową. Intencją wypowiedzi w "nowomowie" je st budowanie w świado mości odbiorcy takiego obrazu "prawdy", jaki je st korzystny dla strony wypowiadającej się i tym samym manipulowanie jego emocjami. Sprzyjają temu następujące środki językowe:
- odgómość stwierdzeń, np. Program Partii - programem
Narodu, Jest to droga jedynie duszna;
- zrytualizowane formy językowe, np. Obrady przebiegały
w atmosferze zaangażowania i współpracy, Prowadzimy klasową walką, Wychodzimy naprzeciw oddolnej inicjatywie;
- ogólnikowość i nieodookreśloność sformułowań, np. Wiadome
kręgi przeciwników naszego ustroju, Siły antysocjalistyczne dokonały zamachu na naszą praworządność;
- wtrącenia wyrazów modnych, np. Ten temat, w tym temacie,
0 tym temacie;
- stosowanie dla uzyskania wrażenia tożsamości postaw nadawcy i odbiorcy form czasownikowych w 1 os. l.mn. zaimka osobowego my i zaimka dzierżawczego nasz, np. Nasz program jest
programem odnowy, Nasz rząd i naszapartia są z nam i;
- wyszukane hasła i frazy, np. Jeśli robisz to dla Polski, to
robisz to dla siebie;
- deformacje znaczeń wyrazów w zależności od tego, jaką
rzeczywistość opisują, np. Agresja Amerykanów na Wietnam -
Pokojowa interwencja Rosjan w Afganistanie; Kryzys gospodarczy w Niemczech - Okresowe trudności gospodarcze w Polsce; Machi nacje rządu - Rozmowy rządu;
- nadużywanie wyrazów związanych z polem semantycznym "prawdy", "ważności”, "postępu", np. Jest to jedyny prawdziwy
rząd; Prawda jest z nami itp.
~ użycie pojęć nacechowanych emocjonalnie, np. Terrorystyczna
1 dywersyjna akcja reakcji jest jej ostatnią przedśmiertną dawką;
- używanie sformułowań kontrastowych, np. Nasze jutro rodzi
się dzisiaj; Kto nie jest z nami, ten jest przeciwko nam itp.
92 E w a Kom orowska
pragmatyczną typu: "Tak właściwie, nie mam zam iaru powiedzieć d całej prawdy, chcę, żebyś przyjął moje spojrzenie na nią, dlatego też manipuluję twoimi myślami, uczudami".
