370
R E C E N Z JEza sa d y n ie o c e n ia n ia ic h w a lo r ó w lite r a c k ic h czy n a u k o w y c h — d a je ja sn y i b ez p r e te n sjo n a ln y obraz za g a d n ien ia .
P ie r w sz a p rób a p r z e d sta w ie n ia d z ie jó w to ru ń sk ieg o czasop ism a, p o sia d a ją c e g o z n a c z e n ie d a lek o w y k r a c z a ją c e poza z a się g p om orsk i, n ie w y p a d ła w ca ło śc i p o m y śln ie . K sią żk a D u n a jó w n y d aje cen n y d la każd ego b ad acza k u ltu ry p o lsk iej o m a w ia n e g o ok resu p r zeg lą d tr e śc i w y d a w n ic tw a — n ie p r z y n o si w sz e la k o tego, cz e g o m ożn a b y się sp o d ziew a ć p o m o n o g r a fii o p od o b n y ch za ło że n ia ch . K o n se k w e n tn a re a liza cja w ę ż sz y c h p la n ó w — p r z e d sta w ie n ia p ełn ej b ąd ź sk ró co n ej b ib lio g r a fii z a w a rto ści p ism a , zaop atrzon ej ty lk o w m e r y to r y c z n o -h isto r y c z n y w stę p i o d p o w ied n ie o d sy ła cze i u sta le n ia b ib lio g r a fic z n e — p o z b a w iła b y m o n o g ra fię w ie lu n ie d o cią g n ięć i b r a k ó w w in te r p r e ta c ji m a teria łu .
O sta tn ia u w a g a ogóln a — le k tu r ę k sią ż k i u tru d n ia s t a łe z a m ieszcza n ie bezpo ś red n io w te k ś c ie ob szern ych w y ją tk ó w z a r ty k u łó w w ję z y k u i p is o w n i o ry g in a łu . P o w o łu je to n iep o trzeb n e k ło p o ty d la c z y teln ik ó w , sła b iej zn a ją cy ch o sie m n a sto w ie c z n ą n iem czy zn ę. W ięk szo ść c y ta tó w n ie str a c iła b y n ic na p rzetłu m a czen iu ray ew e n tu a ln y m streszczen iu w ję z y k u p olsk im . F ra g m en ty sz c z e g ó ln ie cen n e, tru d n e do w ie r n e g o od d an ia p rzy b a r o k o w o -z a w iły m sty lu a r ty k u łó w ga zety , p odać m ożn a z a w sz e w b rzm ien iu o ry g in a ln y m — le c z m ie jsc e ic h je s t sta n o w czo w p rzy p isa ch .
R y s z a r d W . W o ł o s z y ń s k i
B ertran d G i 11 e, R e c h e r c h e s s u r la f o r m a t i o n de la grande, e n t r e p r i s e c a p it a li s t e (1815— 1848), E co le P r a tiq u e des H a u tes É tu d es, V I S ectio n , C en tre d e R ech erch es H isto riq u es, C ollection : A ffa ir e s et G en s d ’A ffa ir e s, X V II, P a ris 1959, s. 165.
N o w a praca В. G i l l e ’ a p o d o b n ie jak p o p r z e d n ie 1, d o ty czy w ie lk ie g o i w a ż n ego za g a d n ien ia — k sz ta łto w a n ia się n o w eg o , ob licza p rz e m y słu fr a n c u sk ie g o i jeg o p rzejścia do sy s te m u w ie lk o k a p ita listy c z n e g o .
P ro b lem fo rm o w a n ia się w ie lk ie g o p rzed sięb io rstw a k a p ita listy c z n e g o w la ta ch 1815— 1848 zo sta ł p r z e d sta w io n y w p ię c iu rozd ziałch . R ozd ział p ie r w sz y n o si ty tu ł: „C adres d ’u n e é v o lu tio n des str u c tu r e ”. N a ty m tle au tor w y r ó ż n ia p ro b lem y : te c h n iczn y , p r a w n y i lu d zk i. P r z e d sta w ia ją c p ro b lem te c h n ic z n y B. G ille w sk a z u je na g łó w n e p r z e ja w y r e w o lu c ji p rz e m y sło w e j w ty m ok resie, p o d k reśla ją c r o zp o w szech n ia n ie się m a szy n p a ro w y ch , sz czeg ó ln ie szy b k ie od la t 1822— 1826. A u to r zw raca
u w a g ę n a p rzod u jącą r o lę A n g lii („ in ży n iero w ie i lu d z ie in teresu u d a w a li się do A n g lii, ab y ta m w y tr o p ić sek rety fa b r y k a c ji oraz p la n y i r y su n k i m aszyn ; ro b o t n icy a n g ie lsc y p rzech o d zili g ra n icę, а-by je b u d o w a ć w e F r a n c ji”, s. 24) i h a h a m u ją c y w p ły w p ro h ib icji ek sp o rtu m a sz y n z teg o k raju . Jak o b ezp o śred n i w y n ik p o stęp u te c h n ic z n e g o au tor p r z e d sta w ia zn a czn y sp a d ek cen na a rty k u ły p rzem y s ło w e na p rzy k ła d zie żelaza, p rzęd zy b a w e łn ia n e j, p erk alu i in . N a stę p n ie B . G ille w m y ś l tezy , że „całe p r z e k sz ta łc e n ie stru k tu r ek o n o m iczn y ch w y r a ż a s ię w pro b le m ie p r a w n y m ” (s. 33), k r e śli o g ó ln ie rozw ój to w a r z y s tw a k cy jn y ch , k tó re w tym cza sie w y s tę p o w a ły p rzed e w sz y stk im w fo rm ie sp ó łe k k o m a n d y to w y ch (w 1. 1826— 1837 p o w sta ło 157 sp ó łek a k cy jn y ch , a 1039 k o m a n d y to w y ch ). W k o ń co w ej p a rtii ro zd zia łu au tor p rzed sta w ia ja k n a jo g ó ln ie j tru d n o ści w fo r m o w a n iu s ię p ro leta riatu fra n cu sk ieg o .
i B. G i l l e , Les origines de la grande in d u strie m étallurgique en France, P a ris 1947; B. G i l l e , La tech n iq u e sidérurgique e t son évolution, N an cy 1955; B. G i 1 1 e, Le banque et le credit en France de 1815 à 1848, P a ris 1959.
R E C E N Z JE
371
D ru g i ro zd zia ł je s t p o św ię c o n y o m ó w ien iu z ja w is k k o n cen tra cji. A u to r w y r ó ż n ia d w a jej rod zaje: g eo g ra ficzn ą w y n ik a ją c ą z p rzy czy n te c h n iczn y ch oraz częstszą w ty c h czasach k o n cen tra cję ty lk o p rzez osob ę w ła śc ic ie la — z p rzy czy n e k o n o m ic z n y c h . O m aw ia zja w isk a k o n cen tra cji g łó w n ie w m e ta lu r g ii i g ó r n ic tw ie w ę g lo w y m , a p o n a d to w p r z e m y śle te k s ty ln y m i ch em iczn y m oraz w tran sp orcie. T rzeci ro zd zia ł p rzed sta w ia zja w isk a in te g r a c ji w p r z e m y śle m eta lu rg ic zn y m , te k s ty ln y m i b u d o w y m a szy n , k tó r y w e d łu g au tora b y ł p r a w ie c a łk o w ic ie zin teg ro w a n y , p o n iew a ż z a k ła d y ta k ie p o w sta w a ły p rzy in n y ch z a k ła d a ch jak o w a r sz ta ty p om ocn icze. W d a l szy m .rozd ziale o m ó w io n e z o sta ły zja w isk a w sp ó łz a le ż n o śc i m ięd zy p o sz c z e g ó ln y m i p rzed sięb io rstw a m i, tj. p o w sta w a n ie gru p i z w ią z k ó w fin a n so w y c h . A u to r n a k reśla tu sto su n k o w o szero k o p o w sta n ie i rozw ój d w óch w ie lk ic h gru p fin a n so w y c h : gru p y T a lb o ta i gru p y „P aryż — O rlea n ”, a ta k ż e ro zw ó j k o n ta k tó w i z w ią z k ó w f i n a n so w y ch .
O sta tn i ro zd zia ł n o si ty tu ł „ U g ru p o w a n ia sy n d y k a ln e i h a n d lo w e ”. O m aw ia on p o p ie r w sz e sy n d y k a ty , k tó re p o w sta ły do w a lk i z k o n k u ren cją p r z e m y słu a n g ie l sk ie g o i na tle w a lk i o p ro tek cy jn ą lu b lib e r a ln ą ta r y fę celn ą. C zęste one b y ły w la ta ch trzy d ziesty ch , lecz m ia ły ty lk o p rzejścio w ą ży w o tn o ść. W r e z u lta c ie roz w o ju ty c h sy n d y k a tó w p o w sta ły w n a stęp n y m d z ie s ię c io le c iu w ie lk ie sto w a r z y sz e nia: S to w a r z y sz e n ie d la W oln ości W y m ia n y i S to w a r z y sz e n ie dla O brony P ra cy N a ro d o w ej. Z k o le i ro zd zia ł za jm u je się d efo rm a cją r y n k u k o n k u ren cy jn eg o , a w ię c re g u lo w a n ie m cen (często w tran sp orcie), u m o w a m i o p o d zia le r y n k ó w oraz t w o rzen ie m w sp ó ln y c h k a n to ró w sp rzed a ży (np. w p r z e m y śle szk lan ym ).
M o n o g ra fia B. G ille zo sta ła oparta n a im p o n u ją cej b a zie źró d ło w ej. Z w raca u w a g ę w y k o r z y sta n ie b o g a teg o zasob u a r c h iw a lió w p r y w a tn y c h , zn a jd u ją cy ch się za ró w n o w m ik ro film a ch lu b w d ep o zy cie a r c h iw ó w p a ń stw o w y c h , ja k i w p o sia d a n iu p ry w a tn y m . Z u ży tk o w a n o oprócz z esp o łó w w ła d z p a ń stw o w y c h m ię d z y in n y m i a r c h iw a lia 7 b a n k ó w , 9 to w a r z y s tw u b ezp iecze n io w y c h , 10 to w a r z y s tw k o le jo w y c h , 19 p r zed sięb io rstw p r z e m y sło w y c h i 12 h a n d lo w y ch . A u to r w y k o r z y sta ł ta k ż e
dużą ilo ść źród eł d ru k o w a n y ch .
D z ię k i w y k o r z y sta n iu teg o ty p u źród eł o trzy m a liśm y n ie z m ie r n ie in teresu ją cą m o n o g ra fię, za w ie r a ją c ą w ie le n ie zn a n y ch d o ty ch cza s fa k tó w . A u to r s u g e s ty w n ie p rzed sta w ia , z w ie lu szczeg ó ła m i, p o w sta w a n ie w ie lk ic h p rz e d się b io r stw k a p ita li sty czn y ch , a ta k że różn ego rod zaju sto w a r z y sz e ń i z w ią z k ó w ek o n o m iczn y ch m ię d zy k a p ita lista m i. P o z w o liło m u to sfo r m u ło w a ć p e w n e o g ó ln ie jsz e w n io s k i d oty czą ce cech sp e c y fic z n y c h k sz ta łto w a n ia się w ie lk ic h p r z e d się b io r stw w p o sz c z e g ó l n y ch g a łęzia ch p rzem y słu .
M im o n ie w ą tp liw y c h z a let p ra cy p o jej p rzeczy ta n iu p o zo sta je w y r a ź n y „ n ie d o s y t”, k tó ry je s t rezu lta tem d w ó ch za sa d n iczy ch b ra k ó w k sią żk i. P o p ie r w sz e p o s łu g u je się ona n iem a l w y łą c z n ie m eto d ą o p iso w ą . O trzy m a liśm y w k o n se k w e n c ji op is k o n cen tra cji i in teg ra cji d ok on u jącej s ię w p r z e m y śle i tra n sp o rcie F ra n cji p o k a za n y na p rzy k ła d zie k ilk u d z ie s ię c iu fa k tó w . T aka m etcd a , w y p ły w a ją c a z opar cia się o a r ch iw a lia p r zed sięb io rstw p ry w a tn y ch (przy sto su n k o w o sła b y m w y k o r z y sta n iu a r c h iw a lió w w ła d z p a ń stw o w y ch ), m u sia ła ok azać się n iew y sta rcza ją ca . N ie m ożem y m ieć p ew n o ści, czy r z e c z y w iśc ie już w b a d a n y m o k resie p rzew a ża pro ces k o n cen tra cji i in te g r a c ji p ro d u k cji i k a p ita łó w , a teg o au tor n ie m ó g ł u d o w o d n ić bez k o rzy sta n ia z m eto d y sta ty sty c z n e j. P ro b lem te n je s t zw ią z a n y z dru gą za sa d n iczą , w a d ą p racy G ille ’a. A u tor, ch cąc zbadać p o w sta w a n ie w ie lk ic h p r z e d się b io r stw k a p ita listy c z n y c h w la ta c h 1815— 1848, p o szed ł ja k się w y d a je b łęd n ą drogą. P o w s ta n ie ich zob aczył ty lk o w cen tra liza cji k a p ita łó w , a to w fo rm ie k o n c e n tr a c ji p ro d u k cji rozu m ian ej jak o sk u p ia n ie ró żn y ch za k ła d ó w tej sam ej g a łę z i p rze m y s łu w ręk u jed n ej o sob y a lb o p rz e d się b io r stw a (s. 47), lu b in te g r a c ji ro zu m ia n ej
372
R E C E N Z JEja k o p io n o w a k o n cen tra cja prod u k cji. Jak się w y d a je , o m a w ia n a i p r z ecen ia n a p rzez au to ra droga b y ła w ty m o k resie p ew n y m , m o że częsty m , w y ją tk ie m od z a sa d n i czej, ty p o w ej d ro g i p o w sta w a n ia w ie lk ic h p r z e d się b io r stw k a p ita listy c z n y c h , drogą p rostej k o n cen tra cji k a p ita łu w jed n y m , p o szczeg ó ln y m za k ła d zie. C en tralizacja k a p ita łu b ęd zie p ro cesem ty p o w y m dop iero w n a stę p n y m ok resie. W yd aje się, że ty tu ł p racy n ie w p e łn i od p o w ia d a treści m o n o g ra fii. O trzy m a liśm y p ra cę o ro zp o czy n a ją c y m s ię p ro cesie cen tra liza cji k a p ita łu , jed n a k b ez o m ó w ien ia z ja w is k u p ad k u d rob n ych p rzed sięb io rstw . N a to m ia st o w ie le szerszy p roces p o w sta w a n ia w ie l k ich p r z e d się b io r stw o c zek u je n ad al na op racow an ie.
W w y n ik u ty c h d w ó ch za sa d n iczy ch n iep o ro zu m ień ró w n ie ż n iek tó re g łó w n e w n io s k i au tora n ie są m o ż liw e do p rzyjęcia. T ak np. p raca B. G ille ’a su g eru je w b r e w r z e c z y w is t o ś c i2 dużą k o n cen tra cję p ro d u k cji h u tn iczej, a m n ie jsz ą w łó k ie n n iczej (s. 40). P ro d u k cji h u tn iczej au tor p o św ię c a p rzy ty m o w ie le w ię c e j u w a g i niż w łó k ie n n ic z e j, g d y n ie w ą tp liw ie ta druga b y ła o w ie le bard ziej r o z w in ię ta . A tr a k c y jn e fu z je p r zed sięb io rstw m eta lu rg ic zn y ch p r z e sło n iły a u to ro w i p o w sta w a n ie d rogą k o n cen tra cji k a p ita łu w ie lk ic h za k ła d ó w b a w e łn ia n y c h , np. alzack ich . R ó w n o c z e śn ie stw ie r d z ić trzeb a, że autor n ie a n a liz u je w s z y stk ic h g a łę z i p rzem y słu , tak np. b ra k ca łe g o p rzem y słu r o ln o -sp o ż y w c z e g o . O p eru je on g łó w n ie p rzy k ła d a m i z p rz e m y słu m eta lu rg ic zn eg o , co zresztą je s t zg o d n e z jeg o d o ty c h c z a so w y m i za in tereso w a n ia m i.
W r e z u lta cie o trzy m a liśm y ty lk o p rzyczyn ek , a le b ard zo cen n y, rzu ca ją cy w ie le n o w e g o św ia tła na n ie z m ie r n ie in te r e su ją c y p ro b lem fo r m o w a n ia się p r z e d się b io r stw k a p ita listy c z n y c h w e F ra n cji w p ie r w sz e j p o ło w ie X I X w .
J u li u s z L u k a s i e w i c z
Z b ig n ie w L a n d a u , P o ls k i e z a g r a n ic z n e p o ż y c z k i p a ń s t w o w e 1.918— 1926, K sią żk a i W iedza, W arszaw a 1961, s. 300.
Z b ig n ie w L a n d a u 1 p o d ją ł się tru d n eg o zad an ia o d p o w ied zi na trzy z a sa d n i cze p y ta n ia z w ią z a n e z p ro b lem a ty k ą p o ży czek za g ra n iczn y ch : 1) d la czeg o p a ń stw o
p o lsk ie w o k resie 1918— 1926 (do m aja) d ążyło do za c ią g n ię c ia p o ż y czek za g ra n icz n ych ; 2) d la czeg o za g ra n ica ch cia ła lu b n ie ch cia ła ty c h p ożyczek u d zielać; 3) ja k ie b y ły n a stę p stw a d o jścia do sk u tk u lu b fia sk a tr a n sa k c ji (s. 7). W zw ią z k u z p o w y ż sz y m w y d a je sdę, że rec e n z e n t zm u szo n y je s t w y ja ś n ić zg o d n ie ze sw o im m n ie m a n iem d w ie sp ra w y . P o p ie r w sz e — u sto su n k o w a ć się do k w e s tii z a sa d n o ści p o sta w io n y c h p y ta ń b a d a w czy ch , i p o d ru g ie — sch a ra k tery zo w a ć sta n o d p o w ied zi na w sp o m n ia n e p y ta n ia .
S fo r m u ło w a n ie p y ta n ia p ie r w sz e g o n ie b u d zi zastrzeżeń , a le w a rto w y ja śn ić ,
2 H. S é e, La vie économ ique de la France sous la m onarchie censitaire, P aris 1927, s. 68—80; C. P o h l e n , L ’in d u strie tex tile au tem p s d u Second Empire, P aris 1955.
i Por. tegoż au to ra, P ożyczka tytoniow a, „Zeszyty Naukowe SG PiS“ 1956, n r 3; Pożyczka
dillonowska, KH LXVI, 1957, n r 3; M isja K em m erera w Polsce, PH XLVIII, 1957, n r 2; Działal
ność ko n cern u Kreugera w Polsce, PH XLIX, 1958, n r 1; O n iektó rych spornych zagadnieniach
sto su n kó w p olsko-am erykańskich w latach 1918—1920, KH LXVII, 1958, n r 4; A sp e kty polityczne
działalności angielskiej m isji doradców finansow ych H iltona Y ounga w Polsce, „Zeszyty Naukowe SG PiS“ 1958, n r 9; P ożyczki ulenow skie, „Najnowsze Dzieje P olski“ 1958, n r 1; S to su n e k rządów
p olskich do pożyczek zagranicznych w latach 1918—1920, „B iuletyn I n s ty tu tu G ospodarstw a Spo łecznego“ 1959, n r 1; Pierwsza polska pożyczka em isyjn a na ry n k u a m erykańskim , „Zeszyty Naukowe SG PiS“ 1958, n r 15; Gospodarcze i po lityczn e tło kredytów fra n cu skich dla Polski
