R
E
С
E
N
Z
J
E
Herbert О b e n a u s, Recht und Verfassung der Gesellschaften M it St. Jörgenschild in Schwaben. Untersuchungen über Adel, Einung, Schiedsgericht und Fehde im X V Jh., Göttingen, Vandenhoeck und Ru precht 1961, s. 265. V eröffentlichungen des M ax—P lanck—Instituts für Geschichte, Schrift 7.
K siążka H. O b e n a u s a dotyczy spraw, które przyw odzą na m yśl historykom polskim dobrze znane analogie. Na przełom ie X IV i X V w. szlachta A ppenzell (obec nie kanton w płn.-w schodniej Szwajcarii) w w yn ik u nieustannych zatargów ze zw ierzchnikiem tych ziem — opatem St. Gallen, zorganizowała w 1406 r. zw iązek Tarczy św. Jerzego, który w ystąpił zbrojnie o zerw anie w ięzów zależności od feudała duchownego. W 1437 r. po długich w alkach m ieszkańcy Appeinzell uzyska li niezależność, przy czym czynnikiem k ształtującym ich życie polityczne i prawne był w łaśnie zw iązek m i t St. Jörgenschild, jeden z głów nych czynników składo w ych powstałego w 1488 r. Związku Szwabskiego. D zieje związku, którego zb ież ność ze Związkiem Pruskim w czasie i form ie działania jest uderzająca, zaczęły budzić zainteresow anie historyków niem ieckich jeszcze przed w ojną 1.
Obenaus w ystępuje obecnie z częściow ą polem iką z tezam i dawniejszym i, roz w ijając zagadnienia ustrojow e. K siążka dzieli się na 5 rozdziałów. W pierwszym przedstaw iona została ogólna charakterystyka związku jako organu m iejscow ego rycerstw a, przy czym słu sznie chyba autor starał się podkreślić w spólne in teresy stanow e leżące u podstaw organizacji. W sposób zw ięzły i bardzo interesujący przedstaw ia też n ajw ażniejsze norm y prawne, w ykształcone w ciągu pierwszej po łow y X V W., które pozw alały na utrzym yw anie jedności działania zw iązku przez przeszło pół w ieku. N ależał do nich przede w szystkim zakaz w a lk i m iędzy poszcze gólnym i członkam i zw iązku, realizow any za pomocą wprowadzenia sądów roz jem czych, dokładny podział kom petencji, unorm ow anie stosunków m iędzystano- w ych ze szczególnym uw zględnieniem kredytow ych obrotów pieniężnych. Rozdział drugi om aw ia działalność zw iązku niosącego pomoc sw ym członkom w wypadkach k onflik tów z przeciwnikam i zew nętrznym i. W sposób ciekawy, acz na pew no dys kusyjny, przedstaw ia tam autor środki i m ożliw ości prawnej pomocy na przy
kładach konkretnych sporów z czterdziestych ■ lat XV w., om awia też znaczenie
w alk i sporów (Fehde) w ów czesnym społeczeństw ie, podkreśla udzielanie zespo łow ej pomocy w w ypadku uznanym przez związek za rechte Fehde i w reszcie kon kluduje w skazaniem trzech głów nych sił, którym i zw iązkow cy się posługiwali. Było to prawo, pojm ow ane dość specjalnie przez w spółczesnych, „cześć rycerska” i w reszcie siła m ilitarna, która w gruncie rzeczy była (i jest) ostatnią instancją przy w szelkiego rodzaju sporach. Trzeci rozdział om awia bardzo szczegółow o fun k cję i organizację sądu rozjem czego regulującego życie związku, tak w ew nętrzne, jak i w stosunkach zewnętrznych z cesarzem czy sąsiadam i. Znowu trzeba pod kreślić tu szerokie ogólnoniem ieckie tło, na jakim autor ukazał działalność i for m y sądu. Czwarty rozdział dotyczy charakteru prawnego związku i jego organi zacji. To pierwsze zagadnienie scharakteryzow ane jest pod kątem znaczenia przy sięgi i zobow iązania oraz konsekw encji ich złamania czy przekroczenia. Organiza
1 H . M a l l , D ie R i t t e r g e s e l l s c h a f t e n M i t S t . J ö r g e n s c h i l d i n S c h w a b e n , E i n B e itr a g z u r , G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n E i n u n g s b e w e g u n g i n 15 J h . 1. P o l itis c h e G e s c h i c h t e 1404— 1437.
„ D a r s t e l l u n g e n a u s d e r w ü r t t e m b e r g i s c h e n G e s c h i c h t e " 33, 11941.
PR ZEG LĄD H IST O R Y C Z N Y T o m LV — z e s z y t 1
R ECEN ZJE
153
cja ujęta jest dość szczegółow o i analizuje tak poszczególne instytucje związkow e, decydujące o karach i upom nieniach członków z „kapitanem ” — starostą związku (Hauptmann) i rajcami. Osobne działy poświęcone są organizacji kancelarii, finan som, oipartym ną podatkach członków, i w reszcie zagadnieniu członkostwa. To ostatnie traktow ane jest przez autora jako form a udziału w reprezentacji krajo
wej. W reszcie ostatni rozdział zatytułow any „Prawmo-społeezna pozycja Związku i jego udział w życiu płd.-zachodniej R zeszy”, dość skrótowo przedstaw ia szlachec ką bazę społeczną i jej działalność w X V -w iecznym państw ie. K siążkę zam y kają zestaw ienia dokum entów, na których autor ;się opierał, w ykaz źródeł i litera tury oraz indeksy osobowy i rzeczowy.
R efleksje, które się n asuw ają, dotyczą paru zagadnień. W spomniane zostały już analogie z sytuacją istn iejącą n.a terenie Prus w XV w .2, gdzie rów nież m iał m iejsce opór feudalnego sp ołeczeństw a w stosunku do duchownego suw erena kra ju. W strukturze społecznej i gospodarczej p aństw a faudalnego w okresie rozw i niętej gospodarki tow arow o-pianiężnej w ład za duchowna m usiała już być oczy w istym balastem dla całej ludności, a ponadto nieuspraw iedliw ioną konkurencją dla rycerstw a. Konkurencja ta przejaw iała się w spraw owanej władzy, w roszcze niach do uzyskania w pływ u na chłoipów, na m ieszczaństwo; przejawiała się też w działalności gospodarczej. Ta ostatnia była dodatkowym czynnikiem powodu jącym powszechne niezadow olenie. Szkoda, że Obenaus nie zajął się bliżej przed m iotem sporu m iędzy rycerstw em i opatem. Jak się w ydaje, w grę w chodził pro blem zależności chłopów, w ykorzystyw anie pastw isk itp., a wjięc też sprawy ści śle zw iązane z konkurencją gospodarczą. R ycerstwo występowało- tu w obronie — św iadczy o tym m.in. sam a d efensyw na nazw a związku — tarcza św. Jerzego. W obronie czego? Tego zagadnienia, związanego z dziejam i struktur świadomości społecznych, autor w ogóle n iem al nie postaw ił. W ydaje się, że chodziło o „obronę” m ożliw ości rozw oju in teresów klasow ych i -terytorialnych w oparciu o realny układ sil gospodarczych. N atom iast m otyw em przewodnim rozważań autora jest pro-blem w ytw arzającej się jedności społecznej określonej g r u p y 3. I tu w sposób przekonyw ający ukazuje genealogię tej jedności. Pow stała ona z grup feu dałów św ieckich — Grafen, Herren, Ritter, K n echte — w alczących o niezależność i sam o dzielną kontrolę sw ego dalszego rozwoju. W przypadku Ap-penzell, m iasta — też przecież w Niem czech X V w . oparte na feudalnych przyw ilejach i feudalnej struk turze — nie były rów norzędnym partnerem ryoeirstwa, tak jak m iało to m iejsce w Prusach. N atom iast w spółdziałanie ze Związkiem Szw abskim takich potęg m iej skich, jak np. N orym bergi zm ieniło nieco stru-kt-urę organizacji politycznej, która zerw ała już z typem średniow iecznym -władztwa, a poprzedzała nowożytny system państwa. D zięki pracy Obenausa m am y m ożliwość lepszego poznania praw nych form działania jednego z tych przejściow ych tw orów politycznych w śred niowieczu.
H e nry k Samsonowicz
2 P o r. M . B i s k u p , Z je d n o c z e n i e P o m o r z a W s c h o d n ie g o z P o ls k ą w -połow ie X V w .,
W a r s z a w a 1959, s. 15.
3 P o r . c o n a t e m a t p r z e jśc io w y c h , f o r m s p o łe c z e ń s tw a fe u d a ln -e g o p is z e J . D h o n t ,
L e s „s o lid a r i té s “ m é d ié v a le s . U n e s o c ié té e n t r a n s i t i o n : L a F l a n d r e e n 1127— 1128, A H E S 1957.
