P R A C E N A U K O W E A kadem ii im. Jana D ługosza w C zęstochow ie_____
Seria: Pedagogika t. XVI. 2007
Lidia WLODAJR.SKA-ZOŁA
K ształcenie na uczelniach technicznych
na kierunku zarządzanie w aspekcie zm ian
w polskim system ie gospodarczym
W zw iązku ze zm ianam i dokonującym i się w polskim system ie gospodar czym oraz w gospodarce światowej w ym agane są przem iany w procesie kształ cenia na kierunkach zw iązanych z organizacją, zarządzaniem , m arketingiem i ekonom ią.
Efektyw ne rozw iązyw anie now ych problem ów, będące w arunkiem sprosta n ia polskich przedsiębiorstw konkurencji m iędzynarodow ej, nie je st m ożliwe bez skutecznego now oczesnego zarządzania, które w gospodarce w olnorynko wej pow inno być ukierunkow ane głów nie n a innow acyjne zm iany oraz kreow a nie przyszłości.
Specjaliści w dziedzinie problem atyki kształcenia zaw odow ego, podkreślają ścisłe zw iązki m iędzy gospodarką, rynkiem pracy i system em kształcenia, zw ra cają uw agę, że kształcenie zaw odow e je st istotnym elem entem w pływ ającym na konkurencyjność gosp o d ark i1, podkreślają też, że ze w zględu na wagę tych p ro blem ów „relacje m iędzy kierunkam i kształcenia a popytem na pracę lub szerzej rzecz ujm ując - m iędzy koncepcją kształcenia zaw odow ego a rozw ojem gospo darczym stają się przedm iotem interdyscyplinarnych program ów badaw czych”2. Dzieje się tak ze w zględu na członkostw o Polski w Unii Europejskiej, które wym aga, poza zm ianam i w sferze gospodarki, w stosunkow o krótkim czasie, in tensyw nych procesów dostosow aw czych w dziedzinie edukacji zawodowej.
W w yniku przejścia od gospodarki centralnie planow anej, która była oparta na ideologii socjalizm u, do gospodarki rynkow ej, która m a jak o podstaw ę ide ologię przedsiębiorczości i dem okracji, przed kadrą kierow nicza stanęły nowe
1 S.M. K w i a t k o w s k i , Kształcenie zawodowe. D ylem aty teorii i praktyki. Warszawa 2001. " Tenże, Kształcenie zawodoM’e w kontekście europejskiego rynku p ra cy, „Pedagogika Pracy’’, nr 38, 2001, s. 7.
zadania do realizacji, nieporów nyw alnie trudniejsze ze w zględu na dynam iczne zm iany dokonujące się w gospodarce.
K adra kierow nicza w obliczu dokonują się zm ian pow inna przy podejm o waniu decyzji uw zględniać coraz w iększą ilość zm ieniających się czynników rynkow ego otoczenia przedsiębiorstw , które pow odują, że:
— rośnie złożoność środow iska i rynku, a ryzyko w ystępuje w szędzie w każdej dziedzinie działalności;
— zw iększa się trudność dokładnego program ow ania przyszłości, w szel kie długofalow e strategie w przem yśle stają się niebezpieczne, ponie w aż zm uszają do zgadyw ania czego klient będzie chciał w przyszłości: — rośnie liczba czynników (zm iennych) decydujących o sukcesie firm y
oraz znaczenie elastycznego działania zintegrow anego z potrzebam i odbiorców ;
— następuje szybka dezaktualizacja naw et najlepiej opracow anych p la nów, w zrasta liczba m ożliw ych rozw iązań i rosną koszty popełnianych błędów;
— zw iększa się liczba zarów no krajow ych, ja k i zagranicznych w ydarzeń m ających w pływ na zachow anie się i program ow anie rozw oju przed siębiorstw a;
— zm niejsza się okres, na jak i m ożna planow ać z jakim kolw iek przy najm niej stopniem pew ności, a kluczem do sukcesu staje się odbieranie św ieżych im pulsów z rynku i ich ja k najszybsza realizacja;
— zw iększają się w ym agania co do jako ści oraz term inow ości dostaw i usług serw isow ych, spada atrakcyjność innow acji, co pow oduje, że jed ynym sposobem zachow ania dobrej pozycji na rynku jest utrzym a nie w ysokiego w spółczynnika innow acyjności;
— znacznie skraca się czas przenoszenia, opracow yw ania i przechow yw a nia inform acji, spada ich w artość i użyteczność dla przedsiębiorstw a a jednocześnie rosną koszty ich pozyskiw ania;
— zw iększa się liczba osób w ykształconych, co pow oduje, potrzebę w spółpracy z placów kam i naukow ym i i w zbogacenia system ów pracy o w artości intelektualne i funkcje autonom iczne;
— rośnie zainteresow anie społeczeństw a problem am i ekologicznym i i hu m anistycznym i, co pow oduje w iększy nacisk na etyczne aspekty dzia łalności gospodarczej firmy;
— postępuje proces dem okratyzacji życia i rośnie niepew ność oraz zm ien ność system u społecznego, co pow oduje zachw ianie rów now agi w y wołanej zm ianam i (w zrost m obilności zaw odow ej, konieczność rekwa- lifikacji, poczucie niepew ności zatrudnienia itp.) i zw iązane z tym utrudnienia w dostosow yw aniu się do now ych w arunków 3.
W ym ienione wyżej czynniki i zjaw iska determ inują funkcje, zadania i role kierow ników , którzy pow inni um ieć dostrzegać i rozum ieć w szystkie te czynniki
i zjaw iska, aby m óc uw zględniać je w sw ych przedsięw zięciach składających się n a skuteczne kierow anie, co bez um iejętności kom pleksow ego podejścia do rozw iązyw anych problem ów w ydaje się niem ożliw e.
P raktycznie do końca ustroju socjalistycznego w ym óg właściw ej postaw y polityczno-społecznej pozostaw ał pierw szoplanow ym i decydującym w yznacz nikiem roli dyrektora. Stąd jedynym źródłem rekrutacji na stanow iska dyrekto rów przedsiębiorstw była w praktyce tzw. nom enklatura4. Pow szechne było w ów czas zjaw isko tzw. karuzeli stanow isk, polegające n a tym , że z dnia na dzień dyrektor fabryki m ebli m ógł zostać dyrektorem fabryki telewizorów. P o nadto przedsiębiorstw a pozbaw ione bydy sam odzielności i w olności decyzyjnej, gdyż zasadnicze decyzje gospodarcze skupione były na szczeblu centralnych władz partyjnych i państw ow ych. Działalności gospodarczej przedsiębiorstw, całkow icie uzależnionej od planów centralnych, tow arzyszyło m inim alne ryzyko oraz brak konkurencji.
S ytuacja po roku 1989 zaczęła się stopniow o zm ieniać. M iejsca opuszczone przez działaczy partyjnych, etatystyczną biurokrację i dyrektorów przedsię biorstw państw ow ych zaczynali zajm ow ać przedsiębiorcy i inwestorzy. Chociaż część kadry zarządzającej spryw atyzow anym i i skom ercjalizow anym i przedsię biorstw am i nadal stanow ią daw ni dyrektorzy byłych przedsiębiorstw państw o wych, to jed n ak w zdecydow anej w iększości przypadków stanow iska kierow ni cze obejm ują profesjonalni ludzie biznesu - m enedżerow ie. W raz z przem ianam i dokonującym i się w gospodarce rynkow ej, zm ieniały się też w ym agania w sto sunku do kadry zarządzającej.
B udow a now ego ustroju gospodarczego - gospodarki rynkow ej, z przew agą różnych form pryw atnej w łasności, otwartej na świat, ze stabilnym pieniądzem itd. polega z jednej strony na rozszerzeniu wolności gospodarczej, z drugiej zaś na głębokich przeobrażeniach instytucji gospodarczych, przedsiębiorstw , syste mu bankow ego, system u podatkow ego, władzy lokalnej itp. oraz tworzeniu no w ych instytucji, np. giełdy papierów w artościow ych, system u ubezpieczeń1. Z m ianom uległy podstaw ow e akty praw ne regulujące proces gospodarczy, a w szczególności gw arancje sw obody podejm ow ania działalności gospodarczej oraz w olności umów. Z niesiono centralną reglam entację obrotu tow arow ego, uwol- niono ceny i otw arto gospodarkę, rozpoczęto proces pryw atyzacji przedsię biorstw państw ow ych.
Z racji przejścia do gospodarki rynkowej opartej na konkurencji i prywatnej przedsiębiorczości Polska, podobnie ja k i inne kraje socjalistyczne, dotknięta została boleśnie głębokim niedostatkiem specjalistów z tak ich dziedzin, jak: zarządzanie, m arketing, finanse, now oczesna księgow ość. B rakow ało ponadto fachow ych urzędników państw ow ych. P rzew aga „rynku sprzedaw cy” nad
pa-4 J. S z a b a n, Przemiany roli polskich dyrektorów w wyniku zmian ustrojowych. O d dyrektora,
do euromenadżera, Warszawa 2000, s. 35.
^Transformacja systemowa, w gospodarkach posocjalistycznych, pod red. E. O k o ń - II o r o - d y ń s k i e j, Katowice 1995.
nującym przez lata ..rynkiem producenta” stw orzyła potrzebę pojaw ienia się na rynku osób zdolnych do aktyw nego uczestnictw a w grze ry nkow ej, potrafiących odkryw ać w olne „nisze” produkcyjne, bezpardonow o w alczących o klienta jako ścią produktu i standardam i technicznym i6.
K ształcenie kadry kierow niczej zgodnie z zapotrzebow aniem rynku odbyw a się w akadem iach ekonom icznych, na uniw ersytetach, w niepaństw ow ych szko łach biznesu, oraz na politechnikach. Od roku 1989 W ydziały Z arządzania na politechnikach polskich cieszą się nieustającą popularnością w śród kandydatów na studia wyższe. Z każdym kolejnym rokiem liczba osób ubiegających się na studia o tym profilu na politechnikach je s t coraz większa.
Sięgając do historii m ożna zauważyć, iż studia w zakresie organizacji i za rządzania realizow ano w kilku w iększych uczelniach technicznych ju ż znacznie w cześniej. Przew ażnie były one prow adzone w ram ach innych wydziałów , naj częściej m echanicznych, zapew niając studiującym głów nie zdobyw anie wiedzy czysto technicznej. W ynikało to przede wszystkim z braku zapotrzebow ania gospodarki centralnie planow anej n a specjalistów z dziedziny zarządzania, ale rów nież częściow o z faktu, iż zdecydow aną w iększość kadro w ykładającej sta nowili inżynierow ie.
W zw iązku z intensyw nym rozw ojem przem ysłu hutniczego na początku lat pięćdziesiątych problem atyka dotycząca ekonom iki i organizacji produkcji hut niczej oraz praw a przem ysłow ego w ykładana była na W ydziale H utniczym A kadem ii G órniczo-H utniczej w K rakow ie przez w ykładow ców przedm iotów technologicznych. Początkow o przedm ioty takie jak: „O rganizacja przedsię biorstw ”, „K alkulacja i księgow ość” oraz inne z zakresu ekonom iki i organizacji pojaw iły się w program ach studiów na W ydziale H utniczym i prow adzone były przez pracow ników dw óch katedr: Ekonom iki i O rganizacji H utnictw a oraz R achunkow ości i Statystyki. N iebaw em przedm ioty o profilu ekonom icznym takie, jak: „O rganizacja i planow anie”, „A naliza działalności przedsiębiorstw a hutniczego oraz zakupu i zbytu”, „K oszty własne i finanse w hutnictw ie”, „R a chunek i kalkulacja” prow adzone były rów nież na w ydziałach: M etalurgicznym , M etali N ieżelaznych. O dlew nictw a, M aszyn G órniczych i H utniczych oraz Elektrotechniki G órniczej i Hutniczej.
Potrzeba kształcenia specjalistów hutników łączących w iedzę techniczną z elem entam i w iedzy ekonom icznej doprow adziła do utw orzenia w 1957 roku na W ydziale M etalurgicznym A kadem ii G órniczo-H utniczej - Sekcji Inżynie- ryjno-Ekonom icznej, a od 1974 roku rozpoczęta została działalność dydaktyczna na kierunku O rganizacja i Zarządzanie Przem ysłem . N atom iast W ydział O rgani zacji i Z arządzania Przem ysłem został oficjalnie pow ołany do życia w 1980 roku w AGH w Krakowie.
N a Politechnice W rocław skiej procesy reorientacji studiów dla potrzeb oto czenia zew nętrznego, głów nie przem ysłu, zapoczątkow ano w latach sześćdzie siątych. W ydział Inform atyki i Z arządzania - pierw szy w Polsce o takim profilu
kształcenia n a uczelniach technicznych - rozpoczął działalność w 1968 roku jako W ydział Inżynieryjno-Ekonom iczny. W roku 1972 został on przem ianow a ny na W ydział Inform atyki i Z arządzania. W pierw szych latach istnienia tego w ydziału kształcono tylko na kierunku O rganizacja i Zarządzanie, w dwóch specjalnościach: O rganizacja w Przem yśle Budow lanym i O rganizacja w Prze m yśle Elektrom aszynow ym .
W Politechnice Śląskiej w 1970 roku rozpoczął działalność W ydział O rgani zacji Produkcji, który' kształcił studentów na kierunku E konom ika i Zarządzanie Przem ysłem .
N a przysiadzie uczelni o wieloletniej tradycji m ożna zauw ażyć, iż korzenie kształcenia akadem ickiego na politechnikach w zakresie zarządzania sięgają czasów bardzo odległych.
Jednak dopiero na fali przem ian dokonujących się w naszym kraju na po czątku lat dziew ięćdziesiątych, zlikw idow ano na uczelniach technicznych kie runki zw iązane z organizacją przedsiębiorstw przem ysłow ych, pow ołano nato m iast kierunki pod nazw ą „Zarządzanie i M arketing”7. Z jaw isko tw orzenia no w ych w ydziałów na tych uczelniach przybrało niezw ykle żyw iołow y charakter i objęło na przestrzeni kilku lat niem alże w szystkie politechniki w Polsce. W y działy i instytuty kształcące inżynierów -m enedżerów tw orzono w bardzo róż nych okresach czasu. Jednak w skutek zm ian system ow ych w w iększości uczelni technicznych pow stanie tych jednostek przypada na lata 1991-93. Powstały następujące w ydziały zw iązane z kształceniem inżynierów -m enedżerów :
— na A kadem ii G órniczo-H utniczej w 1974 roku pow stał W ydział Z arzą dzania (poprzednia nazw a W ydział O rganizacji i Z arządzania Przem y słem. utw orzony w 1974 roku);
— na Politechnice Białostockiej w 1993 roku pow stał Instytut Zarządzania i M arketingu (poprzednia nazw a Instytut Z arządzania i M arketingu - jednostka m iędzyw ydziałow a utw orzona w 1992 roku);
— na Politechnice C zęstochow skiej w 1994 roku pow stał W ydział Z arzą dzania (poprzednia nazw a Instytut Zarządzania, utw orzony w 1992 ro ku);
— na Politechnice Gdańskiej w 1993 roku pow stał W ydział Z arządzania i Ekonom ii;
— na Politechnice Koszalińskiej w 1993 roku pow stał Instytut Z arządza nia i M arketingu;
— na Politechnice Lubelskiej w 1988 roku pow stał W ydział Zarządzania i Podstaw Techniki (poprzednia nazw a Instytut O rganizacji i Z arząd za nia - jednostka utw orzona w 1974 roku);
7 LG. D u r 1 i k, Kształcenie w zakresie „Engineering M a n a g em en t”. Doświadczenia krajów
rozwiniętych gospodarczo, [w:] M ateriały O gólnopolskiego Sem inarium na tem at interdyscypli narnego kierunku studiów związanego z zarządzaniem inżynierskim , W roclaw 1997, s. 4.
— na Politechnice Łódzkiej w 1991 roku pow stał W ydział Organizacji i Z arządzania (poprzednia nazw a Instytut O rganizacji i Zarządzania W ydziału W łókienniczego - jednostka utw orzona w 1956 roku);
— na Politechnice Opolskiej w 1993 roku pow stał Instytut Z arządzania przy W ydziale M echanicznym (poprzednia nazw a Studium N auk S po łecznych - jed n o stk a utw orzona w 1967 roku);
— na Politechnice Poznańskiej w 1970 roku pow stał Instytut Zarządzania przy W ydziale Budow y M aszyn i Z arządzania, który został pow ołany w 1945 roku (poprzednia nazw a W ydział M echaniczny utw orzony w 1919 roku);
— na Politechnice Radom skiej w 1969 roku pow stał W ydział Ekonom icz ny;
— na Politechnice R zeszow skiej w 1993 roku pow stał W ydział Z arządza nia i M arketingu;
— n a Politechnice Śląskiej w 1995 roku pow stał W ydział O rganizacji i Z arządzania (poprzednia nazw a Instytut O rganizacji i Zarządzania Przedsiębiorstw em , utw orzony w 1992 roku);
— na Politechnice W rocław skiej w 1972 roku pow stał W ydział Inform a tyki i Z arządzania (poprzednia nazw a W ydział Inżynieryjno-Ekono- miczny, utw orzony w l9 6 8 roku);
— n a Politechnice Zielonogórskiej w 1974 pow stał Instytut O rganizacji i Z arządzania, w roku 1987 z połączenia tego Instytutu z Instytutem M atem atyki i Fizyki utw orzony został W ydział P odstaw ow ych Proble m ów Techniki.
B ardzo duże zainteresow anie studiam i na kierunku „Z arządzanie i M arke tin g ” na politechnikach w ykazyw ane przez absolw entów szkół średnich, jak rów nież popyt na now oczesną w iedzę z zakresu zarządzania, zgłaszany przez inżynierów - absolw entów pozostałych w ydziałów uczelni technicznych, za ow ocow ały stw orzeniem szerokiej oferty studiów. O znacza to m ożliw ość podję cia nauki na studiach dziennych bezpłatnych oraz na studiach płatnych: w ieczo row ych i zaocznych.
K ształcenie w zakresie zarządzania w uczelniach technicznych realizow ane je st w ram ach:
— jednolitych studiów m agisterskich jednostopniow ych prow adzących do uzyskania dyplom u m agistra zarządzania lub m agistra inżyniera zarzą dzania;
— studiów dw ustopniow ych, po ukończeniu których zdobyw a się dyplom licencjata zarządzania lub inżyniera zarządzania n a poziom ie studiów pierw szego stopnia oraz dyplom m agistra lub m agistra inżyniera zarzą dzania na studiach drugiego stopnia.
Tytuł m agistra zarządzania otrzym ują absolw enci studiów realizow anych w ram ach nurtu ekonom icznego, natom iast tytuł m agistra inżyniera zarządzania absolw enci nurtu inżynierskiego. Te dw a nurty obow iązują najczęściej zarów no na studiach dziennych, w ieczorow ych, ja k i zaocznych.
Przyczyn utw orzenia nurtów : ekonom icznego i inżynierskiego należy u p a tryw ać w istniejącym na rynku pracy popycie i specyfice regionów, w których nurty te powstały. Z jednej strony osoby zainteresow ane podjęciem studiów na W ydziałach Z arządzania politechnik oczekiw ały znacznego ograniczenia ilości godzin przedm iotów technicznych, z drugiej strony M inisterstw o Edukacji N a rodowej, chcąc zachow ać specyfikę studiów politechnicznych, wwmagało obec ności w program ach studiów m inim um pięćdziesięcioprocentow ego udziału przedm iotów technicznych. Stąd też na kierunkach „Zarządzanie i M arketing” w uczelniach technicznych prow adzone je s t kształcenie w obydw u nurtach. K ażdy z nich przew iduje w ybór specjalności, który następuje z reguły na szó stym sem estrze studiów. O w yborze specjalności, w ram ach której od sem estru siódm ego kontynuow ane są studia, decydują sami studenci8.
W iele kontrow ersji budzi problem : czy uczelnie techniczne, których istotą je st kształcenie inżynierskie, m ają prawo realizow ać, w ram ach kierunku zw ią
zanego z zarządzaniem , studia prow adzące do uzyskania dyplom u m agistra. Dość często słyszy się opinie, że kształcenie m agistrów zarządzania pow in no być dom eną akadem ii ekonom icznych lub uniwersytetów . Przeciw nicy tych opinii są jednak zdania, iż kierunek kształcenia „Zarządzanie i M arketing” w uczelniach technicznych, jak i sylw etka absolw enta, znacznie różnią się od uniw ersytetów i akadem ii ekonom icznych, a ponadto taki model kształcenia w ynika z procesu dostosow ania polskiego system u edukacyjnego do standardów Unii Europejskiej.
N ależy oczekiw ać, iż w procesie dostosow yw ania polskiego system u eduka cji m enedżerskiej do standardów Unii Europejskiej, w uczelniach technicznych utrzym ane zostan ą obydw a nurty kształcenia m enedżerów : ekonom iczno- m enedżerski oraz inżyniersko-m enedżerski. Polska w chodząc do Unii E uropej skiej musi rów nież uw zględnić typow e dla siebie uw arunkow ania społeczno- ekonom iczne i kulturow e. Z atem m odel kształcenia na kierunku „Zarządzanie i M arketing” w uczelniach technicznych - bez w zględu na jego ukierunkow anie ekonom iczne lub inżynierskie - pow inien być zdeterm inow any zarów no pol skimi tradycjam i, m odelam i kształcenia w krajach Europy Zachodniej, jak rów nież w ym aganiam i staw ianym i przez W spólnotę Europejską.
8 E. K r a j e w s k a - B i ń c z y k , M. N o w i c k a - S k o w r o n . M odel restrukturyzacji
studiÓM’ m enedżerskich w uczelni technicznej na przykładzie Politechniki Częstochowskiej, opra
