578
RECENZJEA n to n i O s t r o w s k i , P a m i ę t n i k z c z a s ó w p o w s t a n i a li s t o p a d o
w e g o , w y d a li K a ro lin a i W ła d y sła w R o s ł o c c y , Z ak ład N aro d o w y
im . O sso liń sk ich , W ro cła w — W arszaw a—K r a k ó w 1961, s. 509.
130 rocznica p o w sta n ia listo p a d o w e g o sta ła się z a p ew n e g łó w n y m b od źcem do p od jęcia p o w y ż sz e j p u b lik a cji. A . O stro w sk i (1782— 1845), s y n T o m a sza — m a g n a ta i p rezesa sen a tu K s ię stw a W arszaw skiego' i K ró lestw a Polskiego', b y ł sa m a k ty w n y m czło n k iem k o n se r w a ty w n e j op o zy cji sejm o w ej oraz R ad y K o n fed era cji G e n eraln ej w o k resie K się stw a W arszaw sk iego. P o d o b n ie ja k ojciec o d n o sił się z dużą n ie c h ę c ią d o sy ste m u n a p o leo ń sk ieg o , a cz k o lw ie k p ra g n ą ł od b u d ow an ia P o lsk i p rzez N ap oleon a. Z a sia d a ł w S e n a c ie K r ó le stw a P o lsk ie g o w śró d k a sz te la n ó w i n a le ż a ł tu p ra w d o p o d o b n ie do o p o zy cji u m ia rk o w a n ej. R ó w n o cześn ie dbał o w sz e c h str o n n y ro zw ó j g o sp o d a rczy sw y c h d ó b r (za ło ży ł m . In. T o m a szó w M azo w ieck i). W d o b ie p o w sta n ia listo p a d o w e g o g o r liw ie u c z ę sz c z a ł na se s je S en atu , „o ile — jak p is e e A s k e n a z y — p iln ie jsz e r e w o lu c y jn e n ie o d ry w a ły g o z a ję cia ’,’. R e p rezen to w a ł tu gorący (choć raczej szla ch eck i) p a trio ty zm .
3 lu te g o 1831 n a p o sied zen iu S e n a tu za p ro p o n o w a ł n a ty c h m ia sto w e w y k r e ś le n ie z lis ty sen a to ró w p rezesa S ta n isła w a Z a m o y sk ieg o oraz w s z y s tk ic h sen a to ró w , k tó ry ch n ieo b ecn o ść na obradach n ie b y ła d o sta teczn ie u sp r a w ie d liw io n a . M ia n o w a n y se n a to r e m -w o je w o d ą b y ł p rzez k ilk a m ie się c y (od 13 sty czn ia d o 1 w r z e ś n ia 1831) d ow ód cą G w a rd ii N a ro d o w ej W arszaw y. P o p iera ł C hłopackiego ii S k r z y n e ck ieg o (w p ew n ej m ie r z e c zy n ił to ze w z g lę d ó w p a trio ty czn y ch , lic z ą c n a z d o l n ości m ilita r n e ty c h ludzi). W ła śc iw ie n ie n a le ż a ł d o żad n ego stro n n ictw a o s c y lu ją c m ię d z y k a lisz a n a m i a k o n se r w a ty sta m i, b liż sz y n iek ied y ty m o sta tn im . N a em ig ra cji p o ch ło n ięty b y ł b e z u ży teczn ą pracą n a d w z n o w ie n ie m se jm u p o w sta ń czego n a w y g n a n iu . P od w p ły w e m k lę s k i pow stania* i g o rą cy ch p o lem ik e m i g ra cy jn y ch p o g lą d y A. O stro w sk ieg o sta ły s ię b a rd ziej p o stę p o w e . I tej w ła ś n ie p o sta w ie daje on -niejednokrotnie w y r a z na k artach p a m iętn ik a .
C el g łó w n y p isa n ia n in ie jsz y c h w sp o m n ie ń — to (jak 'Otwarcie stw ierd za sam autor) obrona w ła s n y c h c zy n ó w i p o sta w y w ep o ce p o w sta n ia oraz próba o g ó ln ej jeg o o cen y w n iek tó ry ch d zied zin ach '(m ilitarna, p o lity k a sp o łeczn a rządu, p o sta w a p o szczeg ó ln y ch g ru p sp o łe c z e ń stw a itd.). W w ie lu m o m en ta ch n a p ie r w sz y p lan w y su w a się e le m e n t m o ra liza to rsk i. W e w s tę p ie O stro w sk i sn u je p o b ieżn e ro z w a ża n ia o g łó w n y c h p rzy czy n a ch u p a d k u n a szy ch p o w sta ń 1794 i 1830 r. R oz d zia ł I — to a p ologia lu d u w a r sz a w sk ie g o (często ch o d zi tu o za m o żn e i śred n io zam ożn e m ieszcza ń stw o ) i jego p o sta w y w d o b ie p o w sta n ia . N a stęp n y m ó w i b ard zo ob szern ie o G w a rd ii N arod ow ej, S tra ży B e zp ieczeń stw a i G w a rd ii M iejsk iej S ta - rozafconnych w W arszaw ie. P o z o sta łe d o ty czą w y d a r z e ń p o p rzed za ją cy ch u p ad ek p o w sta n ia : c z e rw co w a próba refo rm y rządu, d eleg a cja b o lim o w sk a , w y p a d k i 15 sierp n ia (autor u s iłu je u s p r a w ie d liw ić je w s k a z u ją c p rzy czy n y w y stą p ie ń lu du), k a p itu la c ja W arszaw y i d z ia ła n ia p o w sta n ia aż d o w y m a r sz u w o js k p o lsk ic h do zaboru p ru sk iego.
R e la c je A n to n ie g o O stro w sk ieg o w y k o r z y sta n e p ra w d o p o d o b n ie p r z e z M. M och n ack iego, a n a w e t L. M ier o sła w sk ieg o i S t. B a rzy k o w sk ieg o , p r z e d sta w ia ją o b ecn ie n ie w ie lk ą w a r to ść h isto ry czn ą . P a m ię tn ik o p o w ia d a w spoisób bardzo fr a g m en ta ry czn y o w y p a d k a c h ju ż d o sk o n a le zn a n y ch , n ie w n o sz ą c tu p r a w ie ża d n y ch n o w y c h szczeg ó łó w . N a w e t p rzy to czen ie i n e x te n s o ro zk a zó w , o d e z w , a r ty k u łó w , m ó w , lis tó w i sz e r e g u a k tó w d o ty czą cy ch G w a rd ii N a ro d o w ej n ie p o d n o si z b y tn io jeg o w artości. P o w a żn a część ty c h m a te r ia łó w b y ła ogłoszon a drukiem bądź ó w cześn ie, bądź też w p ó ź n ie jsz y c h w y d a w n ic tw a c h źró d ło w y ch i m ożn a b y ło p o m in ą ć je b ez w ie lk ie j szk od y. A u to r p a m iętn ik a w y s ta w ił n ie z b y t c h lu b n e św ia d e c tw o sw y m zd o ln o ścio m p o lity c z n y m 1 d a ro w i ob serw acji. Jego „ in teresu
RECENZJE 579
jąca a n a liz a s ił sp o łe c z n y c h ” (sło w a w y d a w c ó w ) je s t w r z e c z y w isto śc i raczej p ły tk a i o g ó ln ik o w a . P a m ię tn ik n ie o d d aje p o sta w y i p o g lą d ó w O stro w sk ieg o w d o b ie p o w sta n ia . J e st p r a w ie w y łą c z n ie o d b iciem p o g lą d ó w e m ig r a c y jn y c h 0 p ow stan iu .
M im o dużej ilo ś c i p racy w ło żo n ej p rzez w y d a w c ó w w p r z y g o to w a n ie p u b lik a c ji n ie u n ik n ięto ró żn o ro d n y ch b łęd ó w . N a jw a ż n ie jsz y — to sa m e zasad y ed y to r skie. W y d a w cy o g r a n ic z y li ,się do. la k o n iczn eg o stw ie r d z e n ia w e w stę p ie , ż e sk r ó c ili p u b lik o w a n y te k st w sp o m n ień z 1000 n a 548 stro n o p u szcza ją c p o w ta rza ją ce się ro zd zia ły . A le w te k ś c ie n ig d z ie n ie zazn aczon o, k tó rą red ak cję d an ego roz d zia łu p r z y ję to za p o d sta w ę . N ie w y ja śn ia n o , czy i ja k ie różn ice w y stę p u ją m ię dzy p o szczeg ó ln y m i red a k cja m i -tego sa m eg o rozd ziału . N ie k ie d y są za zn a czo n e lu k i, a le b ez w sk a za n ia , czy w y n ik a ją o n e z b ra k ó w lu b n ie c z y te ln o śc i ręk op isu , czy te ż są o p u szczen iem ja k ieg o ś p o w ta rza ją ceg o s ię fra g m en tu . W n iek tórych p a rtia ch w y d a w n ic tw a n ie u n ik n ię to ch aosu zam ieszcza ją c m a teria ły źró d ło w e 1 n o ty w e w n ą tr z rozd ziałów ; g d z ie in d ziej, ja k np. s. 242— 290, b ra k w y ra źn eg o od d zielen ia ty c h m a te r ia łó w od te k s tu w sp o m n ień . N ie w y ja śn io n a , a za sk a k u ją ca jest też n u m eracja n o t i m a te r ia łó w itd . P u b lik o w a n e d o d a tk i do w sp o m n ień n a j c zęściej n ie zo sta ły op a trzo n e ża d n y m i op isam i, czy ro b o czy m i ty tu ła m i. W o d sy ła cza c h p rzesa d n ie u w z g lę d n io n o m ilita ria i d o sło w n e tłu m a c z e n ia (a n a w e t w y ja śn ien ia ) zn a n y ch często w y r a z ó w i z w r o tó w ła ciń sk ich . B r a k u je za to n ie k tó ry ch n a p ra w d ę n iezb ęd n y ch w y ja śn ie ń m e r y to r y c z n y c h (;np. „ w y sk ro b a n ie” u w a g sejm o w y ch , p rzy czy n y n ie z b y t dużej p o p u la rn o ści W ła d y sła w a Z a m o y sk ieg o itd.) i w ia d o m o śc i o m n iej z n a n y c h o so b isto ścia ch p o lity czn y ch .
W e w s tę p ie za b ra k ło o m ó w ien ia sejm o w ej d zia ła ln o ści A. O strow sk iego (w o k resie K ró lestw a i p o w sta n ia ). M ocno d y sk u sy jn e, a dla o k r e su p r z e d e m ig r a - cy jn eg o w r ę c z n ie słu sz n e , w y d a je się p r z y p isy w a n ie m u id e o lo g ii b u r ż u a z y jn o -li- b era ln ej. S a m i w y d a w c y n ie są tu k o n se k w e n tn i i przeczą so b ie w k ilk u m ie j scach, a n iek tó re fra g m e n ty p a m ię tn ik a m ogą .potw ierdzić n in ie jsz e zastrzeżen ia. Z e sp r a w d ro b n y ch : d w u k ro tn e b e z k r y ty c z n e p r z y ję c ie m y ln eg o d a to w a n ia sły n n eg o „ w y sk ro b a n ia ” u w a g se jm o w y c h na r. 1818 (p ow in n o b yć 1825 r.), m y ln e p rzy p isa n ie d o w cip n eg o p o w ie d z e n ia o w o jn ie 1812 r. Ig n a cem u (zam iast M arci n ow i) B ad en iem u , n ie r o z w ią z a n ie in ic ja łó w H fenryk] Ł[ub:ieński], „ E n cy k lo p ed ia ”
[za m ia st „ B ib lio g r a fia ”] E s t r e i c h e r a , d rob n e u ste r k i ję z y k o w e , a n iek ied y zb ytn ia, p rzesa d n a d b ałość o c a łk o w itą w ie r n o ść p rzy o d tw a r z a n iu tek stu .
T ru d n o w sk a za ć ja k ieś is to tn ie js z e zn a czen ie n ow ej p u b lik a cji. P a m ię tn ik i A. O stro w sk ieg o m o g ą być w y k o r z y sta n e g łó w n ie d la le p s z e g o p o zn a n ia n ie k tó ry ch p o g lą d ó w au tora p odczas em ig ra cji, a ta k ż e p rzy b a d a n iu d z ie jó w w a r s z a w sk iej G w a rd ii N a ro d o w ej. L ek tu ra ty c h w sp o m n ień m o g ła b y p r o w a d z ić do zb yt p och o p n eg o stw ierd zen ia , że w za sa d zie c a ła w a ż n ie js z a i c iek a w sza litera tu r a p a m iętn ik a rsk a d otycząca p o w sta n ia listo p a d o w eg o jest ju ż ogło szo n a d ru k iem i n a r e w e la c je lic z y ć itiu n ie podobna.
J e r z y S k o w r o n e k
S. A. N i k i t i n , S ł a w i a n s k i j e k o m i t i e t y w R o ssii w 1858— 1876
godach, Iizdatielstw o M o sk o w sk o g o U n iw e r sitie ta , M o sk w a I960, 's. 362.
K sią żk a S e rg iu sza N i k i t i n a je s t o w ocem jeg o w ie lo le tn ic h b ad ań nad p r o b lem a ty k ą sło w ia ń s k ą w Riosji i stan'ow i sy n te z ę a r ty k u łó w o p u b lik o w a n y c h k ilk a la t tem u. Ta p ie r w sz a rozp raw a o d z ia ła ln o śc i k o m ite tó w s ło w ia ń sk ic h w R o sji
