Czynniki położenia społecznego a postawy wobec pracy

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA S O C I O L O G ICA 6, 1982

B r o n i s l a w M o r a w s k i *

CZYN N I K I P O Ł O Ż E N I A S P O Ł E C Z N E G O A POS TA W Y W O B E C P RACY

W ba d a n i a c h po św i ę c o n y c h a k t y w n o ś c i społecznej mło d y c h p r a -c ow n i k ó w p r z e m y s ł u 1 z a j m o w a l i ś m y się m. in. p o s t a w a m i w o b e c p r a -cy. P o s z u k i w a n e był y różne u w a r u n k ow a n i a tych postaw, a wśró d nich z a l e żności z w a ż n ym i dla p r z e o b r a ż e ń s t r u k t u r y kl as owo- -warstwowej cechami p o ł ożenia sp oł ec zn eg o.

Z pun k t u wi d z e n i a w ę sko poj ę t y c h s t u d i ó w n a d s t r u k t u r ę kla- s o w o w a r s tw ow ę jest to doś ć n i e typowe s k o j a r z e n i e różn yc h z a g a d -nień i tylko w tym asp e k c i e m ó w i m y o o s o b l i w o ś c i p o d j ę t y c h d e -cyzji. S k ę d l n ę d bo wiem wia domo , że z a r ów n o a k t y w n o ś ć społecz na , Jak i p o s t a w y w obec p r acy były p r z e d m i o t em b a d a ń em p i r y c z n y c h w ramach etu d i öw z zak r e s u s o c j o l o g i i k l asy robotnic ze j, czy też w ramach s o c j o l o g i i pr z em y s ł u na terenie, gdzi e pod z i a ł k lasowo- - w a r s t w o w y był zaw sz e u w z g l ę d n i a n y w analizach.^

Nie w tra dy cj i je d n a k ż e u p a t r u j e m y u z a s a d n i e ń dla po d j ę t y c h dec yzji, lecz w a r g u m e n t a c j i m e r y t o r y c z n e j . Ś l e d z e n i e za l e ż n o ś c i m ię d z y tradyc y j n i e uz n a n ym i cechami p o ł o ż enia^(np. do ch ody, w y -ks ztałcenie, mie j s c e w p o d z i a l e pracy) sp o łecznego, a k t y w n o ś c i ą sp o łecznę a po s t aw am i w o b e c p r a c y daje m o ż l i w o ś ć z n a l e z i e n i a * Mgr. st. a s ystent w Z a k ł a d z i e S o c j o l o g i i P r z e m y s ł u Inst yt ut u S o c j o l o g i i UŁ. 1 Mow a tu o ba d a n i a c h nt. “A k t y w n o ś ć s p o ł e c z n a m ł o d y c h p r a -c o w n i k ów p r z e m y s ł u ” , które z o s t a ł y p r z e p r o w a d z o n e w I n s t y t u c i e S o c j o l o g i i U Ł w ramach pr ob l em u w ę z ł o w e g o 11.2, p o ś w i ęc on eg o p r z e o b r a ż e n i o m s t r u k t u r y sp oł ec znej w Pol sc e. Bada ni a z o st ai y p r z e p r o w a d z o n e na pr óbie losowej 792 p r a c o w n i k ó w dwóc h łódzkich p r z e d s i ę b i o r s t w p r z e m y s ł o w y c h w w i eku 1 8-30 lat.

wiel u w y j a ś n i e ń waż n y c h dla teorii społec z e ń s tw a s ocjalistyczne- g o * V Dla t e g o też prezen t a c j ę w y n i k ó w b a dań empiry c z n y c h p o p r z e -dz amy nieco o b s z e r n i e j s z y m i uwagami teoretycznymi, które

do-tyczę:

1) znaczenia w i e d z y o postawach do pracy w analizie makro- procesów, ze s z c z ególnym u w z g l ę dnieniem społeczeństwa s o c j a l i s -tycznego:

2) ważno ś c i niektórych c z y n ników położenia społecznego w a- nalizie s t r u k t u r y społecznej tegoż społeczeństwa.

1, P o s t a w y wobec p r acy w m akroprocesach społecznych

Og ó l n i e rzecz biorąc postawy sę z j a w iskiem z zakresu m o t y wacji zachowań. Ouż sam fakt ten może być sam w sobie d o s t a t e c z -nie ważn y m powodem, by zastanowić się nad różnicami p o s t a w wśród pr z e d s t a w i c i e l i dowolnych grup społecznych. Nie wy c z e r p u j e to jednakże m o ż liwych u z a s a d n i e ń tematu. Istnieję też uzasadnienia, które ściślej więżę p r o b l ematykę post a w z zagadnieniami s t r u k t u -ry społecznej i makroproceeami. Dednę z takich p e r s pektyw -rysuje pytanie o rolę p o staw w funkcjonowaniu różnych systemów s p o ł e c z -no-ekonomicznych. Inaczej mówięc, czy funkcj onowanie różnych syste m ó w w Jednakowym stopniu uzależnione jest od p o s t a w i jakie eę .postawy, które najlepiej służę danemu systemowi.

Z r ó ż n i c o w a n i e postavv w z a l e żności od struktury klasowo-wars- twov/ej było podejmowanfe w literaturze socjol ogicznej od dawna. W i e l e uwagi temu poświęcił np. S. Ossowski. Op isał on różnice p o staw w y t w ó r c ó w w różnych ustrojach. W y n ikaję one z działania w danyra ustroju odmiennych m e c h a n i z m ó w motywujących do d z i a ł a l -ności produkcyjnej. Postawy różnicuję się w zależ-ności od tego, czy system odwołuje się w pracy do przymusu fizycznego, opinii społecznej, czy też do autot e l i c z n e g o z ainteresowania wykonywanę

^ O teorii społeczeństwa s o c j a l i stycznego mówi m y tu nie jako o zbiorze twierdzeń n o r m atywnych o tym społ eczeństwie, lecz jako o zbiorze twi erdzeń w y j a ś n i a j ę c y c h m e c h anizmy funkcjonowania i rozwoju tego społeczeństwa.

czynności? (pr zymusu w e w n ę t r z n e g o ) 3 - W p r awdzie każdę z tych form przymusu odn a j d u j e m y w różnych formach społe czeństwa, to Jednak p o s z czególne systemy charakteryzuję się dom inację jednego z tych m e c h anizmów motywacyjnych. I tak dla niewolnictwa najbardziej c h a r a k terystyczny był przymus z e w n ę t r z n y fizyczny, dla feuda- lizmu przymus fizyczny i ekonomiczny, a w kap i t a l i z m i e pierwszo- planowę rolę odgrywa przymus ekonomiczny. O d n ośnie do socjalizmu S, O s s owski pisze, że zmiana ustroju nie eliminuje wprawdzie przymusu ekonomicznego, jednakże zm n i e j s z a J e g o znaczenie na rzecz motywacyjnej roli opi nii społecznej?

Różne formy przy musu rozkładaj? się też nierównomiernie wśród , p oszczególnych grup st r u k t u r y społecznej. Przymus zewnętrzny (fizyczny, ekonomiczny) dotyczy przede w s z y stkim klas społecznie upośledzonych.

S. Ossowski w swoich teoriach kładzie głównie пас1зк na p sy-chologiczne m e c h a n i z m y związane z procesem autotelizacji czyn-ności w miarę poznawania a trakcyjczyn-ności samej czy nczyn-ności i p r zed-miotu czynności. W nieco mniejszym stopniu istnienie różnych form przymusu ,więżę z wyst ę p o w a n i e m w o r g a n i z a c j i społecznej instytucji społecznych nakłaniajęcych do działania. Zwr aca np. uwagę na chłostę za lenistwo Jako przykład takich instytucji.

W nieco innej postaci zwięzki p o staw 1 s t r u ktury społecznej można odnaleźć w rozważaniach o typach osobowości, które znane sę z prac F. Znanieckiego, 3. Chał a s i ń s k i e g o i 3 . Szczepańskiego. Najbardziej bllskę w s p ó ł czesnym stosunkom w Po lsce Jeet w tej mierze rozprawa 3. Szcze p a ń s k i e g o "Osobowość ludzka w procesie powstawania społeczeństwa s o c j a l i s t y c z n e g o " 5 . A u t o r ukazuje z jednej strony zwięzki różnych typów osobowości ze strukturę spo-łeczeństwa Polski przedwojennej , a z drugiej strony . zastanawia się, w Jakim stopniu zrodzo.ne w społe c z e ń s t w i e kapitalistycznym i dziedziczone kulturowo od dawnego s p o ł e czeństwa typy o s o b o

-3

S, O s s o w s k i , Ogólne zagadnienia dotyczące w s p ó ł -życia zbiorowego w d z i elnicy pracy, Cw:J i d e m . D z i e ł a / t. 3,

Warszawa 1967. '

4

Ibidem, s. 376. g

3. S z c z e p a ń s k i , O s o bowość ludzka w procesie powstawania społeczeństwa socjalistycznego, [w:] i d e m O d -miany czasu teraźniejszego, Warszawa 1973.

w o ś c i mogę być przydatne dla efektywnego funkcjonowanie s p o ł e -czeństwa socjalistycznego, A u t o r w swych rozważaniach p o d k r e ś -la zarazem, że w s połeczeństwie k a p i t a l i s t y c z n y m dominował wzór "człowieka ekonomicznego", który jest w pewnym sensie f u n k c j o -nalnie s p r z ę ż o n y z cechami g o s p odarki kapitalistycznej. Wynika on z p r z y jętych tam zasad racjonalizacji p r o c e s ó w gospodarczych i wyrosłej na jej tle komer c j a l i z a c j i s t o s unków społecznych. D o -minacja tego wzoru osobo w o ś c i o w e g o d o k u mentuje się z ' Jednej etro n y w tym, że przeważał on w ś ród bur żuazji i d r o b n o m i e s z c z a ń -stwa, a więc wśród klas posi a d a j ą c y c h dominujęcę pozycję e k o n o -miczny, a z drugiej strony w tym, że prz enikał on do innych klaa - chłopskiej i robotniczej6 .

Om a w i a n y przez autora typ "człowieka p r a c y ” Jest p r z e pojony e l e m entami o s o b owości ekonomicznej. Ludzie pracy, których o d n a j -d u j e m y w tamtym społe c z e ń s t w i e zarówno w ś ró-d robotników, c h ł o p -stwa, jak i rzemieślników, kieruję się w p r a c y głównie motywację ek o n omiczny i społeczną. Lu dzie z tego kręgu różnili się w z d e -c y d o w a n y s p osób od "»ludzi z a b a w y « s k u p i a j ę -c y -c h uwagę na m i -strzostwie techniki C...3 i bezin t e r e s o w n i e wykonywanej p r a c y “7 oraz od "ludzi dobrze w ychowanych", któr z y w p r acy “z a i n t e r e s o -wani sę przede w s z ystkim d o s k o n a ł o ś c i ą dz ieła tworzonego

bez-0 interesownie" .

Po s t u l o w a n y w literaturze ideał w y c h o w a w c z y “człowieka soc- lalizrou" jest w zakr esie m o t y wacji pracy n a j b l i ż s z y "człowiekowi zabawy" i "człowiekowi dobrze w y c h o w a n e m u " . Ideał ten n a c e c h o w a -ny 'jest p r o s p o ł e c z n o ś c i ę p o s t a w i mot y w a c j a m i ekonomicz-nymi, k tó-re - Jak to nazywa 0. S z c z epański - aę charak t e r y s t y c z n e dla g o s p odarki socjalistycznej, w których dężenia do maksymalnego zysku i bogacenia się j e d n ostki aę w y p a r t e przez dężenia do

mak-g

s y m alnego bogacenia 3ię s p o ł e c zeństwa oraz m o t y wacjami i d e o w y -mi. Ideał ten, jak widać, jest w znacznej mi erze z aprzeczeniem

6 Dokładniej bioręc 0. Sz c z e p a ń s k i pisze o arystokracji ro-botniczej, por. ibidem, s. 308.

' Ibiden, s. 304-305. 8 Ibidem, s. 304. 5 Ibidem, s , 325. '

w z oru "c złowieka ekonom i c z n e g o " n a jb l i ż s z e g o go sp o d a r c e k a p i t a -listyc zn ej .

Bad an i e z w i ą z k ó w m i ę d z y os obowości?, m o t y w a c j ą czy p o s tawami a s t r ukturę sp o łeczną posiada, jak z p o w y ż s z e g o wynika, p r z y -najmniej dwa w y r a ź n i e z a r y s ow a n a konteks ty . P i e r w s z y z w i ą z a n y jest z p o s z u k i w a n i e m sp oł ec zn ej ge n e a l o g i i postaw, w dru gim n a -tomiast p o s t a w y są ujm ow a n e Jako f u n k c j o n a l n y element systemu spo łecznego, a pr zede w s z y s t k i m jak o czynn ik k s z t a ł t u j ą c y pro ce s produk cj i. Ten w ^ t e k w y r a ź n i e w y s t ą p i ł (obok pierws z e g o ) w c y t o -wany c h pra c a c h F. Z n a n i e c k i e g o i 3. Szczepańskiego. W i ąże się on z hipotezą, któr ą dalej szerzej omawiamy.

W s p o ł e c z e ń s tw i e s o c j a l i s t y c z n y m (many tu na uwa dze p r z y n a j -mniej w s t ę p n e e t ap y Jego ro zwoju) zac h o d z ą o k r e ś l o n e p r z e m i a n y w z akresie roli p o s t a w w k s z t a ł t ow a n i u za c h o w a ń produkc yj ny ch . O g ó l n i e rzecz biorąc, hipot ez a, o którą tu chodzi, głosi, że rola p o s t a w w s t ym u l ow a n i u z a c h o w a ń p r o d u k c y j n y c h w s o c j a l i zm i e w z r a sta, a ściślej mówi ą c pow i n n o wzra st ać , bio rąc pod uwa gą n i e k t ó -re n o r m a t yw n e twierd z e n i a teorii sp o ł e c z e ń s t w a socjalisty cz ne go . Nie Jest to bynajmniej r ów n o z n a c z n e z twi er dz eniem, że pos t aw y nie o d g rywają Jak i e j ś roli w r egulowaniu z a c h ow a ń p r o d u k c y j n y c h we w c z e ś n i e j s z y c h formach sp ołecznych, np. w k ap i talizmie. B y ł o -by to be z s e n s ow n e p o s t a w i e n i e za ga dnienia. Przeczą temu choćby pr z y t o c z o n e wcześn ie j p o g l ą d y na temat różnych zależn o ś c i między po s tawami a sy s t em am i s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y m i (np. p r z y t aczane w tej sprawie op inie S. O s s o w s k i e g o i 3. Szcz ep a ń s k i e g o ) . Wzrost roli p o s t aw w p r o d u k c j i s o c j a l istycznej w i ą ż e m y wpr aw d z i e z p r z e w i d yw a n ym i m o ż l i w o ś c i am i k s z t a ł t ow a n i a się p o a t aw a u t o t e l i cznych i z w i ą z a n y c h z m o t y w a m i i d eowymi lub sp o ł e c z n ym i w s o c j a -lizmie, lecz nie Jest to arg ument najwa żniejszy. D r ugi arg um en t wi ąże się ze z m i a n am i w sp o ł e c z n y c h m e c h a n i z m a c h re gulacji z a -chowań produkcyjnych. Z tego pu nktu wi d z e n i a wzr o s t roli p o s t aw jest względ ny . Wyni k a z o s ł abienia sp o ł e c z n y c h m e c h a n i z m ó w reg u-lacyjnych.

A b y bliżej o ś w i e t l i ć omaw i a n ą hipo tezę m u s i m y doko na ć p ew -nych uś c i ś l e ń t erminologicz-nych. O t ó ż p o s ł u g u j e m y się rozróż-nieniem na zew n ę t r z n e (sp oł ec zn e) i w e w n ę t r z n e (psychiczne) ио- c h a n i z m y reg ulacji zach ow ań. P o s ł u g u j e m y się tyr.i rozró ż n i e n i em w

m i e j s c e o g ó l n e g o terminu " m o t y wacja". C z y n i m y to w b r e w pewnej tradycji, r o z p o w s z e c h n i o n e j w p s y c h o l o g i i i s o c j o l o g i i p r z e m y s -łowej, w e d l e kt ór ej w y r ó ż n i a n o m o t y w a c j ę w e w n ę t r z n ą i z e w n ę t r z n ą ze w z g l ę d u na rodzaj p o t r z e b u c z e s t n i c z ą c y c h w p r o c e s i e .notywa- cyjn ym . * M ó w i ę с o w e w n ę t r z n y c h m e c h a n i z m a c h r e g u l a c j i m a m y na m y ś l i d z i a ł a l n o ś ć m o t y w o w a n ą , tzn. d z i a ł a l n o ś ć , któ r a w y n i k a z p r e s j i p o t r z e b , bez w z g l ę d u na r o dzaj po trzeb, któ r e u c z e s t n i c z ą a k t y w n i e lub n a j s i l n i e j w p r o c e -sie m o t y w a c j i . W tym z n a c z e n i u z w e w n ę t r z n ą r e g u l a c j ą z a c h o w a ń m am y d o c z y n i e n i a z a r ó w n o w t e d y , g d y J e d n o s t k a o d c z uw a , że m usi p r a c o w a ć lub p o w i n n a p r a c ow a ć , g d y o d c z u w a pre s j ę p o t r z e b n i ż -s z y c h ("mu-szę p r a c o w a ć b y ż y ć ”) , Jak i wte d y , g d y u l e g a p r e s j i p o t r z e b w y ż s z y c h ("pragnę p r a c o w a ć , bo p r a c a s p r a w i a ml p r z y -jem n o ś ć " ) .

T r z e b a p r z y tym z a s t r z e c , że tak ie s t a w i a n i e s p r a w y nie p r z e c z y d o t y c h c z a s o w y m p o g l ą d o m , że rodzaj p o t r z e b z a a n g a ż o w a -nych w p r o c e s m o t y w a c y j n y m o ż e o d g r y w a ć p e w n ą rolę w (r ó ż n i c o w a - niu s i ł y m o t y w a c j i . O e d n a k ż e , n a s z y m zd a n i em , z aw s z e wte d y , g d y czyn-noścl w y k o n y w a n e są ze w z g l ę d u na J a k i e k o l w i e k p o t r z e b y m am y do c z y n i e n i a z w e w n ę t r z n ą a lbo p s y c h o l o g i c z n ą r e g u l a c j ą zachowań. P o s i a d a n i e o k r e ś l o n y c h p o t r z e b , a ta kże p e r s p e k t y w a ich z a -s p o k o j e n i a w i ą ż e za -sobą o k r e ś l o n e po s t aw y . Z a s p o k o j e n i e w i ę c p o t r z e b w y m a g a dz i a ł a ń , k t ó r y m i k i e r u j ą p o s t a w y p o w s t a ł e w z w i ą -zku z p o t r z e b a m i . W tym z n a c z e n i u z w e w n ę t r z n ą r e g u l a c j ą z a c h o w a ń m a m y d o c z y n i e n i a w ó w c z a s , g d y mów im y , że d z i a ł a n i a są m o t y w o w a -ne po s t aw am i . W n a s z y c h r o z w a ż a n i a c h c h o d z i o p o s t a w y w o b e c .pracy. M ó w i ą c o m o t y w a c y j n e j roli p o s t a w w o b e c p r a c y m a m y na m y ś l i p o e t a w y r ó ż n e g o ro dz aju. Z jedn e j s t r o n y m ogą to b y ć ( b i o r ą c p o d u w a g ę n a j c z ę ś c i e j b a d a n e r o d z a j e pos t aw ) p o s t a w y z w i ą z a n e z w a r t o ś c i ą p r a c y ( J a k o rodzaj postaw , o g ó l n y c h w o b e c pra c y ) , a z dru g i e j s t r o n y p o s t a w y p r z e d m i o t o w e , r o z u m i a n e J a k o s t o s u n e k e m o c j o n a l -ny, p o z n a w c z y l u b b e h a w i o r a l n y d o t y c z ą c y bądź to w y k o n y w a n e g o zawodu, bądź to m i e j s c e p r a c y ( z a k ł a d u ) . M o g ą tu w c h o d z i ć w grę rów n i e ż i n n e g o rodzaju po s t aw y .

W i a d o m o jed n a k , ża z a c h o w a n i a są nie ty.lko r e g u l o w a n e p s y c h o l o g i c z n i e . K a ż d e s p o ł e c z e ń s t w o Jest w s t a n i e w y z w o l i ć d z i a ł a

-nia j e d no s tk i c z ę s t o nawet w b r e w m o t y w a c j i p s y c h o l o g i c z n e j - gdy m o t ywacja ta'jest ne gatywna, a nawet w t e d y g d y m o t y wacja p s y c h o -logiczna nie została wzbudzona. Celowi temu s ł użę różne r ozwią-zania w strukturze wypu s z a j ę c e zachowania. Sę to instytucje przymusu zewnęt r z n e g o - a wię c to, co różni a u t o r z y nazywaję p rzymusem z e w nętrznym (np. Ossowski, Fr i e d m a n n ) e k o n o m i c z -nym i fizycz-nym. Pojęcie przymusu fizycznego więżę się j e d -nak najczęściej z p o c z u c i e m przymusu, a więc ujmuje się je psychologicznie. P s y c h o logiczne poczu c i e przymusu p o w -staje jednakże Jako efekt presji działanie instytucji wymu- s zajęcych zachowania. Prawo karania c i e lesnego w stosunku do n iewolnike lub chłopa pańszczyźnianego, o b o z y p r acy to n a j b l i ż sze p r z y k ł a d y takich instytucji. Takę rolę od g r y w a każda o r g a n i -zacja b i u r o k ratyczna w etopniu, w Jakim ins t y t u c j o n a l n i e Jest zdolna do egzekwowania formalnie u jętych w z o r ó w zachowań.

A n a l i z o w a n ę hipotezę r o z w a ż a m y w odni e s i e n i u do jednego tylko z takich mechanizmów, który w y d a j e się b a r d z o w a ż n y _ w o d -niesieniu do ogólnego mechanizmu przymusu ekonomicznego. Punktem wyjścia jest przymus ekonomiczny, o którym m ó w i m y w analizie społeczeństwa kapitalistycznego. Prze d m i o t e m rozważań nie Jest przymus eTconomiczny rozumiany jako z a i n t e r e s o w a n i ^ pracę dla zaspok o j e n i a potrzeb p o d s t a w o w y c h (rozumiany Jako k a t e goria p s y -chologiczna), lecz przymus ekon o m i c z n y r o z u miany jako o k r e ślone rozwięzónie w strukturze tego społeczeństwa. M a m y tu na myśli rezerwowy rynek pracy, który. Jak wiadomo, jest elementem s y s t e -mu g o s podarki kapitalistycznej, w którym siła robocza poeiada również charakter towarowy i stęd podlega prawom p odaży i popytu. M ożna w tym przypadku mówić o całym systemie r e g u lacji z e w n ę t r z -nej .

O d d z i a ływanie tego m e c h anizmu na zachowania p r o d u k c y j n e Jest dość oczywiste. D o k u m e n t u j ę to również b adania empiryczne. Stwierdzono np., że wzrost absencji zależy od koni u n k t u r y e k o n o micznej. Spadki abse n c j i w y s t ępuję w okresach za ł a m a ń g o s p o d a r -czych i sę w yższe w tych p r z edsiębiorstwach, w któ r y c h już pod-jęto redukcję zatrud n i e n i a jako skutek k r y z y s u 1 0 .

10 *

H. 0 e h r e n d, Absence and L abour Turn o v e r in a C hanging Economic Climate, "Occupational Psyc h o l o g y " 1953, nr 27,

cyt. za 0, K a l i n o w s k a , P ostawy r o b o tników wobec p r a -cy, Warszawa 1978, s. 120.

Z n a c z e n i e rynku p r acy w k a pitalizmie polega nie tylko na reg u l a c y j n y m w p ł y w i e na z a c h o w a n i a p r o d u k c y j n e . R e reg u l a c j a terego t y pu peł ni tam równ ie ż rolę c z y n n i k a k o m p e n s u j ą c e g o s t r a t y p o w s t a -jąc e 2 o s ł a b i o n e j m o t y w a c j i p s y c h o l o g i c z n e j , do cze go d ochodzi z a w s z e w w a r u n k s c h aliena c j i . S ł a b o ś ć m o t y w a c j i psychologicznej- w k a p i t a l i z m i e t ł u m a c z y m a r k s o w s k a teoria a l i e n a c j i . W op inii K. M a r k s a p r a c y w w a r u n k a c h a l i e n a c j i towarz y s z ę n i e u c h r o n n i e n e g a

-tywne p o s t a w y wob e c pracy. A k c e n t o w a ł to K. M a r k s w " Rękopisach e k o n o m i c z n o - f i l o z o f i c z n y e h z 18 44 r." Pisa ł mianow i c i e , że w w a r u n k a c h a l i e n a c j i "... rob o t n i k p o z o s t a j e do pr o d u k t u swojej p r a c y w takim s t o s u n k u jak do ob c e g o p r z e d m i o t u [...] nie czuj e się z a d o w o l o n y w p r a c y

C . . . 3

W w a r u n k a c h a l i e n a c j i r obotnik a n g a ż u j e swój w y s i ł e k w p r o d u k c j i nie z p o t r z e b y pracy, lecz w y ł ą c z n i e dl a z a p e w n i e n i a w łasnej e g z y s t e n c j i w g r a n i c a c h o k r e ś l o n y c h praw am i a k u m u l a c j i kapi ta łu . R o b o t n i k t edy z a r a z e m i nie chc e p r a c o w a ć (cz u j a do p r a c y niechęć, o d r a z ę , n i e z a d o w o l e n i e ) i mu si p r a c ow a ć , by e g z y -stować. P r aca odbyw a się w i ę c p r z y o g r a n i c z o n e j m o t yw a c j i p s y -cholog i c z n e j . k1u s1 to -w dalsz ej ko l e j n o ś c i p r o w a d z i ć do ch ęci m i n i m a l i z o w a n i a w y s i ł k u a n g a ż o w a n e g o w pracy. M e c h a n i z m g o s p o -dar k i k a p i t a l i s t y c z n e j p o s i a d a Jednak z d o l n o ś ć p r z e ł a m y w a n i a

te-11 W l i t e r a t u r z e d om i n u j e poględ , że w p o l s k i c h stosunka-ćh p r z e m y s ł o w y c h w y s t ę p u j e - j e s z c z e w i e l e z n a m i o n a l i e n a c j i pracy. O a l s z e p r z e z w y c i ę ż a n i e tego z j a w i s k a wym a g a p r z e d e w s z y s t k i m d a l s z y c h zmi a n w s t o s u n k a c h p r o d ukcji: tzn. p e ł n i e j s z e g o u s p o ł e -cznienie ś r o d k ó w p r o d ukcji, które jest z jednej s t r o n y u z a l e ż -ni one od u p o w s z e c h n i a n i a się ś w i a d om o ś c i w sp ó ł g o s p o d a r z a , a z drug ie j s t r o n y w a r u n k o w a n e jest ro zw oj em i n s t y t u c j i samorzędu fabrycz ne go , k t óre d o b r z e będę z ap e w n i a ł y u c z e s t n i c t w o z a ł ó g w z a r z ę d z a n i u d a jęc p r z y tym m o ż n o ś ć a r t y k u ł o w a n i a i o b r o n y i n t e -re sów w s z y s t k i c h g rup z aw o d owych. Pro c e s ten jest rów ni eż h a m o -w a n y p r zaz n i e k o r z y s t n e z j a -w i s k a -w z a k r e s i e p r o p o r c j i s p o ł e c z n o -

-ekonoraicznych,tzn. d y s p r o p o r c j a m i w r o z p l ę t o ś c i a c h pła c i n i e -r ów n o m i e -r n y m -r o z d z i a ł em ś w i a d c z e ń s p o ł e ę z n y c h i i n n y c h wa-r to śc i. W a ż n y m c z y n n i k i e m przemian- sq w tym w z g l ę d z i e również mo ż l iw o ś c i w d o s k o n a l e n i u treści pracy. Z a l e ż y ono z a r ów n o od zwi a n w p o -z i om i e t e c h n i c -z n ym u -z b r o j e n i a pracy, jak i od -zmia n orcjani-zacyl-

go oporu, p r z y n a jm n i e j w p e w n y m zak resie. S ł u ż y temu p o w s t a j ą c y niejako n aturalnie w tym s p o ł e c zeń stw i e r e z e rw ow y rynek pracy, który silnie (można nawet pow i edzi eć represyjnie) oddz iał uje na Pracownika. Zag r o ż e n i e be zrob ocie m moż e z w i ę ks zać i n ten syw n ość pracy i dyscyplinę, ponad poziom li m itowany stane m m oty w a c j i p s y -chologicznej .

O d w o łan ie się do tego pr zykł adu było p o t r z e b n e a b y zwrócić u**agę. iż z m i a n y w s p o ł e c ze ństw ie s o c j a l i s t y c z n y m p ol egaj ę m. in. na z erwaniu z m echa n i z m a m i regulacji zewnętrznej „w ł a ś с 1-* У и i dla społe czeń stw a kapitalis tycz nego . W w y b r a n y m p r z y -kładzie Jest to w yni k i e m realizacji z a s a d y p eł n e g o z a t rudn ieni a 1 takiego ks z t a ł t o w a n i a p r aw odaw stw a pracy, które utr udn ia w y p o -w ie dzen ie stosunku p r a c y przez p r z e d s i ę b i o r s t -w o (np. rozwój s a -downictwa pracy). W ten sposób nowe sp ołec z e ń s t w o traci silnie dzi ałający m echa n i z m regulacji. Jakim jest o d d z i a ł y w a n i e r e z e r -wowej siły roboczej na rynku pracy.

W e dłu g p r z e w i d y w a ń zaw arty ch w teorii a l i e n a c j i z niesienie Prywatnej w łasn o ś c i ( będęcej głównym ź ródłem alien acj i), a w konsekwencji i zni esie nie sprzec znoś ci m i ę d z y p r acę a kap it ałem °raz s p rzec znoś ci m i ę d z y jed nostkę a s p o ł e c z e ń s t w e m p o w inn o / do-p rowadzić do zmian w do-p ostawach do do-pracy. Z j a w i s k i e m natu raln ym P ow in ny stać się p o s t a w y poz ytyw ne oparte na a u t o t e l i c z n y m z a i n

-teresowaniu pracę. W tym też sens ie p od s t a w o w y m m e cha n i z m e m re-gulacji za chowań p r odu kcyj nych p ow inna stać się m o t y w acj a p s y chologiczna. Tym samym, w s p o ł e c zeń stw i e s o c j a l i s t y c z n y m p r o b l e -matyka m o tyw a cji p s ycho logi czne j w ysu w a się na plan p i erwszy Przed prob lem atyk ę regulacji zewnętrznej.

Studi a emp i rycz ne nad w sp ó ł c z e s n y m i stosu nkam i p r z e m y s ł o w y -mi w Polsce dowodzę Jednakże, że w st ę p n a soc ja l i z a c j a p ro dukcji nie realizuje w pełni s y gnal izow anyc h oczekiwań. U s p o ł e c z n i e n i e środków p r odukcji jako formaln op ra w ne ich u p a ń s t w o w i e n i e l ik w i-duje w p r a w d zie zręby starych s t o s unkó w klasowych, nie likwiduje Jednak au tom a t y c z n i e cha r a k t e r y s t y c z n y c h dla kap it a l i z m u p ost aw w o bec pracy. W i ę k s z o ś ć p o lski ch rob ot nikó w p os iad a i n s t r u m enta l- nę m otywację do pracy. Pracę traktuję gł ównie jako źródł o z a r o b -ków. N ie w iel ki odsetek stanowię ci, k t ó r z y kieruję się w p r a c y m o tywami s a m ore aliz acyj nym i , s p o łec znym i (w ażno ści ę p r a c y dla s połeczeństwa) i m otywami ideowymi. P ożęd ane z tego punktu w i

-d zenia po s t a w y i motywacje częściej do tego występuję wśród p r z e d s t a w i c i e l i inteli g e n c j i pracuj ą c e j , choć i w tej g r up i e nie d om inuję. Z n a c z n a też część p r a c o w n i k ó w różnych k a t e g o r i i z a w o -dow ych jest n i e z a d o w o l o n a ze swojej pracy.

D o t y c h c z a s o w e ro zw a ż a n i a w y m a g a j ą pewnej r e k a p i t u l a c j i i uzupeł n i e ń .

1. B e z s p o r n y Jest fakt, iż w p o l s k im s y s t e m i e s p o ł e c z n o e k o -n o m i c z -n y m -nie ma r e z e r w o w e g o ry-nku pr ac y, k t ó r y w k ap i t a l i z m i e pełn i rolę w a ż n e g o i n s t r um e n t u r e g ulacji z e w n ę t r z n e j . O a k k o lw i e k m e c h a n i z m ten nie mus i c a ł k ow i c i e z a s t ę p o w a ć w k a p i t a l i z m i e m o

-tywa cj i p s y c h o l o g i c z n e j , to Jednak działa tam d o s t a t e c z n i e s i l -nie, a b y w y z w o l i ć stop i e ń z a a n g a ż o w a n i a r ob otnika w produkcji, d o s t a t e c z n y dl a r e a l izacji p o d s t a w o w y c h c e l ów e k o n o m i c z n y c h teg o systemu . R e g u l a c j a p s y c h o l o g i c z n a mo że w p r a w d z i e w s p o m a g a ć r e g u -lację z e w n ę t r z n ą (o ile zos t a j ę w y ł ą c z o n e n e g a t yw n i e d z i a ł a j ą c e c z y n n i k i a l i e n a c y j n e ) , lecz nie Jest ona c z y n n i k i em n i e z b ę d n ym w s t y m u l o w a n i u o d p o w i e d n i e g o poz i om u z a a n g a ż o w a n i a robotnika w pr odukcji. Inacze j jest w s p o ł e c z e ń s t w i e s o c j a l i s t y c z n ym . Zanik n i e k t ó r y c h m e c h a n i z m ó w r e g ulacji z e w n ę t r z n e j , tak Jak to ma m i e j s c e z b e z r ob o c i em , p r z e s uw a cięż a r m o t y w o w a n i a na m e c h a n i z m y p s y c h o l o g i c z n e .

2. Oak d o w o d z ę bad an ia , na o b e c n ym e t ap i e rozwoju nas z e g o sp o ł e c z e ń s t w a , p s y c h o l o g i c z n a m o t y w a c j a do p r a c y nie Jest z b y t -nio r o zp ow s z e c h n i o n a . M i ę d z y innymi Jest to efekt w y s t ę p u j ą c y c h jes z c z e na o b e c n y m etap i e p r z e m i a n c z y n n i k ó w alienogennych, któr e nie zan i k a j ą po w s t ę p n y m u s p o ł e c z n i e n i u ś r o d k ów p r o d u k c j i 1 2 .

3. Z n a c z e n i e m o t y w a c j i p s y c h o l o g i c z n e j w s p o ł e c z e ń s tw i e s o c -j a l i s t y c z n y m -jest tym bar dzie-j a k t ualne, o ile w m i e -j s c e w y e l i -m i n o w a n e g o -m e c h a n i z -m u r e g ulacji zew n ę t r z n e j nie zostaną w p r o w a -dz one inne p o d o b n i e si lnie d z i a ł a j ę c e czynnik i. P ewne p r ób y s t w o r z e n i a taki c h m e c h a n i z m ó w , np. różne p o s t a c i e w s p ó ł z a w o d n i c twa pracy, nie są e k w i w a l e n t n e w y e l i m i n o w a n e m u m e c h a n i z m o w i r y n -kowemu, D z i a ł a n i e ich nie Jest tak s i lne i tak trwałfr.

12

Sw o i s t y m dla tego s p o ł e c z e ń s t w a p r z y R ł a d e m m e c h a n i zm u r e -gul a c j i z ew n ę t r z n e j Jest tzw. s o c j a l i s t y c z n e w s p ó ł z a w o d n i c t w o pracy. U t r w a l a ć też się zac z ą ł obyc za j o k a z j o n a l n e g o m o b i l i z o w a -n i a w y s i ł k u p r o d u k c y j -n e g o w cz as ie w a ż -n y c h w y d a r z e ń politycz-nych.

W o k r e s i e k i e d y M e r k e i Enge i s p i s a l i na temat a l i e n a c j i p r a c y w s p o ł e c z e ń s t w i e kapital i s t y c z n y m , r o b o t n i c y p r a c o w a l i w na j gorszych warunkach. Była to praca: l) praca najemna: 2) praca p o z b a w i o n a “t r e ś c i ” , do c z e g o p r z y c z y n i ł się p o s t ę p te c h n i c z n y (a w p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e równ ie ż t eylorowska o r g a n i z a c j a pracy); 3) p r aca w w a r u n k a c h s a n i t a r n o h i g l e n i c z n y c h u r ę g a j ę c y c h g o d n o ś ci lu dzkiej. Nic w i ę c dziwnego, że m e c h a n i z m a l i e n a c y j n y n a j b a r -dziej był o d c z u w a n y p r zez r o b o t n i k ó w i o n i to p o s i a d a l i n a j g o r -szy s t osunek do swojej pracy.

O p i s y s t a n ów e m o c j o n a l n y c h zw i ę z e n y c h z pra cę ok resu w c z e s -n ego k a p i t a l i zm u d o t y c z ę g ł ó w -n i e robo t-n ik ów . N i e w i e l e albo nic nie w i a d o m o na temat, czy i Jak dział ał m e c h a n i z m a l i e n a c y j n y na innych p r a c o w n i k ó w najemnych. Ze z n a c zenia, jakie kla s y c y i b a -d a cze w s p ó ł c z e ś n i p r z y w i ę z u j ę -do p o -d z i a ł u na prac ę fiz ycznę i um y słowę, m o ż n a J e d y n i e wnosić , że teoria a l i e n a c j i z o p i s a n ym i w niej p o s t a w a m i do p r acy w i ę ż ę się z h i p o t e z ę o silniejszym, d z i a ł a n i u e f e k t ó w a l i e n a c y j n y c h w ś ród r o b o t n i k ó w n i ż w ś ród i n -nych p r acowników.

Bio r ę c pod uwag ę m o d e l o w e rozwię z a n i a p r z y j m o w a n e w teo riach sp o ł e c z e ń s t w a s o c j a l i s t y c z n e g o n a l e ż a ł o b y >jię spod zi ew ać : l) st o p n i o w e g o za n i k a n i a p r z y c z y n ws zelkiej a l i e n a c j i oraz 2) s t o p n i o w e g o u j e d n o l i c a n i a się w a r u n k ó w p r a c y w s z y s t k i c h grup p r a c o w -nic zy ch . W zwięzku z tym p o w i n n o n a s t ę p o w a ć s t o p n i ow e z a n ikanie z r ó ż n i c o w a ń w ef e k t a c h a l i e n a c y j n y c h (m. in. w p o s tawach wobec pracy). R o z k ł a d y p o z y t y w n y c h 1 n e g a t yw n y c h p o s t a w do p r acy p o -w i n n y być podob n e -w ś ród różnych grup społeczn ych .

W naszym s p o ł e c z e ń s t w i e w z n a c z n y m stopniu zo stał s p e ł n i o n y głów n y warunek d e z a l i e n a c j i - li kw id ac ja p r ywatnej w ł a sności ś r o d k ó w pro du kcji. Nie p o c i ę g n ę ł o to za sobę radyka l n e g o z r ó w n a -nia w a r u n k ó w p r a c y w s z y s t k i c h kat e g o r i i zawodowych. Nadal si ln ie o d d z i a ł u j ę różni ce w treści pracy, z a r o b ka ch itp. Nadal więc p o -w i n n y -w y s t ę p o -w a ć różnice sto su nk u do pracy, P r z e ś l e d z e n i e tych ró żnic w o d n i es ie ni u do k a t e g or ii s t r u k t u r y społecznej było j e d -nym z cel ów badania.

2. U w z g l ę d n i o n e czy n n i k i p o ł a t a n i a sp o ł e c z n e g o P o d j ę t a a n a l i z a po str o n i e z m i e n n y c h n i e z a l e ż n y c h prz e d e w s z y s t k i m obejmowała: l) m i e j s c e w p ionowej s t r u k t u r z e p r z e d -s i ęb i o r -s tw a , 2) z a r ob k i Ja ko p r z y b l i ź o n ę miar ę docho dów, 3) w y -ks z tałcenie. « ». W p e r s p e k t y w i e m. In. tych ce ch ś l e d z o n e są w P o l s c e p r o c e s y d e s t r u k t u r a l i z a c j i ( p r z e k s z t a ł c e n i a dawnej st ru kt ury) i c h a r a k -t e r y s -t y c z n e dla tych p r o c e s ó w z j a w i s k o d e k o m p o z y c j i ce ch p o ł o -żenia. D e k o m p o z y c j a najsilniej w y s t ę p u j e w w y m i a r z e p r e stiżu, a

• \

na j s ł ab i e j w z a k r e s i e w y k s z t a ł c e n i a , ż a j m o w a n e g o stanow i s k a , d o c h o d ó w i n d y w i d u a l n y c h i s t a n d a r d u m a t e r i a l n e g o 1 3 . P r z y c zym z j a w i s k o r o z k o m p o n o w a n i a się cech, któ r ym i i n t e r e s u j e m y się w b a d a -niu, d o t y c z y .tylko p r a c o w n i k ó w biurowych, p r a c o w n i k ó w fizyczno- u m y s ł o w y c h t r o b o t n i k ów wykwal if ik ow an yc h. P oza tym d o d a t n i a k u m u l a c j a tych ce ch d o t y c z y i n t e l i g e n c j i i techni ków, a u j em n a r o -b o t n i k ó w p ó ł w y k w a l i f i k o w e n y c h i n i ew y k w a l i f i k o w a n y c h . U t r z y m u j ą c e się o b e c n i e w P o l s c e s k o m p o n o w a n i e w i e l u cech p o ł o ż e n i a s p o ł e c z n e g o nie ma w n a s z y m o d c z u c i u ż a d n e g o zwi ą z k u z p r z e z w y c i ę ż e n i e m tzw. “p r z e ż y t k ó w “ . S t r u k t u r a s p o ł e c z e ń s t w a k a p i t a l i s t y c z n e g o była z d e c y d o w a n i e z d e t e r m i n o w a n a s t o s u n k am i w ł a s ności. Oak wiemy,, ten czy n n i k s t r a c i ł na z n a c z e n i u w s p o -ł e c z e ń s tw i e po ls kim. Istnie j ą c e zb i e ż n o ś c i n i e k t ó r y c h w a ż n y c h z r ó ż n i c o w a ń są w y n i k i e m w y s t ę p o w a n i a w " s t r u k t u r z e ” rozwiąza ń, któ re dzi a ł a j ą r ó ż n i c u j ą c o n i e z a l e ż n i e od typu społeczeństwa. O g ó l n i e rzecz biorąc, do ta ki ch r o z w i ą z a ń n a l e ż y z a s a d a h i e r a r -c h i -c z n e g o u p o r z ą d k o w a n i e róż ny -ch struk tu r. S z -c z e g ó l n i e w a ż n ą ro-lę odg r yw a ona w n ow o c z e s n y c h o r g a n i z a c j a c h forma lnych, w y z n a -c z a j ą -c y -c h o b l i -c z e w s p ó ł -c z e s n y -c h s p o ł e -c z e ń s tw . W s z e l k i e n o w o -cz esne o r g a n i z a c j e ce lowo c h a r a k t e r y z u j e raczej t e n dencja do r o z b u d o w y w a n i a ukł a d u h i e r a r c h i c z n e g o niż do r e d u k ow a n i a go.

3edną z p o s t a c i “z e s a d y hierarchicz no śc i" jest p i o n o w y p o d z i a ł pracy. U t r z y m u j e się on r ó w n i e ż po u s p o ł e c z n i e n i u śro d k ów p r o d u k -cji i nic nie w s k a z u j e na to, a b y p r z e s t a ł on ob o w i ą z y w a ć w ep

o-13

A. W o j c i e c h o w s k a , P o ł o ż e n i e m a t e r i a l n e i u c z e s t n i c t w o w k u l t u r z e a s t r uktura sp ołeczna, W r o c ł a w 1977, s. 263, t a b l . XII.i.

ł e c z e ń a t w l e soc ja li st yc zn ym , chociaż u l ega on p e w n y m modyfikacjom. Oo tego typu m o d y f i k a c j i n a l e ż y n i e w ą t p l i w i e z a l i c z y ć ingerencję o r g a n i z a c j i s a m o r z ą d o w y c h w p r o f e s j o n a l n ą str u k t u r ę zarządza ni a. Oak wiemy , Je dnak " s t r u k t u r y społec z n e " p o s i a d a j ą równ ie ż budowę h i e r a r c h i c z n ą , a z a j m o w a n i e p o z y c j i hiera r c h i c z n e j w różnych s t r u k t u r a c h ma zwyk l e c h a r a k t e r k um ulatywny. N a t omiast pozycja h i e r a r c h i c z n a w o d r ó ż n i e n i u od s p o ł e c z e ń s t w a k a p i t a l i s t y c z n e g o nie z a l e ż y o d s t o s u n k u ' d o ś r o d k ó w pr od uk cji. 0 zaj ę c i u p o z y c j i w h i e r a r c h i i d e c y d u j e prz e d e w s z y s t k i m poz i om k w a l i f i k a c j i i w y -k s z t a ł c e n i a , a ta-k-re w p e w n ym stopniu a k t y w n o ś ć s p o ł e c z n o p o -lityczna. M i e j s c e w p i o n o w y m p o d z i a l e p r a c y spełnia p o d ob n ą rolę w o r g a n i z a c j i róż n y c h cech p o ł o ż e n i a s p o ł e c z n e g o w sp o ł e c z e ń s tw i e s o c j a l i s t y c z n y m Jak sto s u n e k do ś r o d k ó w p r o d u k c j i w s p o ł e c z e ń s t -wie k ap i t a l i s t y c z n y m . Pod z i a ł na k i e r o w n i k ó w i p o d w ł a d n y c h jak dfctąd n a d a l z a z ęb i a się z róż n i c am i w zar ob kach. P o z y c j a w h i e r arc hi i słu żbowej nie j a k o też a u t o m a t y c z n i e s e l e k c j o n u j e p r a c o w -n i k ów wed ł u g k w a l i f i k a c j i i w y k s z t a ł c e -n i a . "W ost rz ejszej formie - p i s a l i W. W e s o ł o w s k i i K. M. S ł o m c z y ń s k i - m o ż n a sform uł ow ać h ip otezę, że na da ls zą me tę p odział p r a c y stan i e 6lę w s p o ł e -cz e ń s tw i e s o c j a l i s t y c z n y m c z y n n i k i e * d e t e r m i n u j ą c y m d ystrybucję w s z y s t k i c h a t r y b u t ó w p o z y c j i s p o ł e c z n e j " 1 4 .

O g ó l n i e bio rą c, p r z e o b r a ż e n i a s t r u k t u r y sp o ł e c z n e j w obecnym sp o ł e c z e ń s t w i e pol s k im j awią się J ako wyni k z d e r z a n i a się dwóch p r z e c i w s t a w n y c h tendencji:

1) i n t e n c j o n a l n y c h d z i a ł a ń p a ń s tw a z o r i e n t o w a n e g o na ega li - t a r y z u j ą c y roz dział wiel u dóbr, d z i ałania te p o w o d u j ą z r ó w n y w a -nie dost ępu do w y k s z t a ł c e n i a , kult-ory, o c h r o n y z d rowia, itp.;w r e z u ltacie tego p o ł o ż e n i a je dn os te k w r óżnych d z i e d z i n a c h ż y c i a u l e g a u p o d ob n i e n i u , co r e j e s t r u j e m y w p o s t a c i z d e k om p o n ow n n i a się cech p o ł ożenia społecznego;

2) u t r z y m y w a n i e się hi er ar ch ic zn ej b u d o w y w s z e l k i c h s t r u k tu r społecznych, która za p e w n ia ich funkcjonalność. Na p o z i o m i ą p i o -nowego pod zi ał u p r a cy u t r z y m u j ą się k u m u l a t y w n y rozdział wielu

14

W. . W a s o ł o w s к i , К . M . S ł o m с z у n ■; '■ -T e o r e ty cz ne ujęcia s t r u k t u r y klasowej , С w:] Ksz t a ł t i-.t r ' -społecznej, W a r s z a w a 197G, s. 32.

dóbr. Ist o t n e z m i a n y jakie z a c h o d z ę w s p o ł e c z e ń s t w i e s o c j a l i s t y cz nym p o l e g a j ą w i ę c na tym, le p r z e d s t a w i c i e l e d a w n y c h klas n i ż s z ych maj® m o ż n o ś ć z a j m ow a n i a poz y c j i h i e r a r c h i c z n y c h w s t r u k t u rach fo rm a l n y c h i tylko z a j ę c i e tych poz y c j i d aje ist o t n e r ó ż n i -ce w o s i ą g a n i u in nych wa rtości. W w y m i a r z e p i o n o w e g o p o d z i a ł u p r a c y d o ko n u j ę się zj aw i s k a r e s t r u k t u r a l i z a c j i s p e c y f i c z n e j dla s p o ł e c z e ń s t w a s o c j a l i s t y c z n e g o . P i o n o w y pod z i a ł p r a c y Jest, Jak się wydaje, c z y n n i k i e m trw al e o r g a n i z u j ą c y m ukł a d in nych cech p o ł o żenia, mim o ró wnie t rwałych d z i a ł a ń państwa s k i e r o w a n y c h na w y r ó w n y w a n i e położenia. D z i a ł a n i a te J e d n a k ż e n a jmniej s k u t e c z n i e o d d z i a ł u j ę na k u m u l a t y w n y c h a r a k t e r tr ze ch cech: m i e j s c a w p i o -n owym p o d z i a l e pra cy , p ł a c y i w y k s z t a ł c e -n i a . Oest to w ięc u k ład n a jb a r d z i e j stabi ln y.

O b e c n e bad a n i a nad s t r ukturę są s k o n c e n t r o w a n e na k o n -s e k w e n c j a c h z m i a n w -s t o -s u n k a c h pr odukcji. S ł abo w nich u w z g l ę d -n i a-ne Jest f u -n k c j o -n o w a -n i e j e d -n o s t k i w s t r u k t u r a c h nadbudowy, kt óre w s p o ł e c z e ń s t w i e s o c j a l i s t y c z n y m o d g rywają sp e c j a l n ą rolę. N i e z a l e ż n i e od p r z y c z y n tego z j a w i s k a w a r t y o d n o t o w a n i a jest fakt, że p r z e o b r a ż e n i a w n a d b u d o w i e zm i e r z a j ą do s i l n e g o r o z b u -d o w a n i a sp o ł e c z n y c h o r g a n i z a c j i s ł u ż ą c y c h r e a l izacji z a s a d n o -w ego ust roju. D z i ę k i nim r e a lizuje się idea s a m o r z ą d n o ś c i i stw a r z a j ą one m o ż l iw o ś ć o d d z i a ł y w a n i a na świadom o ś ć . S tąd d ą ż -ność do w ł ą c z a n i a w p r ace różnych o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n o p o l i t y -c z n y -c h m o ż l i w i e duż y -c h rzesz ludzi. W y m a g a to różn y-ch d z i a ł a ń m o t y w u j ą c y c h do u p o w s z e c h n i e n i a u c z e s t n i c tw a ,

. N i e zaws z e są to d z i a ł a n i a o d w o ł u j ą c e się do m o t y w ó w s p o -ł ecznych i m o r a lnych. M o ż n a nawet z a r y z y k o w a ć tw ierdzenie, że z b i e g i em czasu n a s t ąp i ł o w z m o ż e n i e u r u c h a m i a n i a m e c h a n i z m ó w z a -i n t e r e s ow a n -i a mater -i a l n e g o . W s z e l k -i e g o rodz aj u a k t y w n o ś ć s p o ł e -czna p o d p o r z ą d k o w a n a c e lom sys t em u Jest w a ż n y m k r y t e r i um o c e n y J e d n o s t k i u w z g l ę d n i a j ą c y m m. in. p r z y a w a n s o w a n i u zawodowym. W ten sp o s ó b a k t y w n o ś ć w i n s t y t u c j a c h n a d b u d o w y s t a j e się ważn ym c z y n n i k i e m z m i a n y p o z y c j i społecznej w ramach p i o n o w e g o po d z i a ł u pra cy . Da je mo ż l iw o ś ć , z je dnej str on y, w y j ś c i a z g r u p y p o c h o -dzenia , a z drugi ej s t r o n y w e j ś c i a w grupę społecznę, która dz ięki p o z y c j i w s t r u k t u r z e pio nowej kum u l u j e wa rtości.

jw a ż n i e j s z y m s k u t k i em die p r z e o b r a ż e ń s t r u k t u r y p o d jw p ł y jw e m a k t ywności społecznej, a c z k o l w i e k nie je dy nym. P o z a tym p o s z c z e g ó l -ne o r g a n i z a c j e na m i arę p o s i a d a n y c h możliirości (któ r e n o t ab e n e zależę od p o z y c j i w ś r ó d ogółu o r g a n i z a c j i ) w y p r a c o w u j ę c a ł y w a -c hla r z za-chęt z m i e n i a j ę -c y -c h s ytua-cję j-ednoetki. D o t y -c z y to r ów n ież ZSMP, której f u n k c j o n ow a n i u bliżej p r z y g l ą d a l i ś m y się w b a -daniu. I n s t r u m e n t a l i z a c j a u c z e s t n i c t w a w tej o r g a n i z a c j i Jeet o b e c n i e p r a w d o p o d o b n i e z n a c z n i e w y ż s z a niż w inny c h o r g a n i -zac ja ch . W y p r a c o w a n e w niej r o z w i ę z a n i e p ow oduję, że w s t ę p i e n i e do niej staje się w w i elu p r z y p a d k a c h ż y c i ow ę k o n i e c z n o ś c i ® . Do w a c h l a r z e s t o s o w a n y c h w niej "zachęt" na leżę m. ln. m o ż l i w o ś ć u d z i a ł u w p a t r o n a c i e budowl a n ym , w a r u n k u j ą c y m p r z y s p i e s z o n y p r z y d z iał m i e s z k a n i a i sys t em f i n a n s ow a n i a k r e d y t ó w dla m ł o d y c h m a ł -żeństw. P oza w y j ą t k o w y m i s y t u a c j a m i p r z y n a l e ż n o ś ć do o r g a n i z a c j i m ł o d z i e ż ow e j jest g ł ó w n ym w a r u n k i e m u m o r z e n i a tego kr ed yt u. S t o -pi e ń a k t y w n o ś c i w a r u n k u j e też w y s o k o ś ć um o rzonej części.

P o d a l i ś m y tyl ko w y b r a n e p r z y k ł a d y z Jednej o r g a n i z a c j i . T r z e -ba jedn a k zaznaczyć, że nie są one jedy ne . Il u s t r u j ę one Je dnak dobr ze , w Jaki s p o s ób a k t y w n o ś ć spo ł e c z n a m oże z m i e n i a ć p o ł o -ż e nie m a t e r i a l n e jednos t k i . P o n i e w a ż dos t ęp do różnych o r g a -n i z a c j i -nie jeat elitar-ny, moż-na to u z -n a ć za J e d e -n z k a -n a ł ó w do- k o m p o z y c j i p e w n y c h cech.

M o ż l i w o ś ć wpł yw u a k t y w n o ś c i na p o ł o ż e n i e w s p o ł e c z e ń s t w i e był Je dnym z a r g u m e n t ó w z a l i c z e n i a tu a k t y w n o ś c i do g r u p y c z y n -n i k ó w p o ł o ż e -n i a spo łecz-nego. Dru gi p o w ó d tej d e c y z j i w i ę ż ę się z rolę, j akę p r z y p i s u j e się o r g a n i z a c j o m n a d b u d o w y w k s z t a ł t o w a n i u św iadomości. U z a s a d n i a to oczekiw a n i e , że a k t y w n o ś ć sp o łuczna p o w i n n a się również z a z n a c z y ć lepezym s t o s u n k i e m do pracy.

3. Wyn i k i badania

W badaniu a n a l i z o w a n o dwa rod za je p o s t a w o różnyc h o d n i e -sie n i a c h p r z e d m i o t o w y c h - p o s t a w y w obec w y k o n y w a n e g o zawodu i p o s t a w y w obec zak ł a d u pracy. P o s t a w y b yły i d e n t y f i k o w a n e głó w n ie

w w y m i a r z e ko m p o n e n t u e m o c j o n a l n o - o c e n i a j ą c e g o o pewnym żeber-15

w i eniu p o z n a w c z y m

W całej z b i o r o w o ś c i u z y s k a n o p o dobne r o z k ł a d y obu postaw. W skalach obu p o s t a w najmniej licznie były r e p r e z entowana p o z y t y w -ne p o s t a w y ( p o z y t y w n e p o s t a w y do zaw odu 14%, a p o z y t y w n e p o s t a w y do zakładu 16%), W y s t ę p o w a ł y one z d e c y d o w a n i e rzadziej niż k rańcowo n e g a t y w n e p o s t a w y (negatywne p o s t a w y do zawo d u 42%, a n e g a -tywne p o s t a w y do z a k ładu 33%). Taki rozkład p o staw p o w tarzał się z dużą r e g u l a r n o ś c i ą w ś ród w i ę k s z o ś c i kategorii p r a c o w n i k ó w w y -o d r ę b n i -o n y c h w b a d aniu według kryteriów: p o zycja w pionowej s t r u k t u r z e p r z e d s i ę b i o r s t w a , zarobki, w y k s z t a ł c e n i e i ' a k t ywność społeczna. O d z w i e r c i e d l e n i e m tego są Je d n a k o w o niskie w s p ó ł -czynniki z a l e ż n o ś c i o b r a zujące badane związki (tab. l).

T a b e l a 1 C z y n n i k i po ł o ż e n i a s p o ł e c z n e g o a p o s tawy do pracy (w w a r t o ś c i a c h w s p ó ł c z y n n i k a V Cramera) C z y nniki p o ł o ż e n i a s p o ł e c z n e g o P o s t a w y do zawodu P o s t a w y do zakładu V df V df P o z y c j a w z a k ł a d z i e . 0 , 1 0 2 6 0 , 046® 6 Zarobki 0 , 1 3 6 6 0,050® 6 W y k s z t a ł c e n i e 0 , 117 6 0 , 0 8 2 ab 6 A k t y w n o ś ć w PZP R 0 , 0 7 5 ® 4 0 , 078® 4 A k t y w n o ś ć w Z S M P 0 , 0 5 7 a 4 0 , 0 3 8 ® 4 2 8 Z a l e ż n o ś ć n i e i s t o t n a na p o z i o m i e 0,0 5 w teście x . u Z a l e ż n o ś ć negatywna.

W s k a ź n i k i e m p o s t a w y wobec zawodu była od p o w i e d ź na n a s t ę -p u jące -pytanie: k t óry z -p o d a n y c h -p o g l ą d ó w Jest P. z d a niem n a j s łuszniejszy: a) n i e wiele Jest z a w o d ó w tak d o b r y c h Jak ten, k t ó -ry P an o b ecnie wykonuje; b) w s z y e t k i e inne z a w o d y są tak san.o d obre Jak ten, k t ó r y Pan o b e c n i e wykonuje; c) wiele z a w o d ó w Jest lepszych od tego, k t ó r y Pan o b e cnie wy konufe.

W e d ł u g tej samej z a s a d y zostało s f o r m u ł o w a n e p y t anie s/użące i d e n t y f i k a c j i p o staw w o b e c z a k ładu pracy.

Uwzględnione w analizie czynniki słabiej związane są z p o s -tawami do z a k ł a d u niż z p o s t a w a m i do zawo du . Z w i ą z k i w s z y s t k i c h b a d a n y c h c z y n n i k ó w z p o s t a w a m i do z a k ł a d u eą w z a s a d z i e bez ż a d neg o znaczenia. J e d y n i e w ś r ó d dwu k a t e g o r i i p r a c o w n i k ó w w y s t ą p i -ły z r ó ż n i c o w a n i a p o s t a w do zak ł a d u w y r a ź n i e o d b i e g a j ą c e od r o z -kł adu tych p o s t a w w całej zb i o r ow o ś c i . 3 e d n ą z n ich s t anowią p r a c o w n i c y z w y k s z t a ł c e n i e m w y ż s z y m niż ś r e d n i e (tab. 11). W ś r ó d tej k a t e g o r i i p r a c o w n i k ó w z d e c y d o w a n i e n a j r z a d s z y m z j a w i s k l m są p o z y t y w n e p o s t a w y do z a k ł a d u ( 6 ,5% w obec 2 0 , 2 % w ś r ó d p r a c o w n i -k ów z w y -k s z t a ł c e n i e m p o d s t a w o w y m ) , a n a j c z ę s t s z y m p o s t a w y n e g a tywn e ( 3 8 , 7Г' w o b e c 2 8 , 3 % w ś r ó d p r a c o w n i k ó w z w y k s z t a ł c e n i e m p o d -s tawow ym ) . Orug i p r z y p a d e k p o d o b n e g o o d c h y l e n i a od roz kładu w całej zb i o r o w o ś c i w y s t ą p i ł w ś r ó d f u n k c y j n y c h c z ł o n k ó w part i i (tab. 2).

T a b e l a 2

A k t y w n o ś ć w P ZPR a p o s t a w y do z a k ł a d u ■ (w % )

A k t y w n o ś ć P o s t aw y N » 100

pozyt ywne am b i w a l e n t n e negat ywne N a l e ż y i pełn i

funkcję 38,1 4 2,9 19, 0 21

N ależy, ale nie

p e łni funkcji 19,7 46,1 34, 2 76 Nie n a l e ż y do P ZPR 14,9 52, 0 33,1 6? Û D z i a ł a c z e p a r t y j n i p o s i a d a j ą bli s k o tr z y k r o t n i e częściej p o -z y t yw n e p o s t a w y do z a k ł a d u (38,l;j) niż b e z p a r t y j n i ( 14,9') i z n a c z n i e rzadziej p o s t a w y ne g a t yw n e Ç19;,} niż b e z p a r t y j n i ( 3 3 , 1Й). W nie co m n i ejszej skal i p r a w i d ł o w o ś ć take w y s t ą p i ła równi eż w p r z y p a d k u z a l e ż n o ś c i m i ę d z y a k t y w n o ś c i ą iv partii a p o s t a w a m i do z a w o d u oraz w p r z yp a d k u zą l e z n a ś c i m i ę d z y a k t y w n o ś -cią w Z S M P a p o s t a w a m i do za wodu i za kł ad u. Z w r a c a a na to

p o n i e w a ż w każdej z a n a l i z o w a n y c h z a l e ż n o ś c i (por. tab. 2-5) r o z k ł a d y p o s t a w do p r a c y w ś r ó d b i e r n y c h c z ł o n k ó w obu o r g a n i z a c j i (PZPR i ZSMP) eą b l i ź n i a c z o p o d o b n e do r o z k ł a d ó w w ś r ó d o sób nle- z r z e e z o n y c h . T a b e l a 3 A k t y w n o ś ć w Z S M P a p o s t a w y d o z a k ł a d u (w

%)

N ależy, ale nie

p e łni funkcji 14,3 50, 2 35, 5 217 Nie n a l e ż y do Z SM P 16,5 51, 2 32-, 2 T a b 4 9 6 e 1 a 4 A k t y w n o ś ć w P ZPR a p o s t a w y do zawo d u (w % ) -A k t y w n o ś ć P o s t aw y _{N - .100} p o z y t y w n e a m b i w a l e n t n e n e g a t y w n e N a l e ż y i p e łni funkcję 28 ,6 57,1 14,3 21

Należy, ale nie

peł ni funkcji 17,3 40,7 4 2 , 0 81

Kie n a l e ż y do

T a b e l a 5

Ak t y w n o ś ć w Z S M P a p o s t a w y do zawodu (w %)

Aktywność P ostawy Z 1 H 0 O

pozytywne a m biwalentne negatywne

N a leży i pełni

funkcję 21,9 43,9 34,2 41

Należy, ale nie

p ełni funkcji 16,7 4 3,0 40,3 221

Nie n a l e ż y do

ZSMP 12,5 43,6 43,9 512

St o s u n k o w o najsiln i e j a z e zależności o d n otowano między p o zycją w zakładzie, zarobkami, wyks z t a ł c e n i e ^ a postawami do z a wodu (tab, 68). Według kryteriów: pozycja, zarobki i w y k s z t a ł -cenie wyraźnie w y odrębniają się kategorie m łodych prac o w n i k ó w o n a j k orzystniejszej i najmniej korzystnej strukturze postaw.

T a b e l a 6

Pozycja w przedsięb i o r s t w i e a postawy do zawodu (w %)

Pozycja

Роз t awy

N * 100

pozy tywne ambiwalentne negat ywne

P r a c o w n i c y fi-zyczni 15,1 44,7 40,2 535 P r a c o w n i c y u m y s ł o wi na s t a n o w i s -kach niekierow- n iczych B.9 59,3 51,8 , 168 K i e r o w n i c y w s z y s t -kich szczebla N 21 .9 53,7 24,4 •il Nie sklasyfikowani 17,7 29,4 5 2 , 9_ 17

T a b e l a 7 W y s o k o ś ć z a r o b k ó w e p o s t aw y do z a w o d u (w %) W y s o k o ś ć z a r o b k ó w P o s t a w y _{N - 100} p o z y t yw n e am b i w a l e n t n e n e g a t yw n e Oo 300 0 10 ,6 37,2 52,2 2 2 6 3 0 0 1 - 4 0 0 0 13,3 4 3,7 43,0 300 4 0 0 1 - 5 0 0 0 16,7 49,3 3 4,0 144 5001 i więcej 23,5 52,9 23,5 85 T a b e 1 a 8 P o z i o m w y k s z t a ł c e n i a a p o s t a w y do zawo d u Cw %) W y k s z t a ł c e n i e P o a t a w y N » 100 '■ _{po z ytywne a m b i w a l e n t n e n e g a tywne} P o d s t a w o w e 14,3 43,3 42,3 / 39,0 9 7 Zae a d n i ę z e z a w o dowe i n i e p e ł -ne średn ie 18,3 42,7 32 8 ś re d n i e 6.2 4 5,2 48, 6 241 W y ż s z e niż ś r e d -nie 20 ,0 43 ,2 36,8 95

N a j g o r s z y układ p o s t a w (w z g l ę d n i e nieki udzi a ł p o s t a w p o -z y t y w n y c h i wyso k i ud -ział p o s t a w n e g a t yw n y c h ) w y s t ą p i ł wśród:

a) s z e r e g o w y c h p r a c o w n i k ó w bi ur ow ych,

4 ' * *■ « . ■

b) p r a c o w n i k ó w z n a j n i ż s z y m i z a r o b k a m i Cdo 3 г у в Л , ę) p r a c o w n i k ó w z p e ł n ym w y k s z t a ł c e n i e m średnim.

N a j l ep s z y ukł a d p o s t a w w y s t ą p i ł na t om i a s t wśród: a) p r a c o w n i k ó w na s t a n o w i s k a c h kierow n i c z y c h , b) p r a c o w n i k ó w z n a j w y ż s z y m i za r ob k am i (p ow yż ej 5 tys.), c) p r a c o w n i k ó w z w y k s z t a ł c e n i e m w y ż s z ym niż średnie. T a b~e l a 9 P o z y c j a w p r z e d s i ę b i o r s t w i e a p o s t a w y do z a k ł a d u (w % ) Pozycja Pos t aw y N » lOO poz y t yw n e a m b i w a l e n t n e n e g atywne P r a c o w n i c y fi-zyc zni 15,9 52,1 32,1 527 P r a c o w n i c y u m y s ł o wi na s t a n o w i s -kac h n i e k i e r o - w n l c z y c h 15,7 46,5 37,7 159 K i r o w n l c y w s z y s t -kich s zczebli 15,4 . 53,9 30,7 39 Nie s k l a s y f i k ow a n i 21 ,4 57,1 21 ?4 14 T a b ^ 1 a 10 Vysoko4ć z a r o b k ó w з p o s t a w y do zak ł a d u (w W y s o k o ś ć z a r o b k ó w Postawy ti » 100

pożyty writs a n b i w a l e n t n e n e g atywne

Do 3000 17.4 47,2 35,3 218

30 0 1 - 4 0 0 0 14,3 , 51 ,7 ! 33, 9 292

4 0 0 1 - 5 0 0 0 14,9 53,2 ; -Ï1 ,9 141

T a b e l a 11

Poziom w y kszta ł c e n i a a p o s t a w y do zak ładu (w %)

W y k s z t a ł c e n i e P o s t aw y N « 100 po z y t yw n e a m b i w a l e n t n e ne g a t yw n e P o d s t aw ow e 20,2 51,5 28,3 99 Z a s a d n i c z e z a -w o d o -w e i ś r e d n i e nie u k o ń c z o n e 16,7 52,3 31 ,0 323 średnie 17,1 47,1 35,8 240 Wyżs z e niż' ś r e d -nie 6,5 54,8 38,7 93 T a b e l a 12 W y b r a n e w s p ó ł z a l e ż n o ś c i c e c h p o ł o ż e n i a sp o ł e c z n e g o (w w a r t o ś c i a c h w s p ó ł c z y n n i k a z a l e ż n o ś c i V Crame ra ) Ba d a n e za l e ż n o ś c i v a df X2 P o z i o m w y k s z t a ł c e n i a a wys o k o ś ć z a r o b k ó w 0 , 0 9 6 4 9 20,8 W y s o k o ś ć z a r o b k ó w a poz y c j a w p r z e d s i ę b i o r s t w i e 0 , 198 9 88, 8 Poz i om w y k s z t a ł c e n i a a poz y c j a w p r z e d s i ę b i o r s t w i e 0 , 3 5 6 9 2 9 5 , 8 A k t y w n o ś ć w P Z P R a poz y c j a w p r z e d s i ę b i o r ą twie 0 , 1 8 4 4 52,1 A k t y w n o ś ć w Z S M P a p o z y c j a w p r z e d s i ę b i o r s t w i e 0 , 0 9 2 4 13,0 ~ 2 c W s z y s t k i e z a l e ż n o ś c i ist o t n e na p o z i o m i e 0 ,05 w teście x .