• Nie Znaleziono Wyników

Widok Historyczny kontekst tezy „u nas nie ma literatury”

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Widok Historyczny kontekst tezy „u nas nie ma literatury”"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

Марина Викторовна Загидуллина Ч�ляб�нск�й г�сударст��нный ун���рс�т�т ORCID https://orcid.org/0000�0002�4799�1230

ИСТОРИЧЕСКИЙ КОНТЕКСТ ТЕЗИСА

«У НАС НЕТ ЛИТЕРАТУРЫ»

THE HISTORICAL CONTEXT OF THE THESIS “WE HAVE NO LITERATURE”

The article is devoted to modern reconfigurations of the literary process and literature (as a kind of art), experienced in literary criticism as the decline of literature (the thesis “we have no literature” as a state� ment of the degradation of an art form). The article provides an overview of reflection on this process on Russian “thick journals” (with the emphasis on the position of the well�known Russian critic Anna Kuznetsova), as well as the author’s view on the general transitional state of Russian modern literature.

Keywords: literary criticism, institutional change, commercialization of literature, literary process.

KONTEKST HISTORYCZNY TEZY „U NAS NIE MA LITERATURY”

Niniejszy artykuł poświęcono współczesnym przeobrażeniom procesu literackiego i samej literatury, odbieranych przez krytykę literacką w kategoriach schyłku literatury (teza „u nas nie ma literatury” jako przeświadczenie o upadku tej dziedziny sztuki). Artykuł przedstawia wybrane refleksje na temat omawianego procesu, prezentowane na łamach tzw. tołstych żurnałow (ze szczególnym uwzględnieniem stanowiska znanej rosyjskiej krytyczki Anny Kuzniecowej), oraz pogląd autorki pracy na ogólny, przejściowy stan rosyjskiej literatury współczesnej.

Słowa kluczowe: krytyka literacka, zmiana instytucjonalna, komercjalizacja literatury, proces literacki. Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze nr 29 (2019) ISSN 2353-9674

(2)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

ВВЕДЕНИЕ Са�� �ыраж�н�� «у нас н�т л�т�ратуры», расс��тр�нн�� �  �ст�р�ч�ск�� асп�кт�, указы�а�т на д�стат�чн� знач��ый �  раз��т�� л�т�ратурн�й кр�т�к� ф�н���н: �бъ�кт��ац�ю сл���сн�ст� как �с�б�г� �ат�р�альн�г� я�л�н�я, ���ющ�г� с��� пара��тры � — гла�н�� — гран�цы, �п�лн� уклады�а� ющ�г�ся �  характ�р�ст�к� ��д���г� �  �щуща���г� ��ра. Пр�нц�п�альны� зд�сь сл�ду�т пр�знать тр� факт�ра: 1. л�� т�ратурная кр�т�ка раб�та�т как са��с�знан�� л�т�ратуры наряду с  ��таф�кц��нальн�стью (�ключ�н��� �  са�� худ�� ж�ст��нны� пр��з��д�н�я т��ы п�сат�льск�г� т��рч�ст�а); 2.  сутью л�т�ратурн��кр�т�ч�ск�й д�ят�льн�ст� сл�ду�т пр�знать раб�ту п� п��ыш�н�ю знач���ст� л�т�ратуры как с�ц�альн���бщ�ст��нн�г� ф�н���на (т� �сть кр�т�к� п�д� ��ргаются любы� �ткл�н�н�я �т ��сс��, к�т�рая ��ж�т п�� н��аться � как служ�н�� �бщ�ст�у, � как служ�н�� �скусст�у; �  �б��х случаях кр�т�ка �сх�д�т �з эйд�са л�т�ратуры, �� ���ан�нтн�й пр�р�ды — быть ��рбальн�й л�т�п�сью э��лю� ц�� ч�л���ч�ск�г� �  ч�л���ч�ст��); 3.  л�т�ратурная кр�т�ка �  Р�сс�� �ст�р�ч�ск� (трад�ц��нн�) с�зда�алась �  ра�ках т�з�са «у  нас н�т л�т�ратуры» (пр���зглашая эт�т т�з�с, с�� глашаясь с н�� �л� �т��ргая �г�). Ц�ль наст�ящ�й стать� — п�казать пр���ст��нн�сть эт�й к�нц�пц�� �т кр�т�к� 40�х г�д�� XIX  ��ка к  с��р���нн�ст� �  �нт�рпр�т�р��ать кр�т��XIX  ��ка к  с��р���нн�ст� �  �нт�рпр�т�р��ать кр�т��  ��ка к  с��р���нн�ст� �  �нт�рпр�т�р��ать кр�т�� ч�скую п�з�ц�ю «у нас н�т л�т�ратуры» � �нст�туц��нальн�� с�ц�альн�й парад�г�� (л�т�ратура расс�атр��а�тся � стать� как с�ц�альный �нст�тут, чутк� р�аг�рующ�й на угр�зы с�б� ст��нн�г� �сч�зн���н�я). ВИССАРИОН БЕЛИНСКИЙ — ЗАДОРНО И ОПТИМИСТИЧНО Б�л�нск�й �  стать� Литературные мечтания пр�длага�т тр� т�лк��ан�я са��г� п�нят�я л�т�рат у ра: ���п�р�ых, эт� �ся с���купн�сть т�кст��, � т�� ч�сл� � научных, �ст�р�ч�� ск�х �  т.  п. (��жн� сказать, Б�л�нск�й да�т зд�сь �пр�д�л��

(3)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

н�� п�сь�а, акт��н� раз���а���� п�лт�ра ст�л�т�я спустя Жак�� Д�рр�да �  друг��� пр�дста��т�ля�� французск�г� д�к�нструкт���з�а); ����т�рых, эт� эст�т�ч�ск� пр�красны� упражн�н�я � сл���сн�� �скусст�� (� эт� бл�зк� к т��у, как п�н��ал� л�т�ратуру пр�дста��т�л� русск�й ф�р�альн�й шк�лы); ��тр�ть�х, эт� арт�ст�ч�ск�й п�ры�, напра�л�нный на зап�чатл�н�� духа т�г� нар�да, на язык� к�т�р�г� с�здан� пр��з��д�н�� сл���сн�ст�: […]  л�т�ратур�ю назы�а�тся с�бран�� так�г� р�да худ�ж�ст��нн�� сл���сных пр��з��д�н�й, к�т�ры� суть пл�д с��б�дн�г� �д�хн���н�я �  дружных (х�тя �  н�усл��л�нных) ус�л�й люд�й, с�зданных для �с� кусст�а, дышащ�х для �дн�г� �г� �  ун�чт�жающ�хся �н� �г�, �п�лн� �ыражающ�х � ��спр��з��дящ�х � с���х �зящных с�здан�ях дух т�г� нар�да, ср�д� к�т�р�г� �н� р�жд�ны �  ��сп�таны, ж�зн�ю к�т�р�г� �н� ж��ут �  дух�� к�т�р�г� дышат, �ыражающ�х �  с���х т��рч�ск�х пр��з��д�н�ях �г� �нутр�ннюю ж�знь д� с�кр���нн�йш�х глуб�н � б�� �н�й1. Анал�з�руя раз��т�� русск�й л�т�ратуры, Б�л�нск�й пр�� х�д�т к  �ы��ду, чт� русск�� �бщ�ст�� ст��т наканун� п�я�� л�н�я «с���й л�т�ратуры», к�гда н��ы� п�к�л�н�я русск�х п�сат�л�й (�дн��р���нн� ��р�п�йск� пр�с��щ�нных � пр�ч� н� ук�р�н�нных � трад�ц��нн�й русск�й дух��н�ст� — �л� «дух� нар�да», я�ляющ��ся �г� �ыраз�т�ля��) скажут н���� гр��к�� сл��� � �скусст�� худ�ж�ст��нн�г� «п�сь�а». Факт�� ч�ск� т�з�с «у нас н�т л�т�ратуры» расш�фр��ы�ался � «Л�� т�ратурных ��чтан�ях» как пр�гн�з: «у нас пока н�т л�т�рату� ры, н� �� п�я�л�н�� н��зб�жн�». Важн�йш�й �ы��д �з эт�х �ж�дан�й Б�л�нск�г� ��жн� сд�лать пр� с�п�ста�л�н�� �г� п�з�ц�� с  р�акц��й кр�т�к� 2000�х г�д�� на �з��н��шуюся л�т�ратурную с�туац�ю. П�� ч��у �ы д�ла�� так�й н��алый скач�к �� �р���н�? П�т��у чт� т�з�с «у нас н�т л�т�ратуры» заз�учал с н���й с�л�й ���н� н� т�гда. Так�й «кр�т�к� кр�т�ч�ск�г� с�ст�ян�я» л�т�рату� ры н� был� н� � с���тск�� �р��я (гд� был� пр�ст�� �бъясн�� 1 В.Г. Б�л�нск�й, Литературные мечтания // т�г� ж�, Собрание сочине-ний: в 9 т., т. 1, Худ�ж�ст��нная л�т�ратура, М�ск�а 1976, с. 51.

(4)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

н�� любых «заст�йных» я�л�н�й � л�т�ратур� «р�ж����»), н� �  90�� г�ды, к�гда с�ц�альная турбул�нтн�сть н� п�з��ляла разгляд�ть пр�бл��ы л�т�ратурн�г� пр�ц�сса � �н� �с�ысля� л�сь ���нн� � ра�ках «д�к�нструкц��» �с�г� с���тск�г�, �ы� с��б�жд�н�я �з�п�д �га «с�ц�ал�ст�ч�ск�г� р�ал�з�а». Так ��т, пр� с�п�ста�л�н�� стать� Б�л�нск�г� 1834 г�да � газ�т� «М�л�а» � �нт�рн�т��здан�й XXI ��ка, п�с�ящ�нных л�т�ра�XXI ��ка, п�с�ящ�нных л�т�ра� ��ка, п�с�ящ�нных л�т�ра� тур� � зап�чатл��ш�х �с� т�т ж� т�з�с «у нас н�т л�т�ратуры», �ы п�луча�� пр�красную с�ысл��ую «ра�у», дающую на� ��з��жн�сть �ц�н�ть ст�п�нь сд��га как � са��� «л�т�ратур� н�� ц�х�» (т� �сть пр�ц�сс� с�здан�я � культурн�г� �б�р�та пр��з��д�н�й сл���сн�ст�), так �  � л�т�ратурн�й кр�т�к�, стр��ящ�йся эт�т пр�ц�сс �с�ысл�ть � �ын�ст� ��у �сл� н� пр�г���р, т� �ц�нку. АННА КУЗНЕЦОВА И ДРУГИЕ — ГОРЬКО И БЕЗНАДЕЖНО Анна Кузн�ц��а, ярк�й л�т�ратурный кр�т�к, пр�няла р�� ш�н�� п�к�нуть �  кр�т�ку, �  л�т�ратуру. Са�� эт� р�ш�н�� (�ыраз��ш��ся �  ух�д� �з журнала «�на�я», гд� Кузн�ц��а ��ла рубр�ку «�� дня б�з кн�г�» � т�ч�н�� б�л�� ч�� д�сят� л�т), �ыгляд�т как �с�бый ж�ст са��л�к��дац��: 8 �юля 2017 г�да к�рр�сп�нд�нта� Анны Кузн�ц���й (� т�� ч�сл� � а�т�� ру наст�ящ�й стать�) пр�шл� п�сь��, к�т�р�� ���л� харак� т�р публ�чн�г� зая�л�н�я (� п�эт��у ��ж�т быть пр���д�н� � стать� п�лн�стью): К�лл�г�, п�здра�ляю �с�х с  х�л�дны� л�т�� 2017. Х�чу у��д���ть, чт� с  1  �юля я  б�льш� н� раб�таю �  «�на��н�» — у��л�лась. Как раз �  ��й п�сл�дн�й раб�ч�й д�нь �ышл� �нт�р�ью с� �н�й �  �дн�� х�� р�ш�� журнал�, �тчаст� �бъясняющ�� �  с�� �бст�ят�льст��, �  �бщ�� п�л�ж�н�� д�л � ��р� л�т�ратуры: Ж�лаю �а� �с�г� са��г��са��г� д�� бр�г� � �ч�нь над�юсь, чт� у �ас �щ� �сть �асса т��рч�ск�х план��, п�� ��гающ�х ж�ть. Ж�лаю �а� �с�� ��з��жн�ст� н� за��с�ть �т сл�ж��� ш�г�ся к�нт�кста2. 2 Л�чный эл�ктр�нный арх�� а�т�ра стать�.

(5)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

П�сь�� Анны Кузн�ц���й пр�дста�ля�т с�б�й �тд�льный худ�ж�ст��нный �нт�р�с. Р�ф�а с «х�л�дны� л�т�� 1953�г�», у�язка ух�да �з «�на��н�» �сключ�т�льн� с  с�ст�ян��� л�� т�ратуры, указан�� на ж�зн�т��рч�ск�й характ�р л�чн�г� р�ш�н�я � «с��рнутый» т�з�с � «к�нт�кст�» — к�т�рый с��� д�тся к  �с� т��у ж� «у  нас н�т л�т�ратуры», — �с� эт� пр�� ясня�тся �  стать�, �публ�к��анн�й �  н���р� 129  с�т���г� журнала «Л�terraтура». �д�сь �ы �бнаруж��а�� ту ж� л�г�ку, чт� � � Литературных мечтаниях Б�л�нск�г� (н� с пр�т���� п�л�жн�й э��ц��нальн���ц�н�чн�й нагрузк�й): �пр�д�л�� н�� кр�т�к� (как у  Б�л�нск�г� — �пр�д�л�н�� л�т�ратуры), устан��л�н�� ключ��ых ч�рт с��р���нн�г� л�т�ратурн�г� пр�ц�сса как усл���й, за��раж��ающ�х с�бст��нн� суть л�т�ратурн�г� т��рч�ст�а (у Б�л�нск�г� — к�нстатац�я «н�� д�тяг��ан�я» л�т�ратуры д� �� �ст�р�ч�ск�й задач�), ана� л�т�ч�ск�й п�сс���з� (а �  стать� Б�л�нск�г� на�б�р�т — �ж�дан�� н��зб�жн�г� расц��та л�т�ратуры). П� �н�н�ю Анны Кузн�ц���й, «кр�т�ка как занят�� — эт� �ыс�к��рган�з��анная ж�зн�д�ят�льн�сть, п�стр��нная на пр�р�дн�й сп�с�бн�ст� ��спр�н��ать �т�р�чн�� (т�кст) как п�р��чн�� (ж�знь)»; «кр�т�ка как я�л�н�� — эт� культурн�� п�л�, с�зда�а���� �н�ж�ст��� с��б�дн� �ысказы�а��ых �н�� н�й»; «кр�т�ка как �нстру��нт л�т�ратурн�г� пр�ц�сса — эт� п�л�л�г субъ�кт��ных �ст�н, � стр��л�н�� к �бъ�кт��н�ст� �бр�тающ�х аргу��нтац�ю»3. П�ясняя �ысль кр�т�ка, за� ��т��, чт� «��спр�ят�� �т�р�чн�г� (т�кста) как п�р��чн�г� (ж�зн�)» �сть �ажн�йш�� �пр�д�л�н�� т��рч�ск�й пр�р�ды л�т�ратурн�й кр�т�к�, к�т�рая н�как н� ��ж�т быть «экс� п�рт�з�й» (Кузн�ц��а дал�� � �нт�р�ью �т��ча�т, чт� «любая ‘эксп�рт�за’ �  ��пр�сах л�т�ратуры — �с�г� л�шь скрытая р�кла�а»4). Стан�сла� Шак�р��, п�с�ят��ш�й т��� транс� 3 Анна Кузнецова: «Развитие литературы вошло в стадию застоя» [б�с�ду ��л Влад���р К�ркун��] // «Л�terraтура» 2017, № 129, http://literratura.org/ issue_publicism/2340�anna�kuznecova�razvitie�literatury�voshlo�v�stadiyu� zastoya.html (12.03.2019). 4 Та� ж�.

(6)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

ф�р�ац�� кр�т�к� �  эксп�рт�зу статью5, раз��рач��а�т ту ж� �ысль п�др�бн�: �н �т��ча�т, чт� �сн��ы л�т�ратурн�й кр�т�к� �ст�нч�л�сь � факт�ч�ск� с��д�ны к нулю, а разл�ч� ны� ф�р�ы «эксп�рт�зы» ��дут л�т�ратуру � пр�нц�п�альн� н��ы� усл���я сущ�ст���ан�я. �аталья И�ан��а, на к�т�рую ссыла�тся Шак�р�� �  к�нц� с���й стать�, �т��ча�т как �с�� б�нную ч�рту «к�рп�рат���з�а» �  л�т�ратурн�� пр�ц�сс� «к�ррупц�ю дружбы», к�гда �ыс�к�� �ц�нк� даются н� б�з� упр�чны� пр��з��д�н�я�, а пр�ст� бл�зк��, ��лы� �л� даж� пр�ст� «нужны�» кр�т�ку людя�6. В �нт�р�ью Анна Кузн�ц��а назы�а�т этапны�� стать� 2008  г�да («С т�х п�р п�сать стать� �н� н� �  ч�� — раз��� т�� л�т�ратуры ��шл� � стад�ю заст�я. Вс�, � ч�� я нап�сала � 2008 г�ду, ��шл� � с�лу, уст�ял�сь � п�д�ял� п�д с�бя ж�� �ы� я�л�н�я. Сражаться с эт�� б�сп�л�зн�, к�нстат�р��ать н��нт�р�сн�»7): Пир и хор: поколение «ноль»8 � Три взгляда на русскую литературу из 2008 года9. Есл� п�р�ая статья �тра� жа�т с��н�н�я кр�т�ка � сущ�ст���ан�� «н���г� п�к�л�н�я п�эт��» (а гла�ный п�эт�ч�ск�й пр��� эт�й «н���й п�эз��» �на назы�а�т «�ялы� ��рл�бр��»), т� �� �т�р�й раз��рач�� �аются �  �бр�тают характ�р «пр�г���ра» �сн��ны� п�л�� ж�н�я �� стать� 2006 г�да с красн�р�ч��ы� загла���� Кому принадлежит искусство, или Революция менеджеров в лите-ратуре10: 5 С.М. Шак�р��, Проблема экспертной оценки в современной литератур-ной критике // «М�д�аср�да» 2011, № 6, с. 11–16. 6 �.В. И�ан��а, Корпорация дистанция, коррупция //  «Л�тСнаб.ru — Л�т�ратура+» �т 8  апр�ля 2011, http://www.litsnab.ru/literature/4448 (12.03.2019). 7 Анна Кузнецова: «Развитие литературы вошло в стадию застоя»… 8 А.А. Кузн�ц��а, Пир и хор: поколение «ноль» // «Ар��н» 2008, № 1, с. 15–25. 9 Т�й ж�, Три взгляда на русскую литературу из 2008 года //  «�на�я» 2008, №  3, с.  169–180, http://magazines.russ.ru/znamia/2008/3/ku15.html (12.03.2019). 1� Т�й ж�, Кому принадлежит искусство, или Революция менеджеров в литературе // «�на�я» 2006, № 3, с. 170–181.

(7)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

[…] русская л�т�ратура с�г�дня — эт� �зг�т��л�н�� � пр�дажа кн�г на русск�� язык�. П�сат�ль зд�сь — � �дн�� ряду с �здат�л�� � пр�да�ц��, п�ск�льку �н да�н� н� �нт�лл�г�нт � н� �ласт�т�ль душ, а пр�ст� сп�ц�� ал�ст, знак��ый с т�хн�л�г�я�� �зг�т��л�н�я т�кста11. От��т�� �  т�чку зр�н�я Инны Булк�н�й (� т�ж� �  2008 г�ду): �на п�лага�т, чт� п�страя карт�на «разн�й кр�т�к�» �сть н� чт� �н��, как �траж�н�� �дн�г� т�па кр�т�к� — �т� стающ�й �т ч�тат�ля, к�т�рый �ск�р� устр���тся за л�т�ра� тур�й на разных языках � �ста��т п�зад� «�к�р�ля��ых» Л�� т�ратурны� �нст�тут�� «��л�дых п�сат�л�й» � п�д стать �� кр�т�к��12. Влад���р �ахар�� т�ж� �браща�тся к т�з�су «у нас н�т л�� т�ратуры»: С�йчас н� т�: л�т�ратура пр�бы�а�т �  ж�ст�к�� кр�з�с�. В  пр�шл�� ��р��ая, с��р���нная л�т�ратура пр���нц�альна: � ��р���� пр�знан�� � �л�ян�� на ��р���й л�т�ратурный пр�ц�сс ��жн� л�шь ��чтать. Есть кн�г�, н� н�т л�т�ратуры. Есть п�сат�л�, н� �т б�льш�нст�а �з н�х �т� ��рнул�сь ч�тат�л�. Кр�з�с л�т�ратуры — кр�з�с �д�й � �д�ала. В�л�к�й д�ла�т л�т�ратуру ��л�к�й �д�ал… У  нас н�т л�т�ратуры, как п�н��а� л� �� К�р���ск�й, Пушк�н, Б�л�нск�й, Д�ст���ск�й, Т�лст�й, как�й �на стала �  1820–1890�х  г�дах. ��да�н� с��ртью А.И.  С�лж�н�цына (2008) � В.Г. Распут�на (2015) за��рш�лась класс�ч�ская трад�ц�я русск�й л�� т�ратуры. Чт� буд�т? Стан�т л� п�стс���тская л�т�ратура русск�й? Куда пр���д�т а�т�р�� п�ст��д�рн�з�? Чт�, кр��� п��т�р�н�я �з��стн�г�, пр�дл�жат с��р���нны� п�сат�л�, с�рь�зн� �тн�сящ��ся к р���слу? Гд� �ткрыт�я? Гд� эт� д�рзн���нны� п�сат�л�? Гд� сл���сн�сть?13 Важн�, чт� даж� д�сят�л�т�� спустя п�сл� пр���зглаш�н�я н���г� стар�г� л�зунга «у нас н�т л�т�ратуры» �н �ста�тся ак� туальны� (� знач�т, пр�шл� д�сят�л�т�� �ж�дан�й � над�жд). 11 Т�й ж�, Три взгляда на русскую литературу… 12 И.С. Булк�на, У нас нет литературной реальности // «�на�я» 2008, № 7, http://znamlit.ru/publication.php?id=3641 (12.03.2019). 13 В.�. �ахар��, Есть ли у  нас литература? Концепты «литература» и «словесность» в русской критике // «Пр�бл��ы �ст�р�ч�ск�й п�эт�к�» 2016, № 14, с. 12.

(8)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

��т с��н�н�й, чт� — как�й бы ярк�й н� была кр�т�ка сп�� ц�ал�ст��, глуб�к� п�н��ающ�х �с�б�нн�ст� с��р���нн�г� л�т�ратурн�г� пр�ц�сса, — п�л���ка ��круг �бщ�ст��нн� знач��ых ��пр�с�� раз��т�я л�т�ратурн�г� пр�ц�сса �ста� лась «н�за��ч�нн�й ш�р�к��� круга�� �бщ�ст��нн�ст�», а  �д�нст��нны� �нятны� сл�дст���� стал, напр���р, ух�д Анны Кузн�ц���й �з «�на��н�» (���нн� п� эт�й пр�ч�н� — �щущ�н�ю н�нужн�ст� с�бст��нн�й кр�т�ч�ск�й д�ят�ль� н�ст� — �  с�лу угасан�я са��г� �ат�р�ала, худ�ж�ст��нн�й л�т�ратуры, к�т�рая на глазах �с�х пр��рат�лась �  «б�рьбу ��н�дж�р�� за рын�к»). Так�� сл�дст��я ��гут быть р�з�нанс� ны �  н�ш�р�к�х кругах эл�тарн� �р��нт�р��анных публ�к, н� �з��н�ть с�туац�ю �н� н� ��гут (для Анны Кузн�ц���й ух�д — эт� н� д���нстрац�я ч�г� бы та� н� был�, а  л�чн�� � ч�стн�� р�ш�н��). ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КРИТИКА СЧИТАЕТ СЕБЯ НЕНУЖНОЙ Мы ��ж�� ул���ть �ажную зак�н���рн�сть: кр�т�ка чу�� ст�у�т с��ю н�нужн�сть, п�ск�льку ста��т с���й задач�й ус� �атр��ать �  �нт�рпр�т�р��ать �  для п�сат�л�й, �  для ч�та� т�л�й так�� асп�кты л�т�ратурных пр��з��д�н�й, �  к�т�рых �тража�тся, п� сл��а� Кузн�ц���й, «с�сущ�ст���ан��» ч�л�� ��ка с «н�р�ша��ы�� ��пр�са��» (н�с��н�нн�, эт� парафраз «пр�клятых ��пр�с�� быт�я»). М�жду т�� �казы�а�тся, чт� такая л�т�ратура н� нах�д�т с���г� ч�тат�ля — а ��з��жн�, �  с���г� �здат�ля; �  �нф�р�ац��нн�� п�т�к� �казы�ают� ся указан�я на «к����рч�ск� знач��ы�» кн�г�, глуб�нны� с��йст�а к�т�рых н�к�г� �с�б� н� зан��ают. П��т�рять �дн� � т� ж� — чт� ст�ящ�й � наст�ящ�й л�т�ратуры б�льш� н�т, чт� п�р�д на�� с��улякры �  п�дд�лк�, натужны� п�пытк� «�гры � сл��а» � пр�ч�� эксп�р���нты, «�бл�чать» к�т�ры�, п� крайн�й ��р�, н� �нт�р�сн�. И  ��т — кр�т�к за��ня�тся «эксп�рт��», к�т�рый быстр� � «на заказ» п�ш�т кр�т�ч�ск�� за��тк� �  «��д���льн��» жанр�. �� кр�т�к «заказан», а  л��

(9)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

т�ратура так��а: �на с�зда�тся � пря��� расч�т� на к�нъюн� ктуру т� р�дакц��нн�й п�л�т�к� т�лст�г� журнала (� так�й п�л�т�к� г���р�т Анна Кузн�ц��а �  стать� Пир и  хор: поко-ление «ноль»), т� усл���й п�луч�н�я л�т�ратурн�й пр����, т� тр�б��ан�й �здат�ля, стр��ящ�г�ся к пр�быльн��у сбыту кн�г. �� люб�й рац��нал�з� ��д�т � л�т�ратур� к ���тац�� я� — а  сл�д��ат�льн�, к  пр�ст��у ��спр��з��дст�у р�пл�к, «зат�ч�нных» п�д к����рч�ск�� ��хан�з�ы. �нач�т, у нас н�т л�т�ратуры. И знач�т, пр�ф�сс��нальная кр�т�ка — � �� тра� д�ц��нн�� статус� — упраздня�тся. В �т��т на �пт���з� Б�л�нск�г� (у нас пока еще н�т л�т�� ратуры) слыш�тся �з XXI ��ка: у нас больше н�т л�т�ратуры. И ВСЕ ЖЕ, ЧТО ТАКОЕ СОВРЕМЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА? Есл� п�с��тр�ть на с�туац�ю, �бщ�� ч�рты к�т�р�й ��сс�з� даны � п�л���к� ��круг т�з�са «у нас н�т л�т�ратуры» � нача� л� XXI ��ка, т� ��жн� �тч�тл��� ��д�ть «п�л��ый» пр�нц�п Пь�ра Бурдь�: кр�т�к� расс�атр��ают л�т�ратуру как �б�с�� бл�нн�� п�л�, к�т�р��, �за���д�йст�уя с  к����рч�ск��, п�� л�т�ч�ск��, �асс��д�йны� п�ля�� �спыты�а�т д�ф�р��ру� ющ�� � �б�сс�л��ающ�� да�л�н�� на л�т�ратурный пр�ц�сс. Однак� �  �т��т на п�дх�д Бурдь� ��жн� пр�дл�ж�ть ��т�д Брун� Латура: любая с�ть ��ж�т быть �характ�р�з��ана как с���купн�сть д�йст��й акт�р��, ��няющ�х к�нф�гурац�ю с�т�. М�т�д насыщ�нн�г� �п�с а н�я Латура как н�льзя лучш� п�дх�д�т для характ�р�ст�к� л�т�ратурн�г� пр�ц�сса: �сл� н� д�ржаться за трад�ц��нный п�дх�д, т� �ы �бнаруж�� � пр�нц�п� �ную л�т�ратурную с�туац�ю, ч�� � люб�й �н�й пр�дш�ст�ующ�й п�р��д. В��п�р�ых, л�т�ратура д�ц�нтрал�з��ана �  пр�странст�� культуры14. И  �сл� кр�т�к �сх�д�т �з уб�жд�н�я, чт� л�т�� ратура д�лжна ста��ть �  р�шать �ажны� («пр�кляты�») ��� 14

P. Hajdu, Status of literature in the age of global risks // «Primerjalna književnost» 2009, № 32 (2), с. 159–169.

(10)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

пр�сы быт�я, т� �н �казы�а�тся � пл�ну пр�жн�й парад�г�ы, к�гда л�т�ратура (� — ш�р� — Л�г�с) � была �пр�д�ляющ�� (с�ысл��ыя�ляющ�� � с�ысл�хранящ��) арх���� культуры, �  �пр�д�л�нн�� с�ысл� — к��нтэсс�нц��й культурн�г� раз� ��т�я, упак��анн�й �  ф�р�ы худ�ж�ст��нн�й сл���сн�ст�, �  �бразы г�р��� �  сюж�ты р��ан��, �  э��ц��нальны� к�ды п�эз�� � дра�ат�ч�ск�� п���р�ты пь�с. �� эт�т п�р��д раз� ��т�я культуры за��рш�н. �а с��ну �скусст�у сл���сн�ст� пр�шл� д�сятк� друг�х культурных практ�к, пр�т�ндующ�х на т�т ж� ур���нь �н��ан�я �бщ�ст�а к �х р�зультата�. Эт� н��ы� ф�р�ы ��гут быть с�язаны с л�т�ратурны� пр�ц�сс�� (х�тя � ��сь�а к�с��нн� — как, напр���р, рэп), а ��гут л�жать � � �н�й пл�ск�ст� (как, напр���р ��д��бл�г�нг � н��ы� ф�р� �ы ��зуальн�й публ�ц�ст�к�). С�ысл��ыя�л�н�� п�р���ща� �тся � ж�зн�стр��т�льны� практ�к� (так��а д�ят�льн�сть с�� �бщ�ст�, �сн��анных, напр���р, на р�дн���р�� �л� �нт�р�с� к ср�дн���к��ью, «р�л���к��» �л� ��ган�� � т.п.). С�ысл��ы� я�л�н�� п�р�стал� нуждаться � чт�н�� как �д�нст��нн�� сп�� с�б� п�ст�ж�н�я �т��т�� на «пр�кляты� ��пр�сы», а  р��ан � дух� ��кт�р�анск�г� тр�хт��н�ка�«тр�хпалубн�ка» усп�ш� н� за��н�л� с�р�алы — д�лг�� ��зуальны� п���ст���ан�я, �ф�р�л�нны� п� �бщ�� зак�на� б�льш�г� р��ана. И � эт�й �бласт� н��ых ф�р� культуры л�т�ратурный пр�ц�сс �н�� ж�ст��нн� раз��т��лся: каждая «��т�ь» стала раз���аться � к�нт�кст� с���й, т�льк� �й, эт�й «��т��», пр�сущ�й публ�� к�, � каждая такая «��т�ь» зан��а�т �арг�нальную п�з�ц�ю п� �тн�ш�н�ю к пустующ��у ц�нтру, пр� эт�� бы�шая эл�� тарная худ�ж�ст��нная л�т�ратура, трад�ц��нн� пр�т�нд�� �а�шая на ��ст� � ц�нтр� н� т�льк� л�т�ратурн�г� пр�ц�сса, н� � культуры ���бщ�, — н� б�л�� ч�� ра�н�пра�ная «��т�ь» �н�г�ярусн�г� л�т�ратурн�г� «др��а». В���т�рых, �н�ж�ст��нны� публ�к� п�р�стал� быть пу� бл�ка�� «ч�тат�льск���», �н� стал� публ�ка�� «п�сат�ль� ск���». Раньш� эт� я�л�н�� (ч�тат�ль–п�сат�ль) ярк� на� блюдал�сь �  раз��т�� р�г��нальн�й п�эз�� (�с���з��жных «л�т�бъ�д�н�н�й», на �стр�чах к�т�рых �с� участн�к� — п��

(11)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

эты � слушат�л� (ч�тат�л�) �дн��р���нн�). Однак� � наст�я� щ�� �р��я расц��та �нт�рн�т�к���ун�кац�� � л�т�ратурн�� пр�ц�сс� ��зн�ка�т так�й ф�н���н, как пр � сью��р�з� — с�з�дан�� � пр�ц�сс� п�тр�бл�н�я, ст�рт�сть гран�цы ��жду п�луч�н��� �нф�р�ац�� �  �� пр��з��дст��� (т�р��н �б�� сн��ан �  Третьей волне Эл��на Т�ффл�ра �  1970�х г�дах15), чт� �с�б�нн� ярк� пр�я�ля�тся � раз��т�� фанд����16. Важ� н�, чт� л�т�ратурный пр�ц�сс (раз��т�� �скусст�а сл���сн�� ст�) � так�х с��бщ�ст�ах �нст�туц��нал�з�ру�тся на ур��н� субкультуры, �бр�та�т с��� стр�г�� пра��ла �  стр��тся п� ��рт�кал�, ут��рждаясь как ��рарх�я. �д�сь н�т ��ста к�п�� р��ан�ю �бразц�� эл�тарн�й част� «стар�г�» л�т�ратурн�г� пр�ц�сса; ��р фанд��а «раз��ч�н» � с��т��тст��� с т�хн�л�� г�я�� платф�р�, а н� б�бл��т�чн��журнальн��кн�жных пр�� странст�. ��с��н�нн�, эт�т ��р н� �казы�а�тся � п�л� зр�н�я л�т�ратурн�й кр�т�к� (н� сч�тающ�й �г� д�ст�йны� �н��а� н�я) — как � с��� �р��я «н� за��чал�» друг друга л�т�ратура эл�тарн�г� �  тяг�т�ющ�г� к  н��у п�л у �нт�лл�г�нтск�г� (т�р��н Дж�ффр� Брука) круг��, с �дн�й ст�р�ны, � л�т�ра� тура ��к�льск�й ул�цы (луб�к � п�д�бны� �здан�я), с друг�й. В�тр�ть�х, с�бст��нн� л�т�ратурный �кус �  л�т�ратурны� пр�дп�чт�н�я т�ряют с��� стр�г�� гран�цы, раст��ряясь �  �бщ�культурн�� п�л�, гд� разд�л�н�� на ��ды �  т�пы �с� кусст� б�льш� н� так знач���. Мульт���дальн�сть как �сн��а �нт�рн�т�к���ун�кац�� п�р�жда�т г�бр�дны� ф�р�ы, � к�� т�рых �скусст�� сл���сн�ст� — л�шь �д�н �з ра�н�пра�ных эл���нт��. Так, пр��сх�д�т б�спр�ц�д�нтный зах�ат культур� н�г� п�ля ср�дн���к���й эст�т�к�й — �т субкультуры г�т��, 15 Э. Т�ффл�р, Третья волна, п�р. Л.М.  Бур��стр��а �  др., АСТ, М�ск�а 2010. 16 С�., напр���р, фанд�� кн�г� Мар�а� П�тр�сян Дом, в  котором…: http://ru.domv.wikia.com/wiki/Д��_глаза��_п�кл�нн�к�� (12.03.2019). �д�сь л�т�ратурн�� пр��з��д�н�� стан���тся т�кст���ст��ул�� для с�� здан�я с�бст��нных пр��з��д�н�й, р�сунк��, ст�х�т��р�н�й. Эт� �ная с�ст��а с�ысл��ыя�л�н�я � с�ысл�п�ржд�н�я, ч�� закр�п�лась � п�р��д ц�нтрал�з��анн�г� п�з�ц��н�р��ан�я л�т�ратуры �  �бщ�ст��нн�й ж�зн�.

(12)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

страст�й п� �а�п�ра�, г�сп�дст�а т��ат�ч�ск�х тату�р���к д� Властелина колец, Гарри Поттера, Игры престолов — �гр��ны� �ы�ышл�нны� страна��г�сударст�а�, к�т�ры� пр�шл� на с��ну Божественной комедии Дант� Ал�гь�р� �  Человеческой комедии Он�р� д� Бальзака. Ч�р�з �ст�р�ж� ный д�сант �аг�ч�ск�г� р�ал�з�а � культуру �х�д�т фэнт�з�, � л�т�ратура — л�шь част�ца эт�й �бщ�й экспанс��, �дна �з зах�ач�нных т�рр�т�р�й. Музыкальны� к��п�з�ц��, п�рф�� �ансы, �нт�р��нц�я ц�рк���г� �скусст�а �  дра�атург�ю — �с� эт� пр���ры глуб�нных трансф�р�ац�й, � к�т�рых л�т�� ратура н� � с�ст�ян�� �ста�аться пр�жн�й. И, сл�д��ат�льн�, н� п�з�ц�� кр�т�к�� �казы�аются н�ад�к�атны раз��т�ю л�т�ратуры, н� �на са�а п�р�р�жда�тся � �ную субстанц�ю, а  эфф�кт транс��д�альн�ст� ��д�т �скусст�� сл���сн�ст� к  ��та��рф�за�, для к�т�рых �щ� пр�дст��т найт� �пр�д�� л�нный кр�т�ч�ск�й д�скурс. ЗАКЛЮЧЕНИЕ Т�з�с «у нас н�т л�т�ратуры», расс��тр�нный � эт�й стать� н� т�льк� � �ст�р�ч�ск�й р�тр�сп�кт���, н� � � п�рсп�кт��� стан��ящ�йся (н���й, н�ф�р�альн�й � н�ц�нтрал�з��анн�й) �нст�туц��нальн�ст� �скусст�а сл���сн�ст�, п�з��ля�т ��� д�ть глуб�к�� сд��г� н� т�льк� �  т�кущ�� ����нт� л�т�ра� турн�г� пр�ц�сса, н� � � сут� са��г� �скусст�а сл���сн�ст�, к�т�р�� ��ня�т с��й �бл�к. В�з�ращаясь к  Б�л�нск��у, �ы ��ж�� �т��т�ть, чт� са�ы� �ажны� для устан��л�н�я гра� н�ц � задач кр�т�к� �н сч�тал с�бст��нн� �пр�д�л�н�� л�т�� ратуры — чт� ���нн� кр�т�к х�ч�т � д�лж�н �нт�рпр�т�р�� �ать �  л�т�ратурн�� пр��з��д�н��, как�� с�ыслы �з�л�кать (�л� к�нстат�р��ать �х �тсутст���). И  �  д��арш� кр�т�к��, пр���зглашающ�х «с��рть русск�й л�т�ратуры», ��жн� ус� �атр��ать с��пт�� р�дукц�� трад�ц��нн�г� л�т�ратурн�г� пр�ц�сса, �г� п�р�р�жд�н�я � �ны� ф�р�ы, тр�бующ�� н��ых �пр�д�л�н�й. Ед�ная нац��нальная л�т�ратура на русск��

(13)

R

us

y

cy

st

y

czne S

tud

ia L

itera

tur

ozn

a

w

cze 2019 (29)

язык� с�ст�ялась как зак�нч�нный �� �р���н� � пр�странст�� ф�н���н; пр�шл� �р��я расп�д�бл�н�я � г�л�гра��ы, к�гда �бщ�� н� ��ж�т быть сл�ж�н� п� пр�нц�пу п�ра��ды (��рт�� кал�), как эт� был� раньш� (эл�тарн�� — ��ддл�л�т�ратура — �асс����). �адача кр�т�к� стан���тся �с� сл�жн��, п�� ск�льку са�а на��гац�я �  ��р� стан��ящ�йся н���й сл���с� н�ст� — транс��д�альн�й, �ульт���дальн�й, �ы��щающ�й с�бст��нн� са�� сл��� на п�р�ф�р�ю л�т�ратурных т�хн�к — тр�бу�т �с�б�г� п�дх�да к� �с� б�л�� упл�тняющ��уся куль� турн��у п�лю. REFERENCES

“Anna Kuznetsova: ‘Razvitiye literatury voshlo v  stadiyu zastoya’.”. Interview by Vladimir Korkunov  . �iterratura, no.  129, 2017, http://literratura.org/ issue_publicism/2340�anna�kuznecova�razvitie�literatury�voshlo�v�stadiyu� zastoya.html. Accessed 12  March  2019 [“Анна Кузн�ц��а: ‘Раз��т�� л�� т�ратуры ��шл� �  стад�ю заст�я’.” Б�с�ду ��л Влад���р К�ркун��. Лиterraтура, № 129, 2017, http://literratura.org/issue_publicism/2340�anna� kuznecova�razvitie�literatury�voshlo�v�stadiyu�zastoya.html. Дата �бращ�� н�я: 12 �арта 2019].

Belinskiy, Vissarion G. “Literaturnyye mechtaniya.” Sobraniye sochineniy: v 9 t. Т 1. Moskva: Khudozhestvennaya literatura, 1976 [Б�л�нск�й, В�ссар��н Г. “Л�� т�ратурны� ��чтан�я.” Собрание сочинений: в 9 т. Т. 1. М�ск�а: Худ�ж�� ст��нная л�т�ратура, 1976].

Bulkina, Inna S. “U nas net literaturnoy real’nosti.” Znamya, no. 7, 2008, http:// znamlit.ru/publication.php?id=3641. Accessed 12  March 2019 [Булк�на, Инна С. “У нас н�т л�т�ратурн�й р�альн�ст�.” Знамя, № 7, 2008, http:// znamlit.ru/publication.php?id=3641. Дата �бращ�н�я: 12 March 2019]. Hajdu, Péter. “Status of literature in the age of global risks.” Primerjalna književnost,

no. 32 (2), 2009].

Ivanova, Natal’ya V. “Korporatsiya, distantsiya, korruptsiya.” ЛитСнаб.ru — Ли-ru — Ли- — Ли-тература+, 8  April 2011, http://www.litsnab.ru/literature/4448. Accessed 12  March 2019 [И�ан��а, �аталья  В. “К�рп�рац�я, д�станц�я, к�рруп� ц�я.” ЛитСнаб.ru — Литература+, 8 апр�ля 2011, http://www.litsnab.ru/ literature/4448. Дата �бращ�н�я: 12 March 2019].

Kuznetsova, Anna A. “Komu prinadlezhit iskusstvo, ili Revolyutsiya menedzherov v literature.” Znamya, no. 3, 2006 [Кузн�ц��а, Анна А. “К��у пр�надл�ж�т �скусст��, �л� Р���люц�я ��н�дж�р�� � л�т�ратур�.” Знамя, № 3, 2006]. Kuznetsova, Anna A. “Pir i khor: pokoleniye ‘nol’.” Arion, no. 1, 2008 [Кузн�ц��а,

(14)

М

ар

�н

а �а

г�

д

у

л

л�н

а

И

ст

ор

и

ч

ес

к

и

й ко

н

т

екс

т…

Kuznetsova, Anna A. “Tri vzglyada na russkuyu literaturu iz 2008 goda.” Znamya, №  3, 2008 [Кузн�ц��а, Анна  А. “Тр� �згляда на русскую л�т�ратуру �з 2008 г�да.” Знамя, № 3, 2008].

Shakirov, Stanislav M. “Problema ekspertnoy otsenki v sovremennoy literaturnoy kritike.” Mediasreda, no. 6, 2011 [Шак�р��, Стан�сла� М. “Пр�бл��а экс� п�ртн�й �ц�нк� � с��р���нн�й л�т�ратурн�й кр�т�к�.” Медиасреда, № 6, 2011].

Toffler, Elvin. Tret’ya volna. Transl. Burmistrova, Lyudmila M., et al. Moskva: AST [Т�ффл�р, Эл��н. Третья волна. П�р. Бур��стр��а, Люд��ла  М. �  др. М�ск�а: АСТ, 2010].

Zakharov, Vladimir N. “Yest’ li u nas literatura? Kontsepty ‘literatura’ i ‘slovesnost’ v russkoy kritike.” Problemy istoricheskoy poetiki, no. 14, 2016 [Захаров, Вла� д���р �. “Есть л� у нас л�т�ратура? К�нц�пты ‘л�т�ратура’ � ‘сл���с� н�сть’ � русск�й кр�т�к�.” Проблемы исторической поэтики, № 14, 2016].

Cytaty

Powiązane dokumenty

Był podręcznik literatury współczesnej, pióra Wilhelma Feldmana, publicy­ sty, wielokrotnie wydawany, który literaturę „współczesną” zaczynał od Norwi­ da, ale

pozycję nauczyciela i uczn'ia w procesie dydaktycznym. Rola ucznia - to poddanie się kierunkowi działań zaproponowa- nemu pr. Mocną stroną takiej dommanty przy

In the light of the requirements discussed above, enriching the content of technical subjects, as compared to the present curricula, and preparing a more

Dla próbek po geopolimeryzacji bada- nia wymywalności przeprowadzono po 28 dniach oraz 5 miesiącach dojrzewania Miało to na celu wykazanie, że matryca z aktywowanego alkalicz-

Występujący tu przez cały okres wegetacji przepływ wody (zimą zamarznięte), porastająca koryta trzcina pospolita oraz okresowe piętrzenie wody przyczyniały się do

jej nos okulary i pacierz na stole moczopędna pietruszka z selerem sałatka i bardzo ludzka miłość z początkiem romantycznym z krzyżykiem na końcu bez środka.

Delmia, Dassault Systemes [14] Manufacturing simulation, process planning Steep learning curve FlexSim [15] Manufacturing simulation expandable with C++ RoboDK [16]

Chęć spełniania oczekiwań związanych z zasadami pracy dydaktycznej na lekcji wyraża się w tym, że 73% respondentów prowadzi pracę w grupach, ale na dalsze pytania