A. Jackowki, A. Michno (red.)
PAMIĘTAMY... Geografia polska w latach II wojny światowej
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, 2010, s. 225–230
Anna Michno
Geografowie polscy o historii i postawie swoich poprzedników
w latach II wojny światowej
W
70. rocznicę Sonderaktion Krakau Instytut Geografii i Gospodarki Prze- strzennej UJ w dniach 6 i 7 listopada 2009 r. zorganizował ogólnopol- ską konferencję naukową p.t. „PAMIĘTAMY… geografia polska w latach II wojny światowej”. Konferencja odbywała się pod patronatem JM Rektora Uniwer- sytetu Jagiellońskiego prof. Karola Musioła oraz Przewodniczącego Komitetu Nauk Geograficznych PAN prof. Andrzeja Kostrzewskiego. Konferencję zorganizowano dla uczczenia pamięci wszystkich polskich geografów zamordowanych i umęczonych w la- tach terroru hitlerowskiego, a także stalinowskiego. Konferencja zorganizowana przez IGiGP została uznana przez władze Uniwersytetu Jagiellońskiego za główną imprezę naukową „Dnia Pamięci UJ” w 2009 roku.Dnia 6. listopada przed południem uczestnicy konferencji „PAMIĘTAMY…”
wzięli udział w uroczystościach uczelnianych, złożyli wieńce pod tablicami poświęco- nymi geografom w dawnym budynku Instytutu Geografii przy ul. Grodzkiej 64, a tak- że przy tablicach pamiątkowych w Collegium Novum – tablicą upamiętniającą ofiary Sonderaktion Krakau, tablicą katyńską, a następnie przed Dębem Pamięci na skwerze przed budynkiem Collegium Novum UJ (Ryc. 1).
Ryc. 1. Delegacja geografów polskich składa wieniec pod Dębem Pamięci (6 XI 2009 r.), od lewej: prof. A. Kostrzewski, prof. B. Domański, studentka – przedstawicielka Koła Geo-
grafów UJ, prof. K. Krzemień, prof. A. Lisowski
fot. F. Mróz
Fig. 1. A delegation of Polish geographers lays a wreath under the Oak of Remembrance (November 6, 2009). From the left: Prof. A. Kostrzewski, Prof. B. Domański, a student repre- sentative of the Jagiellonian University Geography Club, Prof. K. Krzemień, Prof. A. Lisowski
Photo: F. Mróz
Ryc. 2. Uczestnicy konferencji w Auli Collegium Novum UJ (6 XI 2009 r.), w pierwszym rzędzie od prawej: prof. B. Domański, prof. K. Krzemień, prof. K. Musioł – Rektor UJ
fot. F. Mróz
Fig. 2. Conference participants in the Main Hall of the Jagiellonian University Collegium Novum building. First row, from the right: Prof. B. Domański, Prof. K. Krzemień,
Prof. K. Musioł – Jagiellonian University Rector
Photo: F. Mróz
Anna Michno
226
W pierwszym dniu konferencji obrady odbywały się w Auli Collegium Novum UJ (Ryc. 2), w drugim dniu w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej na Kam- pusie 600-lecia Odnowienia UJ. Zgromadzenie geografów w Auli Collegium Novum otworzył JM Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Karol Musioł, podkreślając heroiczną postawę krakowskich uczonych – ofiar Sonderaktion Krakau oraz znaczenie naszej pamięci i refleksji nad tą piękną kartą polskiej nauki. W pierwszym dniu obrad zaprezentowano losy geografii w ośrodkach uniwersyteckich (Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Lwowie, Łodzi) (Ryc. 3). Obrady w drugim dniu rozpoczęło złożenie kwia- tów pod replikami tablic pamiątkowych poświęconych pamięci Jerzego Smoleńskie- go i Wiktora Ormickiego w nowym budynku IGiGP UJ przy ulicy Gronostajowej 7 (Ryc. 4). Podczas obrad przedstawiono wojenne losy poszczególnych profesorów (Z. Czeppe, R. Galon, J. Flis, M. Dobrowolska, W. Milata) (Ryc. 5), a także konspira- cyjną działalność nauczycieli geografii w południowo-wschodniej Polsce. Konferencji towarzyszyła okolicznościowa wystawa poświęcona polskiej geografii w latach 1939–
–1945. Wystawa prezentowana była w budynku Collegium Novum – w pierwszym dniu obrad (Ryc. 6), a następnie na Kampusie 600-lecia Odnowienia UJ przy ulicy Gronostajowej. Wystawa przygotowana przez Instytut Geografii i Gospodarki Prze- strzennej UJ prezentowała zdjęcia i biogramy zmarłych profesorów, kopie dokumen- tacji obozowej, korespondencji, oryginalne opracowania kartograficzne, kopie prac na- ukowych, zdjęcia Krakowa z pierwszych dni okupacji, kopie materiałów archiwalnych związanych z planowanym rozpoczęciem roku akademickiego w UJ 1939/40. Wysta- wa cieszyła się dużym zainteresowaniem nie tylko ze strony uczestników konferencji, ale także ze strony studentów i pracowników UJ. Uczestnicy konferencji mieli także możliwość odwiedzenia Izby Pamięci, jaka istnieje w Instytucie Geografii i Gospodar- ki Przestrzennej UJ od 2005 roku (Ryc. 7).
Całość materiałów zaprezentowanych podczas konferencji została w wersji posze- rzonej opublikowana w niniejszym tomie.
W konferencji wzięło udział około 150 osób ze wszystkich ośrodków geograficz- nych Polski, w tym uczestnicy Konferencji Kierowników Jednostek Geograficznych, jaka odbyła się w Krakowie w dniu 5. listopada 2009 roku. Wśród zaproszonych gości byli przedstawiciele rodzin zmarłych profesorów, co dla organizatorów i uczestników konferencji miało szczególne znaczenie (Ryc. 8). Cieszy też fakt, że w spotkaniu licznie uczestniczyła młodzież geograficzna (doktoranci, studenci) (Ryc. 9). Organizatorom konferencji szczególnie bowiem zależało na integracji różnych pokoleń geografów pol- skich, przekazaniu wiedzy historycznej i dyskusji zagadnień historycznych w szerokim gronie. Konferencja była jednak przede wszystkim wyrazem szacunku i wdzięczności dla zmarłych profesorów za ich dokonania i wspaniałą postawę w latach okupacji.
W dyskusji kończącej obrady (Ryc. 10–12) podkreślono konieczność pełnego opracowania historii geografii polskiej w latach terroru hitlerowskiego, a także stali- nowskiego. Dotychczasbrak jest opracowań dotyczących m.in. takich zagadnień, jak:
Ryc. 3. O losach geografii warszawskiej w czasie II wojny światowej mówił prof. A. Lisowski – Dziekan Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych UW (6 XI 2009 r.)
fot. F. Mróz
Fig. 3. Prof. A. Lisowski, Dean of the Faculty of Geography and Regional Studies in University of Warsaw, speaking about the fate of Warsaw geography during World War II (6 XI 2009 r.)
Photo: F. Mróz
Ryc. 4. Złożenie kwiatów pod repliką tablicy pamiątkowej poświęconej pamięci J. Smoleńskiego i W. Ormickiego przez profesorów B. Domańskiego i K. Krzemienia (7 XI 2009 r.)
fot. M. Baścik
Fig. 4. The placing of flowers under a replica of a memorial plaque dedicated to J. Smoleński and W. Ormicki by professors B. Domański and K. Krzemień (7 XI 2009 r.)
Photo: M. Baścik
Ryc. 4. Złożenie kwiatów pod repliką tablicy pamiątkowej poświęconej pamięci J. Smoleńskiego
Ryc. 5. W drugim dniu konferencji obrady odbywały się budynkach Kampusu 600-lecia Odnowienia UJ. Referat poświęcony W. Milacie wygłasza prof. J. Trepińska
fot. J. Sawicz
Fig. 5. The second day of the conference was held on the Campus of the 600th Anniversary of the Rebirth of the Jagiellonian University. Prof. J. Trepińska is seen speaking about W. Milata
Photo: J. Sawicz
Ryc. 6. Fragment wystawy poświęconej dziejom geografii krakowskiej w latach II wojny światowej, od lewej: prof. A. Kotarba, prof. B. Domański, prof. L. Andrzejewski
fot. F. Mróz
Fig. 6. A fragment of an exhibition dedicated to the history of Kraków geography during World War II. From the left: Prof. A. Kotarba, Prof. B. Domański, Prof. L. Andrzejewski
Photo: F. Mróz
Ryc. 7. W trakcie przerwy w obradach zwiedzano Izbę Pamięci zorganizowaną w IGiGP dla prezentacji tradycji geografii w Krakowie, od lewej: prof. K. Krzemień, prof. T. Gerlach, prof.
A. Jackowski, prof. S. Liszewski, (7 XI 2009 r.)
fot. J. Sokołowski
Fig. 7. A visit to the Remembrance Room at the Institute of Geography and Spatial Manage- ment, where Kraków geography traditions are on display. From the left: Prof. K. Krzemień,
Prof. T. Gerlach, Prof. A. Jackowski, Prof. S. Liszewski
Photo: J. Sokołowski
Ryc. 8. Uczestnicy konferencji podczas spotkania towarzyskiego, (6 XI 2009 r. w Collegium Maius)
fot. J. Sawicz
Fig. 8. Conference participants during a social event in Collegium Maius (6 XI 2009)
Photo: J. Sawicz
Ryc. 9. W konferencji licznie uczestniczyła młodzież geograficzna (studenci i doktoranci) z różnych ośrodków naukowych w Polsce
fot. F. Mróz
Fig. 9. Undergraduate and graduate geography students from a number of universities in Poland
Photo: F. Mróz
Ryc. 10. Głos w dyskusji zabiera prof. J. Pociask-Karteczka
fot. J. Sawicz
Fig. 10. Prof. J. Pociask-Karteczka leading the discussion
Photo: J. Sawicz
Ryc. 12. Głos w dyskusji zabiera dr J. Mietelski
fot. J. Sawicz
Fig. 12. Dr J. Mietelski leading the discussion
Photo: J. Sawicz
Ryc. 11. Głos w dyskusji zabiera prof. S. Liszewski
fot. J. Sawicz
Fig. 11. Prof. S. Liszewski leading the discussion
Photo: J. Sawicz
Geografowie polscy o historii i postawie swoich poprzedników w latach II wojny światowej
227
– naukowa, popularyzatorska i organizacyjna działalność polskich geografów uwięzionych w obozach jenieckich,
– udział poszczególnych osób w tajnym nauczaniu na uniwersytetach i w szko- łach średnich,
– działalność geografów w ruchu oporu,
– pełna lista i losy geografów – ofiar Katynia, więźniów gułagów i innych zbrod- ni sowieckich w Rosji, a także w Polsce w okresie stalinowskim,
– działalność geograficznych kół naukowych w okresie wojny, – udział geografów w opracowaniu powojennych granic Polski,
– wojenne losy budynków Instytutów i Katedr Geograficznych, bibliotek, zbio- rów kartograficznych w poszczególnych ośrodkach,
– okres rekonstrukcji studiów geograficznych po wojnie.
Wskazano, że w archiwach i bibliotekach wciąż są materiały dotychczas nigdy nie- opracowane i niepublikowane, np.:
– kopie wydawnictw wojskowych służących dokształcaniu żołnierzy polskich stacjonujących w Jerozolimie,
– podręczniki do nauczania geografii w tzw. kolonii polskiej w Nowej Zelandii – korzystały z nich sieroty, dzieci żołnierzy z Armii Andersa,
– ręcznie przepisywane podręczniki historii i geografii Polski z okresu tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim,
– dzienniki, kopie korespondencji prywatnej i urzędowej, programy kursów taj- nego nauczania, dotyczące poszczególnych osób i uczelni.
Uczestnicy obrad podkreślili, że wciąż brakuje opracowań biograficznych zarówno geografów związanych z uczelniami, jak też nauczycieli geografii czy geografów pra- cowników innych placówek (np. planowania przestrzennego).
Podczas dyskusji zaproponowano utworzenie serii wydawniczej pod roboczym tytułem „ Sławni Geografowie Polscy”, w której opublikowano by pełne biogramy geo- grafów działających w poszczególnych ośrodkach naukowych – uznano, że dotychczas powstało zbyt mało takich opracowań, a istniejące są niepełne. Zasugerowano także ściślejszą współpracę z historykami, by w pełni naświetlić ideę „zniszczenia polskiej in- teligencji przez okupanta”. Dotychczas problematyka ta w poszczególnych ośrodkach uniwersyteckich jest mało znana i nieopracowana naukowo.
Uczestnicy konferencji podkreślili konieczność włączenia najmłodszego poko- lenia polskich geografów – studentów i doktorantów – do poznania i dyskusji nad historią polskiej geografii. Uznano, że zagadnienia te należy włączyć do obowiąz- kowego programu studiów na kierunkach geograficznych.
Zaprezentowane podczas konferencji materiały ukazały uczestnikom obrad wo- jenne losy poszczególnych uczelni i postaci. Geografowie przedstawieni zostali jako ludzie wielkiej wrażliwości i poczucia odpowiedzialności za los Polski i najbliższych.
Zaprezentowano także ich wolę i potrzebę działania na rzecz kształcenia młodzieży.
Anna Michno
228
W dyskusji podkreślono, że mimo dramatyzmu losów, jakie zgotował im hitlerowski okupant, nasi poprzednicy zachowali pasję poznawania prawdy naukowej i wolę jej realizacji w najtrudniejszych nawet chwilach swojego życia, oddziaływując na innych słowem i czynem, a najsilniej osobistym przykładem.
Uczestnicy spotkania złożyli podziękowania organizatorom za umożliwienie za- prezentowania tej mało znanej dotychczas części historii geografii. W ocenie wszyst- kich uczestników było to jedno z najważniejszych spotkań geografów polskich po II wojnie światowej, będące dowodem wdzięczności dla tych, którzy walczyli i oddali swe życie w obronie honoru Polski i polskich geografów.
A. Jackowki, A. Michno (red.)
PAMIĘTAMY... Geografia polska w latach II wojny światowej
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, 2010, s. 229–232
Anna Michno
Polish geographers on history and the lives of their predecessors
during World War II
O
n the 70th anniversary of Sonderaktion Krakau, the Institute of Geography and Spatial Management at the Jagiellonian University organized a national conference called “We Remember… Polish Geography during World War II”The conference was held on November 6th and 7th of 2009 and was sponsored by the Rector of the Jagiellonian University, Prof. Karol Musioł, as well as by the Chair of the PAN (Polish Academy of Science) Geographic Sciences Committee, Prof.
Andrzej Kostrzewski. The conference was organized in order to commemorate all Polish geographers murdered and tortured during the Nazi and Stalinist regimes.
The conference was declared by the authorities of the Jagiellonian University to be the main scientific event of the“2009 Day of Remembrance”.
On November 6th, participants of the “We Remember…” Conference celebrated the lives of the geographers who died in World War II by laying wreaths at memorial plaques in the former building of the Institute of Geography at 64 Grodzka Street.
Additional wreaths were placed under memorial plaques in the Collegium Novum building – the Sonderaktion Krakau plaque and the Katyń plaque. Finally, a memorial wreath was placed next to the Oak of Remembrance in front of the Collegium Novum building.
Anna Michno
230
The events of the first day of the Conference were held in the Main Assembly Hall of the Collegium Novum building, while those of the second day were held at the Institute of Geography and Spatial Management (IGSM) on the Campus of the 600th Anniversary of the Rebirth of the Jagiellonian University. Opening comments at the meeting of geographers in Collegium Novum were made by the Rector of the Jagiellonian University, Prof. Karol Musioł. He spoke of the valor of Kraków professors – victims of Sonderaktion Krakau – and the importance of remembering and contemplating this beautiful chapter in the history of Polish science. The wartime fate of geography departments in Kraków, Warsaw, Poznań, Lwów, and Łódź was discussed on the first day of the Conference.
The second day of the Conference began with a laying of wreaths under replicas of memorial plaques dedicated to Jerzy Smoleński and Wiktor Ormicki. The replicas are found in the new IGSM building located at 7 Gronostajowa Street. The wartime fate of a number of professors – Z. Czeppe, R. Galon, J. Flis, M. Dobrowolska, W. Milata – was discussed during the course of the day. Another subject of conversation was the fate of geography teachers from southeastern Poland who had taught in secret.
The Conference included an exhibition of Polish geography from 1939 to 1945.
The exhibition was held at the Collegium Novum building on the first day, while on the second day, it was held on the Campus of the 600th Anniversary of he Rebirth of the Jagiellonian University on Gronostajowa Street.
TheexhibitionwaspreparedbytheInstituteof GeographyandSpatialManagement and presented photographs and short biographies of professors, photocopies of death camp documents and letters, original cartographic publications, photocopies of research papers, photographs of Kraków during the first days of Nazi occupation, as well as photocopies of archival materials associated with the opening of the 1939/1940 academic year at the Jagiellonian University. The exhibition was very well received by Conference participants, students, and University employees. Conference participants also had the opportunity to visit the Remembrance Room, which was created at the Institute of Geography and Spatial Management in 2005.
All of the materials presented during the Conference along with certain supplementary materials were published in this volume.
Approximately 150 individuals took part in the Conference held on November 5th of 2009. The Conference participants had come from all geography departments in Poland and included Department Chairs. Invited guests included representatives of the families of the deceased professors. Their presence was of particular importance to the Conference organizers as well as other participants. It was also encouraging to see a large number of geography students and doctoral researchers. The organizers of the Conference really wanted to integrate the various generations of Polish geographers in order to transmit historical knowledge and create an environment conducive to the discussion of historical issues. First and foremost, however, the Conference was
Polish geographers on history and the lives of their predecessors during World War II – summary
231
an expression of respect and gratitude to the deceased professors for their achievements and valor during World War II.
The Conference ended with attention being called to the need to produce a complete history of Polish geography during the Nazi era and the Stalinist era.
At this point in time, the following issues need to be analyzed in more detail:
– the scientific and organizational efforts of Polish geographers imprisoned in POW camps,
– participation of selected individuals in secret teaching programs at universities and high schools,
– participation of geographers in the resistance movement,
– a full list of geographers and their wartime fate – victims of Katyń, gulag prisoners, and other Stalinist crimes,
– activities of geography research circles during the war,
– geographers’ contributions to the demarcation of Poland’s new postwar borders,
– wartime fate of buildings owned by geography departments, libraries, and cartographic collections,
– the postwar reconstruction period with respect to geography programs.
It has been learned that there are still some unpublished and unanalyzed materials in archives and libraries, including:
– copies of military publications used to educate Polish soldiers stationed in Jerusalem,
– geography textbooks from the so-called Polish colony in New Zealand used by the children of soldiers who had served in the army of General Anders, – Polish history textbooks hand-copied in secret and used by the Jagiellonian
University during World War II,
– journals, copies of personal letters and government letters, syllabi of secret courses from different institutions of learning.
It was recommended that a new publishing series be created with the working title “Famous Polish Geographers”, which would include complete biographies of geographers who had worked at different academic centers. It was recognized that there is a shortage of these types of publications and the ones that do exist are incomplete.
Finally, it was also recommended that a closer collaboration with historians would produce a better picture of the “destruction of the Polish educated classes by Nazi forces.” This issue has received little attention in academic circles and there is a shortage of research publications in this area.
Conference participants underscored the need to engage the younger generation of Polish geographers – master’s and doctoral students – in the process of learning about the history of Polish geography. It was recommended that historical issues be included in the core geography curriculum.
The materials presented at the Conference gave its participants a chance to understand the wartime experiences of a variety of individuals and their parent institutions. Geographers were presented as very sensitive individuals who felt responsible for the fate of their country and their families. Their expressed will was also discussed as was their call to action for the benefit of education. The discussion at the Conference focused on the passion for learning that wartime geographers possessed even in the face of dramatic events brought about by the Nazi forces occupying Poland. Their will to take action in the most difficult moments of their lives was also contemplated. However, it was the wartime geographers’ personal example that was concluded to have had the greatest effect on others.
The participants of the Conference thanked the Organizers for making it possible to learn about the little known details of the history of Polish geography. In the their view, the Conference was one of the most important gatherings of Polish geographers in postwar Poland. The Conference was viewed as a sign of gratitude of the modern generation to those who had given their lives in the defense of Poland and Polish geography.
