Komisja Narodów Zjednoczonych do spraw Zbrodni Wojennych i działalność Polski w ramach jej prac : zarys problemu

Elżbieta Rojowska

Komisja Narodów Zjednoczonych do

spraw Zbrodni Wojennych i

działalność Polski w ramach jej prac :

zarys problemu

Studia Prawnoustrojowe nr 22, 15-27

2013

Elżbieta Rojowska

K atedra H istorii P ań stw a i P raw a Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

K om isja N a ro d ó w Z jed n o czo n y ch do sp ra w

Z brodni W ojennych i d z ia ła ln o ść P o lsk i

w ra m a ch jej p rac. Z arys p ro b lem u

Tragiczne w ydarzenia II wojny światowej, a zwłaszcza dotknięcie jej sk u tkam i ludności cywilnej, której s tra ty określa się n a 25-35 milionów osób, spowodowały podjęcie przez społeczność m iędzynarodow ą działań m ających n a celu u k a ra n ie zbrodniarzy wojennych. Liczne odezwy i deklaracje rządów społeczeństw dotkniętych sk u tk am i wojny przyczyniły się do podjęcia w r a ­ m ach Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni W ojennych prac w kw estii odpowiedzialności karnej sprawców tych zbrodni. Przyjęte umowy, d e k la ra ­ cje, ak ty p raw a w ew nętrznego dotyczyły u k a ra n ia zbrodni popełnionych przez III Rzeszę i jej funkcjonariuszy oraz pań stw a z n ią sprzym ierzone.

Rząd polski n a uchodźstwie już w kw ietniu 1940 r. rozpoczął przygoto­ w ania do grom adzenia dowodów zbrodni wojennych. M inisterstw o Spraw Zagranicznych sporządziło P rojekt in stru kcji w spraw ie dokum entacji dzia­ łalności okupanta w Polsce, która określała, że należy zbierać dane o „czynach sprzecznych z zasadam i praw a i moralności, jakie obowiązują cywilizowane narody św iata” i powoływała się n a IV konwencję h a sk ą 1. W październiku 1941 r. do działań zw iązanych z rejestracją zbrodni dołączyło M inisterstw o Spraw W ewnętrznych, którego zadaniem było prow adzenie k arto tek i N iem ­ ców działających n a terenie okupowanej Polski. Zgodnie z wytycznymi k a rto ­ tek a, usytuow ana w Dziale Politycznym MSW, m iała obejmować Niemców lub obywateli polskich i innych, „którzy w w yniku agresji niemieckiej z dnia 1 IX 1939 r. m ogą być podejrzani o działalność przestępczą przeciw P ań stw u Polskiem u i jego obywatelom ”2. M iały to być osoby, które wydaw ały rozkazy, działały n a rozkaz lub też z własnej inicjatywy. Do akcji zbierania dowodów

1 F. R yszka, U p ro g u N o rym b erg i. Ś c ig a n ie z b r o d n i w o jen n ych w p ro je k ta c h p o lsk ic h

w ła d z e m ig ra c yjn yc h, W arszawa 1974, s. 159.

zbrodni wojennych n a teren ie okupowanej Polski włączyły się także polskie siły zbrojne, D elegatura R ządu n a Kraj oraz Komisja Badawcza M in ister­ stw a Sprawiedliwości RP w Jerozolim ie3. W kw ietniu 1942 r. k a rto tek a MSW zaw ierała około 2500 nazw isk przestępców niem ieckich4.

Polski rząd podjął też działania n a arenie międzynarodowej. W kw ietniu 1941 r. prem ier W ładysław Sikorski, będąc z w izytą w S tan ach Zjednoczo­ nych, przedstaw ił prezydentow i Rooseveltowi m em oriał w spraw ie zbrodni popełnionych n a ludności polskiej i żydowskiej, w szczególności zwrócił u w a­ gę n a likwidację jej w arstw y intelektualn ej. M iesiąc później do wiadomości rządów alianckich i n eu traln y ch przesłano notę dotyczącą m etod postępow a­ n ia o k u p an ta niemieckiego, m .in. opisano organizację i działalność adm ini­ stracji niemieckiej w Polsce, zbrodnie, funkcjonowanie sądów, masowe aresz­ tow ania, funkcjonowanie obozów koncentracyjnych, deportacje i wysiedlenia, tw orzenie gett, problem atykę pracy przymusowej i jeńców wojennych, n isz­ czenie kultury, konfiskatę oraz grabież m ienia państwowego i prywatnego. Do noty dołączone były tek sty niem ieckich aktów praw nych, zeznania św iad­ ków, spisy osób deportowanych, więzionych i zamordowanych. Całość tej dokum entacji została w ydana w postaci tzw. Czarnej Księgi.

Kolejne inicjatyw y rząd u polskiego w zakresie u k a ra n ia zbrodniarzy wo­ jennych to złożenie we w rześniu 1941 r. n a konferencji rządów Wielkiej B ry tanii i Stanów Zjednoczonych deklaracji o przyłączeniu się do zasad wy­ rażonych w K arcie A tlantyckiej, podpisanie 4 g ru d n ia 1941 r. z rządem ZSRR deklaracji zapowiadającej u k a ra n ie zbrodniarzy hitlerow skich, inicjatyw a zw ołania m iędzynarodowej konferencji zakończonej uchw aleniem w dniu 13 stycznia 1942 r. tzw. deklaracji z P ałacu św. J a k u b a , wręczenie 25 m arca 1942 r. przez p rem iera rzą d u polskiego sekretarzow i s ta n u USA S. Wellesowi m em orandum rzą d u polskiego w spraw ie przeciw działania zbrodniom h itle ­ row skim popełnionym w Polsce n a ludności polskiej i żydowskiej. Wyjaśnić należy, że K a rta A tlantycka podpisana została 14 sierpnia 1941 r. n a pokła­ dzie p ancernik a „Prince of W ales” n a Oceanie A tlantyckim przez prezydenta USA F.D. Roosevelta i p rem iera Wielkiej B rytanii W.L.S. C hurchilla. O kre­ ślała cele wojenne obu m ocarstw — zniszczenie ty ra n ii nazistow skiej oraz zasady powojennych stosunków m iędzynarodowych, m .in. rezygnację z pod­ boju i aneksji obcych terytoriów, respektow anie praw a każdego n aro d u do suw erenności, m iędzynarodow ą współpracę w szystkich pań stw n a równych praw ach, rozbrojenie państw -agresorów oraz nieużyw anie siły w stosunkach m iędzynarodowych, a także wolność żeglugi n a m orzach i oceanach. 24 w rze­ śn ia 1941 r. n a m iędzynarodowej konferencji w Londynie K artę A tlantycką

3 Ibidem , sygn. 1k 304, 304v, 1k 528, 1k 641, 642.

4 E. K obierska-M otas, E k s tr a d y c ja p rzestępców w o jen n ych do P o lski z czterech s tr e f o k u p a ­

podpisały rządy 9 pań stw europejskich, członków koalicji antyhitlerow skiej, w tym Polska i ZSRR. Łącznie swój akces zgłosiło 47 krajów. Zasady zaw arte w K arcie A tlantyckiej stały się podstaw ą D eklaracji Narodów Zjednoczonych, sygnowanej przez 26 państw sojuszniczych w Waszyngtonie 1 stycznia 1942 r.5 D eklaracja z P ałacu św. Ja k u b a była n ato m iast deklaracją 9 p ań stw okupo­ wanych, podjętą 13 stycznia 1942 r. podczas konferencji Narodów Zjednoczo­ nych w Londynie. U znano wówczas, że ak ty gw ałtu n a ludności cywilnej nie m ają nic wspólnego z pojęciem d ziałań wojennych i pojęciem przestępstw a politycznego. Dlatego też jednym z głównych celów wojny będzie u k aran ie ludzi winnych lub odpowiedzialnych za zbrodnie bez względu n a to, czy je nakazali, popełnili lub brali w nich udział6.

W Londynie 18 gru dn ia 1942 r. ogłoszono w spólną deklarację rządów Belgii, Wielkiej B rytanii, Czechosłowacji, Grecji, Holandii, Jugosław ii, L uk ­ sem burga, Norwegii, Polski, USA, ZSRR i Francuskiego K om itetu Narodowe­ go dotyczącą eksterm inacji żydowskiej ludności Europy. W styczniu 1943 r. rząd polski przekazał organizacjom żydowskim w S tan ach Zjednoczonych apel Żydowskiego K om itetu Narodowego w W arszawie dotyczący wymordo­ w ania przez władze hitlerow skie w Polsce ponad 3 milionów Żydów7.

W dniu 30 m arca 1943 r. ogłoszony został dekret P rezyd enta RP o odpo­ wiedzialności karnej za zbrodnie wojenne — pierw szy w Europie a k t praw a wew nętrznego dotyczący k a ra n ia zbrodniarzy nazistow skich. Zgodnie z nim „odpowiedzialności k arnej z mocy przepisów d ek retu podlegają osoby p rzyn a­ leżne do Rzeszy Niemieckiej lub pań stw z n ią sprzym ierzonych bądź współ­ działających, jako też inne osoby działające w interesie Rzeszy Niemieckiej lub rzeczonych państw, za przestęp stw a popełnione po dniu 31 sierpnia 1939 roku, bez względu n a miejsce popełnienia czynu”8 . D ekret za czyny p rzestęp ­ ne uznaw ał te, które z naru szen iem praw a m iędzynarodowego popełnione były n a szkodę P ań stw a Polskiego, polskiej osoby praw nej i obyw atela pol­ skiego. Sprawcy tak ich czynów podlegali karze więzienia. Jeżeli jed n a k czyn ta k i spowodował „śmierć, szczególne udręczenie, kalectwo, trw ałą chorobę fizyczną lub psychiczną, trw ałą niezdolność do pracy zawodowej, poddanie się czynowi nierządnem u lub w ysiedlenie obyw atela polskiego” (art. 3) oraz w p rzypadku „sprow adzenia niebezpieczeństw a powszechnego dla życia lub zdrowia ludzkiego” (art. 4) spraw ca podlegał karze dożywotniego w ięzienia lub karze śm ierci9.

5 Cz. Pilichow ski, Ś c ig a n ie i k a ra n ie zb r o d n i w o jen n ych i zb r o d n i p rzec iw ko lu d zk o śc i

(W ybór d o k u m e n tó w ), W arszaw a 1978, s. 9 9 -1 0 0 . 6 E. K obierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 15. 7 Ibidem , s. 3 8 -4 0 .

8 Cz. Pilichow ski, op. cit., s. 127. 9 Ibidem , s. 128.

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ WYDZIAŁ WYWIADU OBRONNEGO

M in is te r s tw - B i u r o R e j e s tr a c y j n e

L.42.363W0ctir./44

Londyn, à n ia jç , ï l l l . l y t ^ p î j , Z o ro d n ie n ie m ie c k ie . [ ,

‘ ■ D la ceiów ew id e iicy jn y cn kom unikuję z e z n a n ia je d ­ nego z o y iy c n jeńców n ie m ie c k ic h w c ie lo iy c h do P o l s k i c h S i l Z u ro jn y cn :

11 1 w z g lę d n ie 2 l i p c a h& 4 r . w id z ia i an o s o o iś c ie

Ü jeńców am ery k ań sk ich w r e j o n i e k u c h n i kompani j- n e j m ie s z c z ą c e j s i ę w zabudow aniu gospodarczym położonym o k o ło 300 m. od r z e k i " V ire " - nazwy m ie js c o w o ś c i n i e pam iętam . Wiem ty l k o , ż e s t a i y 3 zaDudow ania o k o ło k rzy żó w k i.

P p o r . n ie m ie c k i. - n azw isk a n ie znam - w ysokiego w z r o s t u , w i o s y c z a r n e , m ały cz a rn y w ą s ik , p o c z ę ­ s to w a ł o ou je ń c ów „ p a p ie r oaemf a p o w y p a le n iu ty c h ż e , p r z y i o ży* p i s t o l e t w t y i głow y i o d p a l i ł kła d ą c t r upem je d n e g o i d r u g ie g o . W idziałem t o na waa sne o czy .Pochow ani z o s t a l i w m ie js c u s t r a c e n i a _ w p o b li ż u k rzaków . Grooy w z g lę d n ie g ró b oznaczone są rzekom o ta b lic z k a m i z nazw iskam i . 0 tym s i y - szaiem od kolegów . Ouok n i c h le ż y p o le g ły ż o ł - n i e r z n ie m ie c k i o nazw isk u B e s e l z 3 komp.352 Bat P ie c h o ty . Od ż o ł n ie r z y n ie m ie c k ic h - gońców komp. d o w ied z iałe m s i ę , ż e je d e n z r o z s tr z e la n y c h jeńców am ery k ań sk ich b y ł o f i c e r an.

S2KF

D okum entacja M inisterstw a Obrony Narodowej dotycząca zbrodni

popełnionej przez n.n. podoficera niem ieckiego wobec am erykańskich jeńców w ojennych

Źródło: A IPN , sygn. GK 159/ 9 0001.

W ykonanie dekretu, zgodnie z jego treścią, powierzono M inisterstw u Spraw iedliw ości10. Z kolei Krajow a R ada M inistrów - część rządu em igracyj­ nego funkcjonująca na teren ie okupowanego k ra ju - rozporządzeniem ty m ­ czasowym z 3 m aja 1944 r. powoływała specjalne sądy karne. M iały one, jako organy przejściowe, orzekać w spraw ach dotyczących zbrodni i um yślnych występków popełnionych po 31 sierp nia 1939 r. Inform acja o przyjęciu przez Radę M inistrów te k s tu d ek retu bez oczekiwania n a jego ogłoszenie spraw iła, iż Kierownictwo W alki Cywilnej 17 g ru d n ia 1942 r. skierow ało odezwę w spraw ie zbierania m ateriałów dotyczących zbrodni popełnionych przez nie­ mieckiego okupanta. Apel te n umieszczono również n a łam ach „Biuletynu Informacyjnego Arm ii Krajowej”11.

Rząd polski na uchodźstwie czynnie uczestniczył w pracach Komisji N a ­ rodów Zjednoczonych ds. Zbrodni W ojennych (United N ations War Crimes

10 Ibidem , s. 129.

Com m ission - dalej: UNWCC). Zapowiedź utw orzenia m iędzynarodowej ko­ m isji była zaw arta w deklaracjach p rezydenta F ra n k lin a Delano Roosevelta z 7 p aździernika 1942 r. i lorda k anclerza J o h n a Simona. O zam iarze utw o­ rzen ia komisji rząd brytyjski powiadomił rządy pań stw alianckich, które m iały siedzibę w Wielkiej B rytanii, ja k też rządy Zw iązku Radzieckiego, Chin, Walczącej F rancji oraz dominiów. Opinie specjalistów praw a m iędzyna­ rodowego Narodów Zjednoczonych w zakresie penalizacji zbrodni wojennych zaw arte zostały w raporcie International Com mision for Penal Reconstruc­ tion a n d Developement.

Początkowo planow ano powołać dwie komisje: Komisję Narodów Zjedno­ czonych ds. Zbrodni W ojennych oraz K om itet Techniczny. Pierw szy organ m iałby zajmować się grom adzeniem i kw alifikow aniem m ate ria łu dowodowe­ go dotyczącego popełnionych przez nazistów zbrodni, drugi m iałby u stalać procedurę postępow ania w wym ienionych spraw ach. Faktycznie pow stała jed n a Komisja, a jej pierwsze posiedzenie odbyło się w Londynie 20 paździer­

n ik a 1943 r. z udziałem przedstaw icieli A ustralii, Belgii, Kanady, Chin, Cze­ chosłowacji, Francji, Grecji, H olandii, Indii, Luksem burga, Nowej Zelandii, Norwegii, Polski, Południowej Afryki, Wielkiej B rytanii, Stanów Zjednoczo­ nych i Jugosław ii. Polskę podczas pierwszego posiedzenia reprezentow ał pro­ fesor S tefan Glaser, profesor praw a karnego U niw ersytetu w Wilnie i uniw er­ sytetu w Oksfordzie12. W późniejszym czasie do UNWCC przystąpiła Dania. Pierwszym przewodniczącym Komisji został sir Cecil H urst, były Prezydent Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Po jego ustąpieniu w styczniu 1945 r. przewodnictwo objął sędzia brytyjski lord Robert Ardenson W right13. Związek Radziecki u tru d n iał ustanow ienie UNWCC. Moskwę miał wzburzyć fakt, że Londyn zignorował ZSRR podczas w stępnych etapów powo­ łan ia Komisji i apelow ał o w sparcie w ostatniej chwili. W styczniu 1943 r. M oskwa zareagow ała w sposób pozytywny n a tw orzenie UNWCC, ale potem sprzeciw iła się zam iarow i Londynu w łączenia dominiów do uczestnictw a w pracach Komisji. W dniu 27 lipca 1943 r. ogłosiła, że je s t gotowa spełnić brytyjskie życzenia dotyczące u działu Indii i Birm y z dniem spełnienia w a­ ru n k u , że republiki federacji, tj. U k rain a, B iałoruś, M ołdawia, Litw a, Łotwa, E stonia, również będą mogły uczestniczyć w pracach Komisji. Ten ru ch m iał n a celu zdobycie k a p ita łu politycznego - uznanie aneksji wym ienionych p a ń stw byłoby precedensem , k tó ry pomógłby ZSRR rościć sobie p raw a w przyszłych m iędzynarodowych organizacjach. Kiedy Brytyjczycy się n a to nie zgodzili, ZSRR odmówił spotkania n a najbliższym posiedzeniu Komisji i swoje stanow isko podtrzym yw ał do 1947 r. W późniejszym czasie nie podej­

12 H isto ry o f the U n ited N a tio n s W ar C rim e s C om issio n a n d the d eve lo p m en t o f the la w s o f

w a r, comp. by The U n ited N ation s War Crim es C om ission, London 1948, s. 112-119.

m owano rozm ów dotyczących u d z ia łu Z w iązku Radzieckiego w p racach UNW CC14. Brytyjskie władze z kolei nie przyw iązywały dużej wagi do prac UNWCC, pomimo że W ielka B ry tan ia był siłą napędow ą jej ustanow ienia. Jed n ym z powodów była obawa przed ak tam i zem sty n a jeńcach wojennych. Kolejnym powodem była obawa, że Komisja pod p resją różnych rządów n a uchodźstwie w Londynie może działać w sposób niezgodny z brytyjskim i in teresam i. S tan y Zjednoczone rów nież w obawie o losy swoich jeńców w niem ieckich ręk ach aż do o sta tn ic h m iesięcy wojny nie zagłębiły się w pytanie, ja k k a ra ć zbrodniarzy wojennych. Przewodniczący Komisji Cecil H u rst, a w jeszcze większym stopniu przedstaw iciel USA H erb ert C. Pell15

nie byli zw olennikam i takiego oportunizm u, dlatego skłonili Komisję do for­ m ułow ania w łasnych propozycji polityki i działania. W ielu członków UNWCC zgodziło się, że praca Komisji nie pow inna ograniczać się do b ad an ia doku­ m entacji i tw orzenia list przestępców i zdecydowało, że należy zająć się arg um en tam i n a tu ry praw nej, um ożliwiającym i u k a ra n ie zbrodniarzy wojen­ nych1 6. W zw iązku z tym Komisja powołała trzy kom itety: kom itet I - fak­

tów, przyjmujący oskarżenia od poszczególnych państw, badający je i u sta la ją ­ cy listy przestępców oraz opisy czynów karalnych, kom itet II - wykonawczy, opracowujący spraw y organizacji w ym iaru sprawiedliwości (np. s ta tu t Trybu­ n a łu M iędzynarodowego), kom itet III - prawny, rozstrzygający sporne zagad­ n ien ia z zak resu praw a karnego i m iędzynarodowego1 7.

W ytyczne dotyczące funkcjonow ania UNW CC u k sz ta łto w ały się n a pierw szych spotkaniach. Obawa o bezpieczeństwo osób, które uczestniczyły w jakikolw iek sposób w pracach Komisji, doprowadziła do zakazu udzielania inform acji prasie oraz zakazu wykonyw ania fotografii członków UNWCC. U stalono również, że trzeb a pracować n a zam kniętych sesjach, aby zachęcić członków Komisji do w yrażania swoich poglądów, zaś dyskusje będące czę­ ścią obrad nie będą nagryw ane. Problem atyczne było to, że w zasadzie prawo m iędzynarodowe nie uznaw ało przestępstw popełnionych przez wroga n a ro ­ du wobec w łasnych obyw ateli lub obyw ateli sprzym ierzonych krajów za zbrodnie wojenne. Zgodnie z tym poglądem, niem ieckie okrucieństw a wym ie­ rzone przeciwko, n a przykład, obywatelom polskim zostałyby uznane za zbrodnie wojenne, ale nie byłyby nim i te popełnione n a obyw atelach w ęgier­ skich, ru m u ń sk ich lub oczywiście niem ieckich. Te o statnie uw ażano za krajo­ w ą politykę suw erennych państw.

Dzięki zm ianie stanow iska USA doprowadzono do w łączenia pojęcia zbrodni przeciwko ludzkości do praw a międzynarodowego, a konkretnie do

14 Zob. [on lin e] <w w w .en o te s.co m /u n ited -n a tio n s-w a r-crim es-co m im m isio n -refren ce />;

H isto ry o f the U n ited N a tio n s W ar C rim es C o m issio n ..., s. 156, 157.

15 H erbert C. P ell - były k on gresm an z N ow ego Jorku i przyjaciel prezyd en ta U S A Fran- k lin a D. R oosevelta.

16 Zob. [online] <w w w .enotes.com /united-nations-w ar-crim es-com im m ision-refrence/>. 17 A IPN , A kta zespołu D elegat P olsk i do UNW CC, GK 161/3, k-3.

K arty S ta tu tu Międzynarodowego Trybunału z 8 sierpnia 1945 r.18 Głównym zatem zadaniem Komisji było u sta la n ie nazw isk sprawców przestęp stw wo­ jennych, świadków przestępstw , ujaw nianie tych danych w postaci list prze­ stępców wojennych poprzez udostępnianie zainteresow anym państw om swo­ ich archiwów i k a rto tek zbrodniarzy. P aństw a, które brały udział w pracach Komisji, grom adziły dowody zbrodni przeciwko konkretnym osobom, opraco­ wywały ak ty oskarżenia i za pośrednictw em delegatów przekazyw ały do UNWCC w celu zbadania i w pisania n a listy zbrodniarzy. Wykazy początkowo dzieliły się na: spis oskarżonych, podejrzanych i świadków, a przestępstw o m usiało odpowiadać jedn em u z 33 zarzutów (z których 32 były opracowane przez tzw. Komisję P ię tn a s tu z 1919 r., a jed en był dodatkowo sform ułowany przez UNWCC). Z dniem 13 g ru d n ia 1943 r. zmieniono zasady sporządzania list. Od tej d aty wykaz m usiał zaw ierać następujące dane: opis czynu prze­ stępnego, nazwisko sprawcy, zakres odpowiedzialności sprawcy, stopień za­ leżności spraw cy (rozkazodawca czy wykonawca), m ate ria ł dowodowy, możli­ wość oskarżenia i udow odnienia w iny19.

VvT, C , G . '

MINISTERSTWO SPRAW WEWNĘTRZNYCH Lit. i Ka...

Nr. aktu :...

I. Dane personalne.

1. Nazwisko i imię JK..A...T7...I»...

2. Obywatelstwo...

3. Data i miejsce urodzenia... -M

Tytuł i funkcja — miejsce wykonywania :

a) ...3.9*3;do... : der R>liaei*der SS*und P o liz e i fuhrer 1»± den R o i« ^ s ta tth a lte rn in WUrtheinberg und Ba reis b) od...do... : v und b«i» Ghef #der Złv±lverwBlt«Bg

im Elsass w...:... c) od... do... : ...

5. Uwagi : Oryginalne materjaly policyjne niemieckie • "iuro dla. Spraw Zbrodni Wojennych .Min.Spraw Y/erwn II. Charakterystyka ogólna działalności w/w.

Miejsce stałego zamieszkania w Stuttgardzie •

Odpowiedzialny za skazanie na śmierć pewnej i l o ś c i obywateli polskich za nt.T-tnymywąn-i« stosunków z Niemkami,bez żadnego dochodzenia sadowego, jedynie na ogólny rozkaz Himmlera , jako SS.Reichsfuehrer 'a i szefa polioji.Mordy te miały miejsce w Alzacji,Wtirtheribergii i Badenie w caasie od kwietnia 1941 do stycznia 1942 •

Szczegóły patrz :wniosek W.C.C.No.37

F ragm ent kartotek i zbrodniarzy Źródło: A IPN , sygn. 159/ 184 01.

18 Zob. [on lin e] <w w w .en o tes.co m /u n ited -n a tio n s-w a r-crim es-co m im m isio n -refren ce/>; K arta M iędzynarodow ego Trybunału Wojskowego, [w:] M ięd zyn a ro d o w e p ra w o k o n flik tó w zb ro j­

nych. Z b ió r d o k u m e n tó w, W arszawa 1991, s. 2 5 0 -2 5 2 ; J. Anderson, A. W illiam s, V. H ead,

R zezie, m a s a k r y i zb ro d n ie w ojenne od sta ro żytn o ści do w spó łczesn o ści, W arszawa 2009, s. 10. 19 E. Kobierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 2 2 -2 3 .

W m arcu 1944 r. po raz kolejny zmodyfikowano sposób klasyfikow ania list. Wykazy składane przez poszczególne rządy dzieliły się na:

• listę A obejm ującą oskarżonych, którzy m ieli być w pisani n a listę ostatecz­ n ą tych zbrodniarzy wojennych, których w ydania p ań stw a sprzym ierzone zażądają od Rzeszy z chw ilą zaw ieszenia broni (na tę listę wówczas mieli być w pisani autom atycznie wszyscy objęci listą B I);

• listę B I obejm ującą oskarżonych, wobec których przedstaw iono dostatecz­ ne dowody winy;

• listę B II obejm ującą tych oskarżonych i te sprawy, w których dowody nie były jeszcze dostatecznie kom pletne, a mogły ulec uzupełnieniu;

• listę C obejm ującą sprawy, które Komisja odrzuciła jako nienadające się do złożenia oskarżenia z powodu b ra k u w ym aganych danych20.

Z ram ien ia rząd u polskiego n a em igracji w skład UNWCC wchodzili dr J . L itaw ski w kom itecie I, prof. Stefan G laser w kom itecie III, dr Tadeusz Cyprian, prokurator, przedstaw iciel Polski przed MTW w Norym berdze, za­ siadający w kom itecie III, a od kw ietnia 1944 r. już tylko dr T. Cyprian. Po u zn a n iu w lipcu 1945 r. R ządu Jedności Narodowej przez W ielką B rytanię i USA delegat rzą d u RP n a em igracji T. C yprian wycofał się z p rac Komisji. W dniu 31 sierp nia 1945 r. M inister Sprawiedliwości powołał nowego delega­ ta - d r M ieczysława Szerera, sędziego Sądu Najwyższego, a jego zastępcą został dotychczasowy delegat d r T. C yprian21.

Pierw sza ogłoszona przez UNWCC lista niem ieckich zbrodniarzy wojen­ nych z dnia 22 listopada 1944 r. zaw ierała 721 nazw isk, w tym 405 zgłoszo­ nych przez Polskę, 85 przez Francję, 64 przez W ielką B rytanię, 41 przez H olandię, 34 przez Norwegię, 32 przez Czechosłowację, 25 przez Jugosław ię, 13 przez Belgię, 11 przez Grecję i 11 przez L uksem burg22. Od połowy 1945 r. delegat Polski mógł występować o ekstradycję przestępców wojennych, od tego czasu do akredytacji Polskiej Misji Wojskowej B ad ania Niemieckich Zbrodni W ojennych (dalej: PMW BNZW) zwrócono się o w ydanie m .in. L u­ dw ika Fischera, A rtu ra G reisera, Josefa B uhlera, Ju rg e n a Stroopa oraz R u­ dolfa Hossa. Od lutego 1947 r. szef PMW BNZW płk M arian M uszkat został jednocześnie delegatem polskim do UNWCC23. Biuro polskiego delegata do UNWCC zakończyło działalność 30 kw ietnia 1948 r., a archiw um Delegacji zostało przekazane do Głównej Komisji B adania Zbrodni Niem ieckich w Pol­ sce. W edług danych UNWCC Polska w pisała n a listy Komisji 7805 nazwisk, w tym 5445 oskarżonych, 2270 podejrzanych i 90 świadków24.

20 Ibidem.

21 A IPN , ak ta zespołu D eleg a t P olsk i do UNW CC, G K161/4, k. 2 - 4 , H isto ry o f the U n ited

N a tio n s W ar C rim es C o m issio n ..., s. 501.

22 E. Kobierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 29. 23 Ibidem , s. 30.

Obok zaangażow ania innych instytucji, tak ich ja k C en traln y R ejestr Zbrodniarzy W ojennych i Podejrzanych (Central Registry o f War Crim inals a n d Security Suspects - dalej: CROWCASS) oraz Sojusznicza R ada Kontroli, podkreślić należy w kład UNWCC w w ykonyw aniu ekstradycji zbrodniarzy wojennych. M ianowicie Komisja zajm owała się badaniem oskarżeń wnoszo­ nych przez rządy pań stw pokrzywdzonych, sporządzaniem list zbrodniarzy, udzielaniem porad państw om oskarżającym . W trakcie swoich p rac sporzą­ dziła 80 list obejm ujących dziesiątki tysięcy nazw isk zbrodniarzy wojennych, w tym n a wniosek władz polskich 7405 nazw isk. Z kolei utw orzony w 1944 r. w P ary żu CROWCASS zajmował się poszukiw aniem i aresztow aniem zbrod­ niarzy wojennych. Każdorazowy wpis dokonany n a listy CROWCASS był jednocześnie listem gończym dotyczącym określonego zbrodniarza wojenne­

go. C entraln y R ejestr powołany był tajnym zarządzeniem K w atery Głównej A lianckich Sił Ekspedycyjnych. Dzielił się n a dwie sekcje: (1) sekcję osób aresztow anych, posługującą się form ularzam i Detention Report, dla osób aresztow anych znajdujących się w obozach i (2) sekcję osób poszukiwanych, zajm ującą się poszukiw aniem osób, które dopuściły się zbrodni wojennych, posługującą się form ularzam i Wanted R eport. N iezbędną do zarejestrow ania zbrodniarzy dokum entację CROWCASS otrzym yw ał od Sił Zbrojnych USA w Europie (U S Forces European Theater), Brytyjskiej Arm ii R enu (British A rm y o f the R hine) i francuskich władz wojskowych. N astępnie naw iązyw ał k o n tak ty z grupam i łącznikowymi w Niemczech i A ustrii, tj. belgijską, k a n a ­ dyjską, czechosłowacką, duńską, grecką, lu ksem burską, holenderską, polską i jugosłow iańską. Pod koniec 1945 r. CROWCASS współpracował ze w szyst­ kim i członkami Narodów Zjednoczonych poza ZSRR. 20 w rześnia 1945 r. został podporządkow any Sojuszniczej Radzie Kontroli w Niemczech oraz w łą­ czony do UNWCC jako in sty tu cja rejestru jąca przestępców wojennych. Zgło­ szenia przyjm ował do 10 kw ietnia 1948 r.25

N ależy nadm ienić, że jednym z osiągnięć Komisji było przygotowanie projektu dotyczącego powołania międzynarodowego try b u n a łu karnego do osądzenia zbrodniarzy wojennych. J e d n ą z koncepcji było utw orzenie stałego ciała n a wzór try b u n a łu haskiego, które składałoby się z sędziów pochodzą­ cych z p ań stw sygnujących stosow ną konwencję. D ruga koncepcja, w ysunięta przez S tan y Zjednoczone, to powołanie try b u n a łu wojskowego utworzonego przez głównodowodzącego wojskam i alianckim i, k tóry uległby rozw iązaniu po osądzeniu zbrodniarzy. N a wzór drugiej koncepcji Komisja 3 października 1944 r. przyjęła projekt utw orzenia try b u n a łu wojskowego, w którym przyję­ to, że do zbrodni wojennych zalicza się: n aru szan ie praw i zwyczajów wojen­ nych, planow anie, wszczęcie i prow adzenie wojny zaczepnej, przestęp stw a

25 L. Szpak, E k s tr a d y c ja h itle ro w sk ich z b r o d n ia r zy w o jen n ych ze szczeg ó ln ym u w zg lę d n ie ­

n ie m p r a k ty k i p o lsk ie j, W arszaw a 1979, s. 1 9-21; E. K obierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 3 5-37; H isto ry o f the U n ited N a tio n s W ar C rim es C om issio n ..., s. 3 7 6 -3 8 0 .

przeciwko ludzkości. P rojekt te n był pierwowzorem dla Międzynarodowego T rybunału Wojskowego w Norym berdze26.

Polski rząd em igracyjny n a mocy porozum ienia M inistra Spraw We­ w nętrznych i M inistra Sprawiedliwości powołał Biuro ds. Zbrodni Wojen­ nych, którego dyrektorem został dr J. Litaw ski, w lata ch 1943-1945 sek re­ ta rz kom itetu I UNWCC27. Miało ono współpracować z podobnymi biuram i p ań stw sprzym ierzonych. Zakres kom petencji B iura przedstaw iał się n a s tę ­ pująco: opracow yw anie m ate ria łó w dla UNW CC, prow adzenie przejętej z MSW k a rto tek i przestępców niem ieckich, prow adzenie k arto tek i regional­ nej zawierającej dane władz i urzędów niem ieckich w Polsce w edług podziału adm inistracyjnego oraz obsady personalnej, odbieranie zeznań od osób przy­ bywających z Polski, zajm owanie się spraw am i propagandow ym i związanym i z b adaniem przestępstw wojennych i p racą B iura, uczestniczenie w konferen­ cjach m iędzynarodowych i k o n tak t z odnośnymi organizacjam i m iędzynaro­ dowymi, b adanie ustaw odaw stw a karnego wprowadzonego przez Niemcy na teren ie Polski. Mimo sporu kom petencyjnego m iędzy MSW i MS w spraw ie zbierania dowodów zbrodni, w styczniu 1944 r. M inister Sprawiedliwości n ad ał praw nikom B iura u praw n ien ia do dokonywania czynności sędziow­ skich. K artoteki B iu ra zaw ierały łącznie około 15 tys. nazw isk sprawców zbrodni. Do 1946 r. Biuro opracowało około 1000 aktów oskarżenia przekazy­ w anych do UNWCC. W toku swojej działalności zgromadziło m ate ria ł doku­ m entacyjny w postaci m .in. rozporządzeń i zarządzeń władz niem ieckich, wycinków z p rasy niem ieckiej, p rasy em igracyjnej, prasy brytyjskiej, m el­ dunków informacyjnych.

J e d n ą z inicjatyw B iura było utw orzenie instytucji oficerów łączniko­ wych zbierających m ateriały na teren ach zajętych przez wojska brytyjskie i am erykańskie. O stateczny skład grupy oficerów łącznikowych ustalon y zo­ sta ł n a początku czerwca 1945 r. K ierow nikam i trzech grup zostali: sędzia m jr Tadeusz Kaczorowski przydzielony do 21. Brytyjskiej Arm ii Renu, sędzia m jr kontrw yw iadu Wojciech Szułdżyński i sędzia m jr Teofil K rzyżaniak przy­ dzieleni do 12. Arm ii A m erykańskiej. Zgodnie ze w skazówkam i B iura n a j­ ważniejszym i zadaniam i grup łącznikowych było odbieranie zeznań dotyczą­ cych nie tylko obozów koncentracyjnych, obozów jenieckich i obozów pracy, ale również masowych aresztow ań i łap an ek ulicznych, likw idow ania zakład­ ników, to rturo w an ia więźniów, rozstrzeliw ania ludności wiejskiej, palen ia do­ mów i osiedli, gwałtów na kobietach i zm uszania do prostytucji, dem oralizo­ w ania i rozpijania młodzieży, rabow ania m ienia pryw atnego i państwowego z uw zględnieniem dóbr kultury, represji za niedostarczanie kontyngentów płodów rolnych, trak to w an ia robotników przym usowych, poniżania godności

26 E. Kobierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 24.

osobistej człowieka, m asowych przesiedleń i wysiedleń, przestępstw wobec ludności żydowskiej. Zalecone było również sporządzanie protokołów oględzin obozów, fotografii, opinii lekarskich i zbieranie innych dowodów zgodnie z p ro ced urą k a rn ą . A w szystkie te dowody należało grom adzić zgodnie z typam i przestępstw opracow anym i w 1919 r.28

Zebranie dowodów winy danej osoby powodowało aresztow anie podejrza­ nego po w ypełnieniu form ularza A rrest R eport z opisem p rzestęp stw a oraz danych personalnych podejrzanego. Aresztowani po przesłuchaniu byli przeka­ zywani do specjalnych obozów, gdzie pozostawali do czasu procesu, względnie byli zwalniani, gdy zebrane dowody winy okazywały się niew ystarczające29.

W kw ietniu 1946 r. oficerowie łącznikowi przekazali Polskiej Misji Woj­ skowej B ad an ia Zbrodni W ojennych w strefie brytyjskiej ponad 800 docho­ dzeń, w strefie am erykańskiej około 270. N a tej podstaw ie sporządzono pierwsze wykazy przestępców, o których ekstradycję występow ała Polska, ja k też kontynuow ano te dochodzenia. Rozwiązanie grup oficerów łącznikowych n astąpiło po utw orzeniu PMW BNZW. Brytyjskie Foreign Office w grudniu 1945 r. zwróciło się bowiem do władz polskich z propozycją utw orzenia tejże instytucji oraz kom isji śledczej przy Brytyjskiej Arm ii Renu. W odpowiedzi n a inicjatyw ę brytyjsk ą M inister Obrony Narodowej, Naczelny Dowódca Woj­ ska Polskiego M ichał Żym ierski w porozum ieniu z M inistrem Spraw iedliw o­ ści i M inistrem Spraw Zagranicznych zarządził powołanie PMW BNZW przy­ dzielonej do Brytyjskiej Arm ii Renu. W zw iązku z n otą n r 192 Am basady A m erykańskiej z 15 stycznia 1946 r. w spraw ie ustanow ienia przedstaw iciel­ stw a Dowództwa Polskiego przy Oddziale Zbrodni W ojennych Stanów Zjed­ noczonych Am eryki Północnej n a terenie Europy M inister Obrony Narodowej również w porozum ieniu z M inistrem Sprawiedliwości i M inistrem Spraw Zagranicznych powołał PMW BNZW przydzieloną do Oddziału Zbrodni Wojen­ nych USA. Jeżeli chodzi o francuską strefę okupacyjną Niemiec, we wrześniu 1946 r. - zgodnie z poleceniem szefa Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie - przedstaw icielem PMW BNZW został m jr Stefan Gawlik, szef Polskiej Misji Repatriacyjnej w strefie francuskiej. Oddział PMW BNZW n a strefę francuską powstał 15 m aja 1947 r. Organizacyjnie podlegał Oddziałowi PMW BNZW w strefie am erykańskiej. Nie powiodło się natom iast utworzenie PMW BNZW w strefie radzieckiej, przy Radzieckiej A dm inistracji Wojennej w Niemczech. W listopadzie 1946 r. szef Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie zwrócił się pisem nie z zapytaniem do dowódcy radzieckich wojsk okupacyjnych w Niem ­ czech m arszałka W asilija D. Sokołowskiego w spraw ie utw orzenia takiej Misji. Strona radziecka uznała za niecelowe powołanie PMW BNZW, uważając, że jej ew entualne zadania może wykonywać Polska M isja Wojskowa w B erlinie30.

28 E. Kobierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 5 0 -5 6 . 29 Ibidem , s. 57.

Po zakończeniu pracy B iura ds. Zbrodni Wojennych w październiku 1945 r. jego a k ta przekazano delegatow i Polski do UNWCC Mieczysławowi Szere- rowi3 1.

Podsum owując podać należy, że ogólna liczba spraw zarejestrow anych przez UNWCC w kom itecie I wyniosła w 1944 r. - 464, w 1945 r. - 1726, w 1946 r. - 2512, w 1947 r. - 2817 i w do 31 m arca 1948 r. - 659, co daje łączną liczbę 8178 zarejestrow anych spraw dotyczących 36 810 osób. Liczba ta znacznie odbiega od ilości przeprow adzonych n a podstaw ie rejestrów UNW CC p o stę p o w a ń sądow ych. J a k p o d a ją s ta ty s ty k i UNW CC, bez u w z g lę d n ie n ia Z w iązku R adzieckiego i rad z iec k ie j s tre fy okupacyjnej w Niemczech, Węgier, R um unii i Bułgarii, do m arca 1948 r. odnotowano 967 postępow ań, w tym 3470 oskarżonych i 2875 skazanych3 2. Ważnym osiągnię­

ciem Komisji (zgodnie z koncepcją, k tó rą wysunęły S tany Zjednoczone) było zainicjowanie powołania try b u n a łu wojskowego - Międzynarodowego Trybu­ n a łu Wojskowego w Norym berdze oraz przyjęcie przez MTW katalo gu zbrod­ ni proponowanych przez Komisję, tj. n a ru sz a n ia praw i zwyczajów wojen­ nych, planow ania, wszczęcia i prow adzenia wojny zaczepnej, przestępstw przeciwko ludzkości3 3. Odnośnie do u działu rzą d u polskiego n a uchodźstwie

w pracach UNWCC podkreślić należy, że prace B iura ds. Zbrodni W ojennych zapoczątkow ały pierwsze ekstradycje zbrodniarzy wojennych do Polski3 4.

S u m m a ry

The UN C om m ission o f theW ar C rim es a n d th e a c tiv ity o f P o la n d in its work. O u tlin e o f th e p ro b lem

K ey words: U n ited N ation s War Crim es Com m isison, w ar crim es, P olish governm ent, War C rim es Bureau, lis ts of w ar crim inals, extradition.

The Polish governm ent-in-exile actively particip ated in th e work of the U nited N ations W ar Crim es Com m ission (UNWCC). The proposal to e s ta ­ b lish the Commission was included in th e declarations m ade by P resid en t

31 Ibidem , s. 58.

32 H isto ry o f the U n ited N a tio n s W ar C rim es C o m issio n ..., s. 515, 516. D ane te zapew ne odbiegają od rzeczyw istej liczby procesów. Jak odnotowuje chociażby E. K obierska-M otas, odno­ śn ie do obow iązku n ad syłan ia do UNW CC w ykazów osądzonych przestępców w ojennych i spra­ w ozdań z procesów „Polska b yła jedynym krajem, który nie dopełnił tych warunków, dając pow ażny argum ent w ręce czynników niech ętn ych d alszem u ekstradow aniu przestępców w ojen­ nych. Do czerw ca 1947 roku n ad esłano tylko jedno spraw ozdanie (z procesu A. G reisera). [...] W sierpniu 1947 roku przekazano do UNWCC m.in. sprawozdania z procesów R. Hossa, L. Fische­ ra, M. Daunego, J. M eisingera, L .Leista, H. Biebowa, a także zaczęły napływać w ykazy osób osądzonych przez poszczególne sądy” - E. K obierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 33.

33 A IPN , A k ta zespołu D elegat P olsk i do UNW CC, GK 161/3, k-3; E. Kobierska-M otas, op. cit., cz. I, s. 24; M ięd zyn a ro d o w e p ra w o k o n flik tó w zb ro jn ych . Z b ió r d o k u m e n tó w ...

F ra n k lin D. Roosevelt in W ashington an d th e B ritish Lord Chancellor Sir Jo h n Simon in London on October 7, 1942. The UNWCC was in au g u ra te d on October 20, 1943, by rep resen tativ es of th e seventeen Allied nations. M any p articip an ts - legal scholars - believed th a t the work of th e Commission should not be lim ited to exam ining th e dossiers and creatin g lists of crim i­ nals and decided th a t th e Commission should engage in arg um en ts of a legal n atu re. The Polish governm ent-in-exile h ad its delegates in the UNWCC. A fter th e G reat B rita in an d th e USA had recognized the Provisional Govern­ m en t of N ational U nity in Ju ly 1945, th e delegate of the Polish exile govern­ m en t w ithdrew from th e work of th e Commission. On A ugust 31, 1945 th e M inister of Ju stice appointed a new delegate. As a resu lt of the cooperation of th e Polish governm ent-in-exile w ith th e UNWCC, u n d e r th e agreem ent of th e M inister of Foreign Affairs and th e M inister of Ju stice, th e W ar Crim es B u reau was established. The m ost im p o rtan t achievem ents of th e UNWCC included creating lists of w ar crim inals, particip atin g in ex trad itio n proce­ edings and p rep arin g th e project of estab lish ing the In te rn atio n a l Crim inal Court to prosecute w ar crim inals.