ROZMIESZCZENIE ZASOBÓW PROGNOSTYCZNYCH I PERSPEKTYWICZNYCH KOPALIN ILASTYCH CERAMIKI BUDOWLANEJ NA OBSZARZE POLSKI
DISTRIBUTION OF THE PROGNOSTIC AND PERSPECTIVE RESOURCES OF BUILDING CERAMICS RAW MATERIALS IN POLAND
PAWE£BRAÑSKI1
Abstrakt. Dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej wyznaczono na obszarze Polski ponad sto obszarów prognostycznych i 280 obsza- rów perspektywicznych. Podstawowe znaczenie maj¹ kopaliny czwartorzêdowe (zw³aszcza i³y zastoiskowe) oraz starszego neogenu (tzw.
i³y poznañskie i i³y krakowieckie), które pokrywaj¹ ponad 80% wydobycia. I³y triasu i jury maj¹ znaczenie mniejsze, a inne kopaliny ilaste zupe³nie podrzêdne. Jednak rozmieszczenie zasobów prognostycznych (podobnie jak udokumentowanych zasobów bilansowych) jest na ob- szarze ca³ego kraju bardzo nierównomierne, a kopaliny ilaste s¹ bardzo zró¿nicowane pod wzglêdem jakoœci. Rozpoznawanie zasobów pro- gnostycznych (podobnie jak poszukiwanie nowych z³ó¿) powinno byæ prowadzone przede wszystkim w deficytowych województwach Polski pó³nocnej. W innych regionach wszelkie poszukiwania powinny koncentrowaæ siê na i³ach najwy¿szej jakoœci. Bardziej szczegó³owe rozpoznanie powinno byæ prowadzone tak¿e w obrêbie z³ó¿ udokumentowanych wstêpnie. Barierê dla rozwoju ceramiki budowlanej mog¹ stanowiæ równie¿ niedostateczne zasoby wielu z³ó¿ prognostycznych. Nowe z³o¿a powinny mieæ zasoby bilansowe na poziomie przy- najmniej 1 mln m3.
S³owa kluczowe: kopaliny ilaste, surowce ceramiki budowlanej, zasoby prognostyczne, obszary perspektywiczne.
Abstract. Over a hundred of prognostic areas and 280 perspective areas of building ceramics raw materials have been indicated in Poland.
Of fundamental importance are Quaternary deposits (ice-dammed lake clays) and Neogene deposits (so-called Poznañ Clays and Krakowiec Clays), which covers more than 80% of the current output. Triassic and Jurassic clays are of less importance, and other clay deposits are highly insignificant. However, the prognostic resources (like the economic reserves) are very unevenly distributed throughout the country, and clay deposits are very diverse in terms of their quality. Evaluation of the prognostic resources (as well as prospecting for new deposits) should be performed mostly in northern and northeastern Poland, where a deficit of building ceramics raw materials occurs. In the other regions, any prospecting should focus on the highest quality clays. A more detailed recognition should be performed also in those areas where preliminary exploration was previously carried out. Insufficient resources of many prognostic deposits can be a hurdle for development of building ceram- ics. New deposits should have the reserves of at least 1 million m3.
Key words: clay deposits, building ceramics raw materials, prognostic resources, perspective areas.
WSTÊP
Surowcami do produkcji ceramiki budowlanej s¹ ró¿no- rodne ska³y ilaste, które zarobione wod¹ tworz¹ masê pla- styczn¹, poddaj¹c¹ siê formowaniu. Uformowane i wypalone
wyroby musz¹ posiadaæ odpowiednie cechy fizyczne i tech- niczne, okreœlone przez normy. Aby oceniæ mo¿liwoœci wy- korzystania kopaliny ilastej, jako surowca ceramiki budowla-
1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: pawel.branski@pgi.gov.pl
nej, konieczna jest znajomoœæ jej w³aœciwoœci ceramicznych.
Sk³adaj¹ siê na nie: w³aœciwoœci samej kopaliny, w³aœciwoœci technologiczne otrzymanego z niej surowca oraz w³aœciwoœci fizyczne tworzywa ceramicznego, otrzymanego w procesie wypalania (Kozydra, Wyrwicki, 1970). Jakoœæ kopaliny ila- stej zale¿y przede wszystkim od iloœci i rodzaju sk³adników mineralnych: minera³ów ilastych, sk³adników p³onnych oraz sk³adników szkodliwych (ziarna mineralne wiêksze od 2 mm, ziarna wêglanowe wiêksze od 0,5 mm, piryt, gips i inne siar- czany). W typowych surowcach jest oko³o 40–60% ró¿nych minera³ów ilastych: zazwyczaj illitu, kaolinitu, smektytów i chlorytów, wystêpuj¹cych w zmiennych proporcjach (Koœ- ciówko, Wyrwicki, 1996).
Perspektywy surowcowe dla kopalin ilastych ceramiki bu- dowlanej wi¹¿¹ siê z p³ytkim wystêpowaniem i³ów, mu³ków, rzadziej i³o³upków i glin o korzystnych parametrach jakoœcio- wych. Wed³ug kryteriów aktualnie zalecanych (Rozporz¹dze- nie Ministra Œrodowiska z 2001 r.), z³o¿e surowca do produk- cji ceramiki budowlanej powinno mieæ mi¹¿szoœæ minimum 2 metry, a nadk³ad nie wiêkszy ni¿ po³owa mi¹¿szoœci z³o¿a.
Nale¿y je dokumentowaæ do g³êbokoœci mo¿liwej eksploata- cji. Kopalina powinna wykazywaæ skurczliwoœæ suszenia mi- nimum 6%, zawieraæ nie wiêcej ni¿ 1% ziaren o œrednicy wiê- kszej od 2 mm, a udzia³ margla ceramicznego (czyli mine- ra³ów wêglanowych, o œrednicy ziaren wiêkszej od 0,5 mm) mo¿e wynosiæ najwy¿ej 0,4%.
STAN ROZPOZNANIA ZASOBÓW UDOKUMENTOWANYCH
Na koniec roku 2008, bilansowe zasoby geologiczne su- rowców ilastych ceramiki budowlanej (tab. 1) wynosi³y po- nad 2 miliardy ton i zosta³y udokumentowane w 1228 z³o¿ach (Bilans, 2009). Ponad 36% tych zasobów przypa- da³o na jedno, tylko wstêpnie rozpoznane z³o¿e Legnica – Pole Wschodnie, zalegaj¹ce w nadk³adzie wêgli brunatnych.
Zasoby z³ó¿ zagospodarowanych wynosi³y niespe³na 22%.
Ponad2/3stanowi¹ zasoby z³ó¿, które zosta³y zbadane tylko wstêpnie, w stopniu odpowiadaj¹cym kategorii C2. Zasoby przemys³owe zosta³y okreœlone dla 186 z³ó¿ i wynosi³y ogó³em 167,18 mln m3, a wydobycie – 3,27 mln m3. Zasoby
surowców ilastych ceramiki budowlanej obliczone na koniec roku 2010 (tab. 1) ró¿ni¹ siê nieznacznie, natomiast wyraŸnie zaznaczy³ siê spadek wydobycia, które wynios³o 2,16 mln m3 (Bilans, 2011). Wœród udokumentowanych z³ó¿ surowców ilastych ceramiki budowlanej, podstawowe znaczenie maj¹ kopaliny ilaste czwartorzêdu (zw³aszcza i³y i mu³ki zastois- kowe) oraz neogenu (tzw. i³y poznañskie i i³y krakowieckie), które pokrywaj¹ ponad 80% wydobycia. Znacznie mniejsze znaczenie maj¹ kopaliny triasu i jury, a zupe³nie podrzêd- ne pozosta³e (i³o³upki fliszowe, i³o³upki karbonu, i³y per- mu itp.).
T a b e l a 1 Ogólne zasoby kopalin ilastych ceramiki budowlanej w Polsce [tys. m3]
Total resources of building ceramics raw materials in Poland [thousand m3]
Województwo
Z³o¿a prognostyczne (2008 r.)
Z³o¿a udokumentowane (2008 r.) Z³o¿a udokumentowane (2010 r.) iloœæ zasoby
bilansowe
zasoby przemys³owe
wydobycie iloϾ zasoby bilansowe
zasoby przemys³owe
wydobycie iloϾ zasoby
prognostyczne
Dolnoœl¹skie 5 1 008 684 71 793 749 19 983 443 73 794 155 18 647 261
Kujawsko-pomorskie 1 997 21 29 322 2 990 59 21 29 129 3 948 53
Lubelskie 7 17 095 127 86 896 6 037 87 127 85 973 5 449 71
Lubuskie 1 300 39 44 328 4 923 57 40 43 935 5 676 34
£ódzkie 14 31 682 111 46 041 10 025 77 111 45 939 9 625 52
Ma³opolskie 19 31 429 78 128 828 18 568 273 75 128 907 16 197 283
Mazowieckie 15 47 954 146 93 035 15 119 403 148 93 581 14 959 272
Opolskie 1 6 930 44 58 579 9 926 138 44 58 239 9 654 75
Podkarpackie 17 140 770 168 142 438 11 007 437 164 149 456 13 019 186
Podlaskie 2 6 032 22 19 602 340 61 22 25 533 665 32
Pomorskie 4 33 124 32 31 989 1 433 108 29 36 555 2 601 169
Œl¹skie 9 54 838 146 97 946 15 269 375 145 98 622 13 889 236
Œwiêtokrzyskie 6 241 832 56 225 740 22 851 392 57 225 694 22 451 269
Warmiñsko-mazurskie 0 0 40 56 168 3 614 135 45 56 412 3 442 72
Wielkopolskie 5 3 151 104 115 777 17 741 126 105 115 694 17 473 86
Zachodniopomorskie 0 0 23 33 800 7 351 95 23 32 243 7 346 5
Polska 106 1 624 818 1228 2 004 237 167 179 3267 1229 2 020 068 165 040 2156
OBSZARY I ZASOBY PROGNOSTYCZNE I PERSPEKTYWICZNE
W ramach opracowywania perspektywicznych zasobów kopalin Polski, dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej wyznaczono i scharakteryzowano 106 z³ó¿ (obszarów) o za- sobach prognostycznych oraz 280 obszarów o zasobach per- spektywicznych (Brañski, 2011). Charakterystyka tych ob- szarów zosta³a oparta przede wszystkim na materia³ach znaj- duj¹cych siê w objaœnieniach do Mapy geologiczno-gospo- darczej Polski w skali 1:50 000 oraz Mapy geoœrodowisko- wej Polski w skali 1:50 000 i bazuje na dorobku autorów po- szczególnych arkuszy. Obszary perspektywiczne typowano na podstawie oznak wystêpowania z³ó¿, w tym petrograficz- nych lub mineralogicznych wskaŸników wystêpowania ko- palin. W wiêkszoœci przypadków nie mo¿na by³o oszacowaæ wielkoœci zasobów perspektywicznych (dawna kategoria D2), poniewa¿ stwierdzone oznaki nie definiuj¹ dobrze pod- stawowych parametrów geologiczno-górniczych (mi¹¿- szoœæ, stosunek nadk³adu do serii z³o¿owej, powierzchnia), a tym bardziej jakoœci kopaliny. Obszary prognostyczne s¹ bardziej przewidywalne i okreœlano je na podstawie nielicz- nych wyrobisk, pozwalaj¹cych okreœliæ w przybli¿eniu mo¿- liwy obszar wystêpowania z³o¿a, rodzaj i jakoœæ kopaliny oraz zasoby prognostyczne (dawna kategoria D1). Zasoby prognostyczne surowców ilastych ceramiki budowlanej s¹
w Polsce bardzo du¿e – ponad 1,6 mld m3(tab. 1) i wci¹¿ ist- niej¹ mo¿liwoœci ich powiêkszenia. Nale¿y jednak podkre- œliæ, ¿e a¿ ponad 60% zasobów prognostycznych przypada na obszary Legnica – pole Zachodnie I i II, znajduj¹ce siê w nadk³adzie wêgli brunatnych. Poni¿ej krótko scharaktery- zowano perspektywy wystêpowania nowych z³ó¿ kopalin ilastych ceramiki budowlanej w poszczególnych wojewódz- twach. Najwa¿niejsze dane dotycz¹ce z³ó¿, obszarów i ich zasobów przedstawiono wtabeli 1i nafigurze 1. Klasyfika- cjê rodzajów zasobów przyjêto zgodnie z najnowsz¹ publi- kacj¹ (Smakowski, Szama³ek, 2011). Charakterystykê stra- tygraficzn¹ (lub stratygraficzno-genetyczn¹) zasobów pro- gnostycznych ilustrujefigura 2.
W województwie dolnoœl¹skim wystêpuje ogó³em 5 ob- szarów prognostycznych i 5 obszarów perspektywicznych.
Zasoby prognostyczne s¹ imponuj¹ce i wynosz¹ ponad mi- liard m3. Jednak bez obszarów Legnica p. Zachodnie I, II, wystêpuj¹cych w nadk³adzie formacji burowêglowej w po- wiecie legnickim, s¹ one tylko umiarkowane i wynosz¹ nieco ponad 26 mln m3. Perspektywy surowcowe dla potrzeb cera- miki budowlanej s¹ zwi¹zane niemal wy³¹cznie z i³ami i mu³kami mioceñsko-plioceñskiej formacji poznañskiej.
W województwie dolnoœl¹skim wystêpuj¹ te¿ ogromne zaso-
Fig. 1. Porównanie udokumentowanych i prognostycznych zasobów kopalin ilastych ceramiki budowlanej w poszczególnych województwach
* bez zasobów z³ó¿: Legnica – pole Wschodnie oraz Legnica – pole Zachodnie I, II
Anticipated economic resources and prognostic resources of building ceramics raw materials in individual provinces – a comparison
* without the resources of deposits: Legnica – Eastern area and Legnica – Western area I, II
by bilansowe w z³o¿ach ju¿ udokumentowanych, które wy- nosz¹ ponad 794 mln m3w 73 z³o¿ach (ale bez rozpoznanego wstêpnie z³o¿a Legnica – p. wschodnie, oko³o 66,5 mln m3).
W województwie kujawsko-pomorskim wyznaczono piêæ obszarów perspektywicznych i jeden obszar progno- styczny. Zasoby prognostyczne s¹ bardzo ma³e i wynosz¹ niespe³na milion m3. Kopalinami ilastymi ceramiki budow- lanej w województwie kujawsko-pomorskim s¹ mioceñsko- -plioceñskie utwory ilaste formacji poznañskiej oraz plejsto- ceñskie i³y i mu³ki zastoiskowe. G³ówne ich wyst¹pienia ci¹gn¹ siê wzd³u¿ doliny Wis³y. W województwie kujaw- sko-pomorskim udokumentowane zasoby bilansowe w 21 z³o¿ach ju¿ udokumentowanych s¹ niezbyt du¿e i wynosz¹ nieco ponad 29 mln m3.
W województwie lubelskim wytypowano 7 (przewa¿nie niewielkich) obszarów perspektywicznych i 7 obszarów pro- gnostycznych. Zasoby prognostyczne s¹ niedu¿e i wynosz¹ nieco ponad 17 mln m3. Ograniczone perspektywy surowco- we tego dobrze rozpoznanego województwa s¹ zwi¹zane ze stosunkowo rzadkimi wyst¹pieniami osadów ilastych mio- cenu morskiego, i³ami i mu³kami zastoiskowymi oraz wzbo- gaconymi w minera³y ilaste glinami lessowymi. Powszechne na obszarze województwa lubelskiego pokrywy lessowe, re- prezentowane s¹ w przewa¿aj¹cej masie przez lessy pierwot- ne pochodzenia eolicznego, charakteryzuj¹ce siê iloœciow¹ dominacj¹ frakcji py³owej, a ma³ym udzia³em frakcji i³owej.
Ponadto, szkodliwym sk³adnikiem surowców lessowych jest margiel ziarnisty i dlatego nie s¹ one na ogó³ perspektywicz- Fig. 2. Stratygrafia kopalin ilastych ceramiki budowlanej w poszczególnych województwach
Stratigraphy of building ceramics raw materials in individual provinces
ne z punktu widzenia wymagañ przemys³u ceramiki budow- lanej. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e województwo lubelskie posiada du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 127 z³o¿ach ju¿
udokumentowanych, ³¹cznie niespe³na 86 mln m3. Charakte- rystyczne jest wystêpowanie licznych z³ó¿ ma³ych.
Województwo lubuskie odznacza siê wysokim stop- niem rozpoznania geologicznego i licznymi, udokumento- wanymi w przesz³oœci (czêsto ju¿ wyeksploatowanymi), z³o¿ami i³ów ceramiki budowlanej. Wystêpuj¹ tu obecnie tylko 4 obszary perspektywiczne i jeden obszar prognostycz- ny. Zasoby prognostyczne s¹ znikome i wynosz¹ zaledwie 0,3 mln m3. Perspektywy surowcowe s¹ zwi¹zane g³ównie z mioceñsko-plioceñskimi i³ami i mu³kami formacji poznañ- skiej (w mniejszym stopniu z innymi utworami ilastymi miocenu), wystêpuj¹cymi w po³udniowej czêœci wojewódz- twa, przede wszystkim w s¹siedztwie z³ó¿ ju¿ udokumento- wanych. Województwo lubuskie posiada umiarkowanie du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 40 z³o¿ach udokumentowanych, ³¹cznie niespe³na 44 mln m3. Warto za- uwa¿yæ, ¿e s¹ to przewa¿nie surowce wysokiej jakoœci, ale odznaczaj¹ siê czêsto trudnymi warunkami geologiczno- górniczymi. Niektóre z³o¿a zosta³y w minionych latach zde- wastowane, na skutek niew³aœciwej eksploatacji.
W województwie ³ódzkim znajduje siê obecnie 10 ob- szarów perspektywicznych i 14 obszarów prognostycznych.
Zasoby prognostyczne s¹ umiarkowane i wynosz¹ ponad 31 mln m3. Perspektywiczne kopaliny ilaste s¹ reprezento- wane g³ównie przez wyst¹pienia mioceñsko-plioceñskich i³ów i mu³ków formacji poznañskiej, odwapnionych glin zwa³owych oraz ilastych osadów zastoiskowych. Lokalnie wystêpuj¹ te¿ mu³owce i i³owce kredy dolnej. Najliczniejsze wyst¹pienia kopalin ilastych maj¹ miejsce miêdzy Siera- dzem i Piotrkowem oraz w okolicach Zgierza i Wielunia.
Województwo ³ódzkie posiada umiarkowanie du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 111 z³o¿ach udokumento- wanych, ³¹cznie niespe³na 46 mln m3. Jednak zdecydowan¹ wiêkszoœæ tych z³ó¿ stanowi¹ ma³e wyst¹pienia glin zwa³owych, bêd¹cych surowcem do produkcji wy³¹cznie ceg³y pe³nej ni¿szych klas.
W województwie ma³opolskim wyznaczono ogó³em a¿
27 (przewa¿nie ma³ych) obszarów perspektywicznych i 19 obszarów prognostycznych. Jednak zasoby prognostyczne s¹ umiarkowanie du¿e i wynosz¹ ponad 31 mln m3. G³ówne perspektywy surowcowe, dla kopalin ilastych ceramiki bu- dowlanej, s¹ zwi¹zane z p³ytkim wystêpowaniem ilastych osadów miocenu morskiego oraz fliszowych i³o³upków paleo- genu. Powszechnie wystêpuj¹ce na powierzchni gliny czwar- torzêdowe ró¿nego pochodzenia oraz utwory lessowe, cha- rakteryzuj¹ siê czêsto niekorzystnymi parametrami jakoœcio- wymi i doœæ rzadko stanowi¹ kopalinê perspektywiczn¹.
Najwa¿niejsze wyst¹pienia kopalin ilastych pojawiaj¹ siê w strefie brze¿nej zapadliska przedkarpackiego, miêdzy Kra- kowem i Tarnowem oraz w okolicach Nowego S¹cza i Gorlic.
Warto podkreœliæ, ¿e województwo ma³opolskie posiada bar- dzo du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 75 z³o¿ach udokumentowanych, ³¹cznie niemal 129 mln m3.
W województwie mazowieckim wytypowano ogó³em a¿ 50 (przewa¿nie niewielkich) obszarów perspektywicz- nych i 15 obszarów prognostycznych. Zasoby prognostycz- ne s¹ umiarkowanie du¿e i wynosz¹ prawie 48 mln m3. Per- spektywy surowcowe dla przemys³u ceramiki budowlanej s¹ zwi¹zane przede wszystkim z ilastymi osadami zastoisko- wymi, a tak¿e wyst¹pieniami mioceñsko-plioceñskich i³ów i mu³ków formacji poznañskiej. Najliczniejsze wyst¹pienia kopalin ilastych koncentruj¹ siê w œrodkowej czêœci woje- wództwa mazowieckiego. Nale¿y podkreœliæ, ¿e wojewódz- two mazowieckie posiada te¿ du¿e zasoby bilansowe surow- ców ilastych w z³o¿ach udokumentowanych, ³¹cznie prze- kraczaj¹ce 93 mln m3. Zdecydowan¹ wiêkszoœæ ze 148 z³ó¿
stanowi¹ z³o¿a ma³e.
W województwie opolskim wytypowano ogó³em 21 ob- szarów perspektywicznych i tylko jeden obszar prognostycz- ny. Perspektywy surowcowe s¹ tu reprezentowane przez ró¿- norodne utwory ilaste: triasu górnego, jury dolnej i œrodko- wej, miocenu i pliocenu, przez plejstoceñskie, odwapnione gliny zwa³owe oraz podrzêdnie utwory lessowe i holoceñ- skie mu³ki aluwialne. Wyst¹pienia kopalin ilastych koncen- truj¹ siê g³ównie miêdzy Czêstochow¹ i Kêpnem oraz w re- jonie na po³udniowy zachód od Opola. Zasoby prognostycz- ne s¹ ma³e i wynosz¹ oko³o 6 mln m3. Kopalin¹ obszaru prognostycznego s¹ i³y jurajskie. Województwo opolskie posiada te¿ znaczne zasoby bilansowe surowców ilastych w 44 z³o¿ach udokumentowanych, ³¹cznie przekraczaj¹ce 58 mln m3.
Województwo podkarpackie nale¿y do najbardziej za- sobnych w surowce ilaste. Ogó³em w tym województwie wyznaczono a¿ 53 obszary perspektywiczne i 18 obszarów prognostycznych. Zasoby prognostyczne s¹ bardzo du¿e i wynosz¹ prawie 141 mln m3. G³ówne perspektywy surow- cowe dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej wi¹¿¹ siê z p³ytkim wystêpowaniem ilastych osadów miocenu mor- skiego, rzadziej fliszowych i³o³upków paleogenu, z po- wierzchniowymi wyst¹pieniami glin czwartorzêdowych ró¿- nego pochodzenia oraz ilastych utworów lessowych, a pod- rzêdnie holoceñskich mu³ków aluwialnych. Jednoczeœnie województwo podkarpackie posiada bardzo du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 164 z³o¿ach udokumento- wanych, ³¹cznie prawie 150 mln m3.
W województwie podlaskim wyznaczono 14 obszarów perspektywicznych i 2 obszary prognostyczne. Zasoby pro- gnostyczne s¹ ma³e i wynosz¹ oko³o 6 mln m3. Perspekty- wiczne znaczenie surowcowe maj¹ tu niemal wy³¹cznie i³y i mu³ki zastoiskowe, powsta³e na zapleczu stref moren czo³owych, w czasie stadia³u pó³nocno-mazowieckiego.
Wyst¹pienia kopalin ilastych koncentruj¹ siê g³ównie w œrod- kowo-wschodniej czêœci województwa podlaskiego. Woje- wództwo podlaskie posiada stosunkowo ma³e zasoby bilan- sowe surowców ilastych w 22 z³o¿ach udokumentowanych, wynosz¹ce oko³o 25,5 mln m3.
W województwie pomorskim wytypowano 8 obszarów perspektywicznych i 4 obszary prognostyczne. Zasoby pro- gnostyczne s¹ znaczne i wynosz¹ oko³o 33 mln m3. Perspek-
tywy surowcowe dla przemys³u ceramiki budowlanej wi¹¿¹ siê tu wy³¹cznie z i³ami i mu³kami zastoiskowymi. Kopaliny ilaste wystêpuj¹ g³ównie w rejonie Lêborka, w dolinie Wis³y (w okolicach Gniewa) i w rejonie Gdañska. Województwo pomorskie posiada stosunkowo ma³e zasoby bilansowe su- rowców ilastych w 29 z³o¿ach udokumentowanych, wyno- sz¹ce oko³o 36,5 mln m3.
W województwie œl¹skim wytypowano 24 obszary per- spektywiczne i 9 obszarów prognostycznych. Zasoby progno- styczne s¹ stosunkowo du¿e i wynosz¹ prawie 55 mln m3. Zwraca uwagê du¿e zró¿nicowanie odmian stratygraficz- no-genetycznych kopaliny. Obecnie perspektywy surowco- we reprezentuj¹ ska³y ilaste triasu górnego, jury œrodkowej, lokalnie permu oraz czwartorzêdowe gliny lessowe i odwap- nione gliny zwa³owe, a tak¿e holoceñskie mu³ki aluwialne.
Wœród zasobów prognostycznych dominuj¹ kopaliny juraj- skie. W ostatnich latach straci³y na znaczeniu i³owce i mu-
³owce karboñskie, których z³o¿a maj¹ przewa¿nie niewielkie zasoby, niezapewniaj¹ce rentownoœci zak³adom ceramiki budowlanej. W wiêkszoœci z nich eksploatacji zaniechano, a cegielnie zlikwidowano. Kopaliny ilaste w województwie œl¹skim wystêpuj¹ g³ównie w okolicach Czêstochowy i Za- wiercia, a tak¿e na obszarze Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wê- glowego. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e województwo œl¹skie posia- da du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych a¿ w 145 z³o¿ach udokumentowanych, wynosz¹ce prawie 99 mln m3.
W województwie œwiêtokrzyskim wyznaczono 19 ob- szarów perspektywicznych i 6, na ogó³ du¿ych, obszarów prognostycznych. Zasoby prognostyczne s¹ wyj¹tkowo du¿e i wynosz¹ prawie 242 mln m3. G³ówne zasoby surowców ila- stych ceramiki budowlanej koncentruj¹ siê w po³udniowej czêœci województwa, gdzie ods³aniaj¹ siê osady ilaste mio- cenu morskiego (tzw. i³y krakowieckie). Poza tym perspek- tywy surowcowe s¹ lokalnie reprezentowane przez ska³y ila- ste triasu dolnego i górnego, jury dolnej oraz czwarto- rzêdowe gliny lodowcowe i mu³ki aluwialne. W nieodleg³ej przesz³oœci eksploatowano nawet i³o³upki kambryjskie. Na- tomiast s³ynne kaolinitowe i³y i i³owce dolnojurajskie, nie stanowi¹ kopaliny dla potrzeb ceramiki budowlanej, a s¹ su- rowcami dla przemys³u ceramicznego i przemys³u mate- ria³ów ogniotrwa³ych. Trzeba te¿ podkreœliæ, ¿e omawiane województwo posiada ogromne zasoby bilansowe surow- ców ilastych w 57 z³o¿ach udokumentowanych, siêgaj¹ce 226 mln m3.
Na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego wystêpuje 10 obszarów perspektywicznych, brak jest nato- miast obszarów prognostycznych. Perspektywy surowcowe dla przemys³u ceramiki budowlanej s¹ tu zwi¹zane wy³¹cz- nie z i³ami i mu³kami zastoiskowymi. Najliczniejsze wy- st¹pienia kopalin ilastych znajduj¹ siê w okolicach Olsztyna oraz w pó³nocno-zachodniej czêœci województwa, w rejonie Elbl¹ga. Omawiane województwo posiada umiarkowanie du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 45 z³o¿ach udokumentowanych, wynosz¹ce nieco ponad 56 mln m3.
Województwo wielkopolskie nale¿y do bardzo zasob- nych w wysokojakoœciowe surowce ilaste ceramiki budow- lanej i odznacza siê wysokim stopniem rozpoznania geo-
logicznego. Na jego obszarze znajduje siê obecnie 11 obsza- rów perspektywicznych i 5 obszarów prognostycznych. Zaso- by prognostyczne s¹ ma³e i wynosz¹ nieco ponad 3 mln m3. Perspektywy surowcowe s¹ tu zwi¹zane przede wszystkim z mioceñsko-plioceñskimi i³ami i mu³kami formacji poznañ- skiej, a podrzêdnie z ilastymi osadami zastoiskowymi i od- wapnionymi glinami zwa³owymi. Wyst¹pienia kopalin ila- stych koncentruj¹ siê zw³aszcza w jego po³udniowej czêœci, miêdzy Lesznem i Kaliszem. Nale¿y mieæ na uwadze, ¿e województwo wielkopolskie posiada bardzo du¿e zasoby bilansowe surowców ilastych w 105 z³o¿ach udokumento- wanych, siêgaj¹ce 116 mln m3.
Województwo zachodniopomorskie nale¿y do naj- mniej zasobnych w kopaliny ilaste. Wyznaczono tu tylko 4 obszary perspektywiczne i ¿adnego obszaru prognostyczne- go. Perspektywiczne, z punktu widzenia potrzeb przemys³u ceramiki budowlanej, s¹ obecnie tylko i³y i mu³ki zastoisko- we. G³ówne ich wyst¹pienia koncentruj¹ siê w okolicach Szczecina i Koszalina. Jednoczeœnie nale¿y podkreœliæ, ¿e omawiane województwo posiada stosunkowo ma³e zasoby bilansowe surowców ilastych w 23 z³o¿ach udokumentowa- nych, wynosz¹ce nieco powy¿ej 32 mln m3.
Reasumuj¹c, wiele krajowych kopalin ilastych cechuje siê dobr¹, a przynajmniej zadowalaj¹c¹ jakoœci¹ (i³y mioce- nu morskiego, mioceñsko-plioceñskie i³y formacji poznañ- skiej, i³y zastoiskowe, wiêkszoœæ kopalin ilastych triasu i jury), pozwalaj¹c na produkcjê ró¿norodnych i nowocze- snych wyrobów ceramiki budowlanej. Podstawowym pro- blemem jest nierównomierne wystêpowanie bazy surowco- wej na obszarze Polski, wynikaj¹ce g³ównie z budowy geo- logicznej (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994; Brañski, Szczygiel- ski, 2002). Nale¿y pamiêtaæ, ¿e surowce ilaste ceramiki bu- dowlanej maj¹ w zdecydowanej wiêkszoœci znaczenie regio- nalne lub lokalne, a o rentownoœci z³ó¿ czêsto decyduj¹ koszty transportu do potencjalnych odbiorców. Rozmiesz- czenie obszarów perspektywicznych i prognostycznych, nie- stety w du¿ej mierze odzwierciedla generaln¹ lokalizacjê z³ó¿ ju¿ udokumentowanych (fig. 3). Prawie po³owa takich obszarów przypada na trzy i tak bardzo zasobne wojewódz- twa: podkarpackie, ma³opolskie i mazowieckie. Z kolei naj- wiêksze zasoby prognostyczne wyznaczono w wojewódz- twach dolnoœl¹skim i œwiêtokrzyskim. Mówi¹c o nierówno- miernym wystêpowaniu bazy surowcowej, nie chodzi tylko o iloœæ zasobów udokumentowanych i perspektywicznych w poszczególnych obszarach kraju, ale zw³aszcza o regio- nalne zró¿nicowanie jakoœci kopaliny w obszarach progno- stycznych i perspektywicznych, co bezpoœrednio wp³ywa na przysz³y asortyment wyrobów. Istnieje ogromna ró¿nica miêdzy kopalin¹ umo¿liwiaj¹c¹ jedynie produkcjê ceg³y pe³nej niskich klas, a kopalin¹ pozwalaj¹c¹ na wytwarzanie szerokiego asortymentu nowoczesnych i poszukiwanych wyrobów (ró¿norodne pustaki ceramiczne, materia³y klin- kierowe, dachówka i inne wyroby dekarskie). Du¿e regio- nalne zró¿nicowanie jakoœci kopaliny, powa¿nie ogranicza mo¿liwoœæ wytwarzania szerokiego asortymentu nowocze- snych i poszukiwanych wyrobów na znacznych obszarach kraju. Najbogatszy jest niew¹tpliwie obszar Polski po³udnio-
wej, gdzie województwa s¹ przewa¿nie bardzo zasobne w surowce ilaste ceramiki budowlanej, a zasoby progno- styczne wykazuj¹ wysoki stopieñ komplementarnoœci surow- cowej, dziêki wystêpowaniu kopalin wielosurowcowych.
Wystêpuj¹ tu kopaliny ilaste wszystkich klas, które powinny umo¿liwiæ produkcjê pe³nego asortymentu wyrobów grubo- œciennych, dr¹¿onych, cienkoœciennych, a w wielu regio- nach tak¿e dachowych i klinkierowych. Najbardziej deficy- towy jest obszar Polski pó³nocnej, który obejmuje woje- wództwa o ma³ych i œrednich perspektywach oraz niskiej
komplementarnoœci surowcowej. Zasoby prognostyczne (o ile wystêpuj¹) s¹ reprezentowane g³ównie przez i³y i mu³ki za- stoiskowe oraz gliny zwa³owe (fig. 2), które obejmuj¹ zró¿- nicowane pod wzglêdem jakoœci surowce do produkcji wy- robów gruboœciennych, dr¹¿onych i tylko miejscami cienko- œciennych. Zaznacza siê brak kopalin stanowi¹cych surowce do produkcji wyrobów klinkierowych i dachowych. Kolejn¹ barierê rozwojow¹ stanowi doœæ du¿y odsetek obszarów (z³ó¿) ma³ych, o zasobach nieprzekraczaj¹cych 1 mln m3. W przeciwieñstwie do wielu innych surowców mineralnych, kopaliny ilaste ceramiki budowlanej rzadko wystêpuj¹ w ob- rêbie obszarów szczególnie chronionych. Nieco czêœciej zaznacza siê konflikt z powodu ich wystêpowania w nad- k³adzie gleb o wysokich klasach bonitacyjnych.
WNIOSKI
W zwi¹zku z powy¿szym, nasuwaj¹ siê nastêpuj¹ce wnioski odnoœnie kierunków przysz³ych prac:
– zasoby prognostyczne i perspektywiczne surowców ilastych ceramiki budowlanej s¹ w Polsce bardzo du¿e, ale (podobnie jak bilansowe zasoby udokumentowane) wystê-
puj¹ nierównomiernie na obszarze kraju, a kopalina jest bar- dzo zró¿nicowana pod wzglêdem jakoœci;
– w pierwszej kolejnoœci nale¿y prowadziæ bardziej szcze- gó³owe rozpoznanie w istniej¹cych z³o¿ach udokumentowa- nych w kategorii C2, które wci¹¿ stanowi¹ wiêkszoœæ zaso- bów z³ó¿ niezagospodarowanych zamieszczanych w Bilansie;
Fig. 3. Zró¿nicowanie zasobów kopalin ilastych ceramiki budowlanej w poszczególnych województwach A – udokumentowane zasoby bilansowe, B – zasoby prognostyczne
Diversity of building ceramics raw materials resources in individual provinces A – anticipated economic resources, B – prognostic resources
– rozpoznawanie wyznaczonych obszarów prognostycz- nych (jak te¿ poszukiwanie nowych) powinno byæ prowa- dzone g³ównie w deficytowych województwach Polski pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej;
– w pozosta³ych województwach ewentualne prace po- szukiwawcze lub rozpoznawcze powinny siê koncentrowaæ na kopalinach najwy¿szej jakoœci, stanowi¹cych potencjalne surowce do produkcji pustaków ceramicznych, wyrobów dachowych, klinkieru itp.;
– op³aty koncesyjne na poszukiwanie kopalin ilastych na obszarach deficytowych (oraz kopalin najwy¿szej jakoœci tak¿e w innych regionach Polski) powinny byæ mo¿liwie niskie;
– dokumentowane z³o¿a powinny mieæ zasoby na pozio- mie przynajmniej 1 mln m3 i zawieraæ kopalinê umo¿li- wiaj¹c¹ produkcjê ró¿norodnych, mo¿liwie nowoczesnych wyrobów (inne z³o¿a mog¹ nie zapewniæ rentownoœci in- westycji).
LITERATURA
BILANS zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008. Pañstw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa, 2009.
BILANS zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2010. Pañstw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa, 2011.
BRAÑSKI P., 2011 — Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej. W: Bi- lans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.XII.2009 r. (red. S. Wo³kowicz i in.): 143–153. Pañstw. Inst.
Geol. – PIB, Warszawa.
BRAÑSKI P., SZCZYGIELSKI W., 2002 — Zró¿nicowanie jako- œci kopalin ilastych ceramiki budowlanej w Polsce. Prz. Geol.
50, 11: 1048–1052.
KOŒCIÓWKO H., WYRWICKI R. (red.), 1996 — Metodyka badañ kopalin ilastych. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa – Wroc³aw.
KOZYDRA Z., WYRWICKI R., 1970 — Surowce ilaste. Wyd.
Geol., Warszawa.
ROZPORZ¥DZENIE Ministra Œrodowiska z dnia 18 grudnia 2001 r.
w sprawie kryteriów bilansowoœci z³ó¿ kopalin. Dz.U. z dnia 28 grudnia 2001 r.
SMAKOWSKI T.J., SZAMA£EK K., 2011 — Zasady okreœlania zasobów perspektywicznych kopalin. W: Bilans perspekty- wicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.XII.2009 r.
(red. S. Wo³kowicz i in.): 11–15. Pañstw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.
WYRWICKA K., WYRWICKI R., 1994 — Waloryzacja z³ó¿ kopa- lin ilastych w Polsce. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
SUMMARY
The prognostic or perspective areas of building ceramics raw materials depend on the subsurface occurrence of clays, muds, rarely shales, tills or loams with favourable quality parameters. The quality of clay is affected primarily by the amount and type of clay minerals, barren components and harmful components (gravel, carbonate grains >0.5 mm, pyrite, gypsum, sulphates) (Kozydra, Wyrwicki, 1970). The typical clay contains approximately 40–60% of various clay minerals:
usually illite, kaolinite, smectite and chlorite in variable propor- tions (Koœciówko, Wyrwicki, 1996). The prognostic resources of building ceramics raw materials in Poland are very large – more than 1.6 billion m3(Tab. 1) and may still be increased.
Over a hundred of prognostic areas and 280 perspective areas have been indicated (Brañski, 2011). The most important data concerning deposits, prognostic areas and their resources are presented in Table 1 and Figure 1. General stratigraphy of the prognostic resources is shown inFigure 2.
The basic problem is uneven distribution of prognostic resources of building ceramics raw materials, resulting from the geology of Poland (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994; Brañski, Szczygielski, 2002). Unfortunately, distribution of such re- sources usually reflects the general location of economic reserves (Fig. 3). Almost half of the prognostic areas are
located in three provinces very rich in building ceramics raw materials: Podkarpacie, Ma³opolska and Mazovia. More- over, the largest prognostic resources have also been indi- cated in southern Poland (Lower Silesia and Œwiêtokrzyskie provinces). There are mainly Neogene deposits (-so-called Poznañ Clays and Krakowiec Clays), and, to a lesser extent, Triassic and Jurassic clays. The clays from this region are typically used to produce high quality building ceramics (building clinker, thin products and roof tiles). A deficit of building ceramics raw materials occurs primarily northern Po- land, where Quaternary deposits (ice-dammed lake clays, gla- cial tills, alluvial clays and loams) predominate. The Quater- nary raw materials find application mainly in the production of full bricks or cavity bricks. Evaluation of the prognostic resources (as well as prospecting for new deposits) should be performed mostly in northern Poland, where a deficit of building ceramics raw materials occurs. The concession fee to prospect in deficit areas should be as low as possible. In central and especially southern Poland, any prospecting should focus on the highest quality clays for the creation of modern products: hollow blocks, roof-tiles, slates, clinker etc. For economic reasons, the new deposits should have the reserves of at least 1 million m3.
