Dolny torton w Przeciszowie koło Oświęcimia

A N N A L E S D E L A S O C I E T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E

T o m ( V o l u m e ) X X X I I I — 1963 Z e s z y t ( F a s c i c u l e ) 4 K r a k ó w , 11 S3

STEFAN WITOLD ALEXANDROWICZ, WILHELM KRACH

D O L N Y T O R T O N W P R Z E C ISZ O W IE KO ŁO O ŚW IĘ C IM IA *

(4 fig.)

Le Tortonien inferieur a Przeciszów pres d ‘Oświęcim

(4 fig.)

T r e ś ć : - Autorzy przedstawili szczegółowy opis profilu osadów tortońskich z Przeciszowa; na podstawie makro- i mikrofauny określono ich wiek. Dolny opol obejmuje osady lądowe, słodkowodne i brakiczne, górny opol reprezentowany jest przez morskie utwory ilasto-margliste i ilasto-piaszczyste. Brakiczne osady dolnego opolu (warstwy z węglem brunatnym) zawierają bogaty zespół mięczaków tortoń- skich, a iły górnego opolu — zespoły otwornic IIA, IIB i IIC.

WSTĘP

Profil osadów mioceńskich w Przeciszowie znany jest głównie dzięki pracom R. Michaela (1907) i A. Q u a a s a (1906). Na podstawie danych wiertniczych R. M i c h a e l wyróżnił ponad karbonem serię łupków z wkładkami piasków o łącznej miąższości dochodzącej do 400 m. Około 50 m ponad spągiem tych osadów w iłach bitumicznych występowała fauna, którą A. Q u a a s określił jako półbrakiczną lub brakiczną. Autor ten wyraził pogląd o górnomioceńskim wieku oznaczonej przez siebie fauny i porównał ją z faunami sarmatu.

Z krytyką wniosków stratygraficznych A. Q u a a s a wystąpił R. M i c h a e l (1907), który zaliczył iły z fauną brakiczną do dolnego miocenu, a wyżej leżące iły („Tegel” ) — przynajmniej częściowa do środ­

kowego miocenu. Jednocześnie wyraził on przypuszczenie, że ze względu na dużą miąższość tych iłów w Przeciszowie należy się liczyć z obecnością utworów gipsowo-solnych, które nie zostały tu stwierdzone jedynie ze względu na małą wartość próbek wiertniczych (wiercenie udarowe).

Odmienny pogląd reprezentował W. F r i e d b e r g (1912). Na pod­

stawie szczegółowej analizy zespołów faunistycznych wykazał on, że osa­

dy mioceńskie Zagłębia Górnośląskiego należy zaliczyć do drugiego piętra śródziemnomorskiego (windobon), przy czym spąg ich nie jest star­

szy od helwetu. Fauna z Przeciszowa oznaczona przez A. Q u a a s a wskazuje zdaniem W. F r i e d b e r g a na windobon, a w szczególności na torton, przy czym „... jeśli dolną część iłów z Przeciszowa zaliczyć by można do dolnego windobonienu, a więc do helwetienu, uczyniłoby się to jedynie ze względu na niskie położenie tych iłów, a nie ze względu na

* Dwa pierwsze rozdziały (Wstęp oraz Profil litologiczny i mikrofaunistyczny) napisał S. W. A l e x a n d r o w i c z , a trzeci rozdział (Charakterystyka faunistyczna warstw z w ęglem brunatnym )— W. K r a c h . Wnioski zostały opracowane przez obu autorów wspólnie.

32 R o c z n i k P T G t. X X X I I I ^t. 4

faunę, która wcale nie skłania do tego wniosku.” (W. F r i e d b e r g , 1912 — str. 328).

Zespół fauny półsłonego morza, wykazujący pewne analogie z fauną z Przeciszowa, znalazł W. K r a c h (1939) w Libiążu, w ciemnoszarych iłach zawierających wkładkę lignitu. Iły te wraz z towarzyszącymi im osadami słodkowodnymi zostały zaliczone do tortonu.

W ostatnich latach w literaturze geologicznej zaznaczają się różnice zdań na temat wieku brakicznych osadów, które we wschodniej części Zagłębia Górnośląskiego podścielają morskie osady tortonu. K. Kowa­

lewski (1958) zalicza je do helwetu, wskazując na podobieństwo tych utworów do tzw. warstw burowęglowych z południowego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, natomiast autorzy niniejszego artykułu parokrotnie wyrażali pogląd o ich dolnotortońskim wieku (S. A l e x a n d r o w i e z,

1958; W. K r a c h , 1958).

Nowe szczegółowe opracowanie profilu osadów tortońskich w Przeci­

szowie opiera się na materiałach wiertniczych, udostępnionych nam przez K a t o w i c k i e P r z e d s i ę b i o r s t w o G e o l o g i c z n e . W prób­

kach rdzeniowych znalezione zostały bogate zespoły stosunkowo dobrze zachowanej makro- i mikrofauny, pozwalające na określenie pozycji stra­

tygraficznej wyróżnionych warstw i na porównanie ich z utworami dol­

nego tortonu opisanymi z sąsiednich obszarów.

PROFIL LITOLOGICZNY I MIKROFAUNISTYCZNY

Omawiany profil jest usytuowany w przysiółku Las, w odległości około 3 km na północ od Przeciszowa (fig. 1). Obejmuje on stosunkowo grubą serię utworów czwartorzędowych (67 m), osady mioceńskie oraz podścielające je piaskowce arkozowe z wkładkami łupków, reprezentują­

ce górny karbon (warstwy łaziskie). Stropowa część utworów górnokar-

(Fig. 1. Sytuacja geologiczna i topograficzna profilu w Przeciszowie. 1 — utwory karbońskie i permskie; 2 — utwory triasowe i jurajskie; 3 — utwory fliszowe (kre­

da — paleogen) wraz z północnym brzegiem Karpat; 4 — mi^cen; 5 — lokalizacja opisywanego profilu

Fig. 1. Position geologique et topographique du profil de Przeciszów. 1 — formations carboniferes et permiennes; 2 — formations triassiques et jurassiques; 3 — forma­

tions flyscheuses (Cretace et Paleogene) et le bord septentrional des Karpates; 4 — Miocene; 5 — position du profil decrit

bońskich wykazuje ślady wietrzenia przedtortońskiego, wyrażone czer­

wonym i żółtawoczerwonym zabarwieniem piaskowców i łupków, które w niższej części profilu odznaczają się barwą szarą (łupki) lub białawo- szarą (piaskowce).

O p i s p r o f i l u

Osady mioceńskie, leżące w Przeciszowie bezpośrednio na górnym karbonie, osiągają stosunkowo dużą miąższość (426,20 m). W kolejności od dołu do góry wyróżniono następujące warstwy i kompleksy warstw (fig. 2):

1. (2,00 m) — Zlepieniec z cienkimi wkładkami gruboziarnistych pias­

kowców. Wśród otoczaków zlepieńca można wyróżnić jasnoszare i biała- woszare wapienie pelityczne, zawierające niekiedy człony liliowców (warstwy gogolińskie środkowego triasu), żółtawoszare wapienie i margle dolomityczne (ret ?) oraz piaskowce arkozowe i szare lub też czerwona- woszare łupki (górny karbon). Bardzo licznie pojawiają się otoczaki kwarcu, stanowiące około 70% materiału gruboklastycznego. Fragmenty skał karbońskich i triasowych są na ogół słabo obtoczone i osiągają roz­

miary 0,5 — 3 cm. Spoiwo zlepieńca jest iiasto-piaszczyste lub marglisto- piaszczyste, niezbyt zwięzłe, barwy żółtawcszarej. W górnej części war­

stwy otoczaki są stosunkowo małe i nieliczne, a dominującą rolę odgrywa frakcja piaszczysta. Przejście do wyżej leżących iłów 'piaszczystych jest stopniowe. Żadnych szczątków organicznych nie znaleziono.

2. (22,50 m) — Iły piaszczyste bardzo słabo margliste lub nie reagu­

jące z kwasem solnym, zielone, szarozielone, a w dolnej części warstwy — żółtawe lub żółtawobrunatne. Zawierąją one domieszkę piasku kwarco­

wego, ziarna skaleni a także nieliczne, drobne fragmenty wapieni (triaso­

wych ?) i piaskowców (karbońskich). Ku górze materiał gruboklastyczny i psamitowy stopniowo zanika. W jednej z przeszlamowanych próbek zielonego iłu znaleziono kilka drobnych ułamków skorupek ślimaków słodkowodnych.

3. (5,70 m) — Ciemnoszare i czarne iły łupkowe nieco margliste, za­

wierające szczątki fauny, całe skorupki i ułamki małżów i ślimaków.

Fauna rozmieszczona jest nieregularnie, w niektórych wkładkach iłów jest ona niezbyt licznie reprezentowana, natomiast większą rolę odgrywa detrytus roślinny. W górnej. części warstwy pojawia się cienka wkładka węgla brunatnego (15 cm grubości), na ogół matowego o nierównym prze­

łamie. W omawianych iłach występuje mikrofauna reprezentowana głównie przez otwornice z gatunku Streblus beccarii (tab. 1)

4. (4,00 m) — Zielone i szarozielone iły piaszczyste, nie warstwowane.

Domieszka materiału piaszczystego odgrywa największą rolę w dolnej części warstwy, przy czym materiał ten jest słabo przesortowany, a spo­

radycznie występują w nim otoczaki kwarcu o średnicy 0,5 — 1 cm. Ku górze iły stają się coraz mniej piaszczyste a jednocześnie pojawiają się w nich szczątki słodkowodnych ślimaków z rodzaju Cepaea,

5. (17,20 m) — Iły łupkowe nieco margliste, barwy ciemnoszarej, ciemnobrunatnej lub czarnej. Wśród tych iłów stwierdzono 7 cienkich wkładek węgla brunatnego o grubości 2 — 15 cm. Fauna mięczaków w y­

stępuje masowo. Grupuje się ona zarówno w stropie każdej wkładki węgla brunatnego, jak i w obrębie grubszych warstewek iłów łupkowych, zawierających zwęglone szczątki roślin. W niektórych miejscach skorupki małżów i ślimaków są bardzo dobrze zachowane, w innych miejscach ob­

serwuje się nagromadzenie drobnego detrytusu skorupek. W przeszlamo-

32*

3=-—

o « < o * 0 * 0 ® -

ZO

- 50m

- *iO i9 18 - 30 17

-20

18 -■10

15 L om

■ \r-

P-H8 P-W P-%

P'*f5

p^.prc) P-*ł3 P-*i2 P-*H p-w P -3 5 P -3 9 P-3H M P -3 1 ;P -3 2 ;P -3 3 P -3 0

P -2 8 P -27

P -2 6 P -2 5

P-2H P-25

P *22 P‘2-1 P -2 0 P-H9

[IC)

Fig. 2. Profil osadów mioceńskich w Przeciszowie. (Opis warstw w tekście). P -l — P-49 — próbki z opracowaną mikrofauną (patrz tabl. 1)

Fig. 2. Profil des sediments du Miocene a Przeciszów. (Description des couches dans le texte). P -l — P-49 — echantillons de la faunę etudiee (voir table 1)

Gatunki otw om ic Warstwy:

Especes des Foraminiferes Couches:

Glomospira charoides ( P a r k , et J o n.)

Spiroplectammina carinata (d ’ O r b.) Spiroplectammina deperdita ( d ’ O r b.) Textularia abbreviata d ’ Or b.

Bigenerina nodosaria d ’ Or b.

Vulvulina pennatula (B a t s c h) Gaudryina sp.

Karreriella bradyi ( C u s h m.) Karreriella gaudryinoides ( F o r n.) Quinqueloculina acneriana d ’ Or b . Quinqueloculina badenensis d ’ Or b . Quinqueloculina boueana d ’ Or b.

Quinqueloculina buchiana d ’ Or b.

Quinqueloculina contorta d ’ Or b . Quinqueloculina haueriana d ’ Or b . Quinqueloculina laevigata d ’ Or b.

Quinqueloculina triangularis d ’ Or b . Sigmoilina tenuis (C j z e k)

Hauerina ornatissima ( K a r r e r ) Triloculina austriaca d ’ Or b.

Triloculina consobrina d ’ Or b.

Triloculina gibba d ’ Or b.

Triloculina inflata d ’ Or b . Triloculina inornata d ’ Or b.

Triloculina juleana d ’ Or b.

Triloculina oculina d ’ Or b.

Pyrgo inornata ( d ’ Orb. ) Pyrgo lunula (d ’ O rb.) Robulus calcar (L i n.) Robulus cassis (L a m.) Robulus clericii (F o r n.)

Robulus clericii var. carinata M a r k s Robulus clypeiformis ( d ’ Or b.)

Robulus concinnus (R e u s s) Robulus crassus ( d ’ Or b.) Robulus cultratus ( d’ Or b.) Robulus deformis (R e u s s) Robulus echinatus ( d ’ O r b.) Robulus inornatus ( d ’ Or b.) Robulus intermedius ( d' Or b. )

Robulus papillosus (F i c h t. et M o l l ) Robulus rotulatus (L a m.)

Robulus serpens (S e g u.) Robulus similis ( d ’ Or b.)

Robulus vortex (F i c h t. et M o l l ) Robulus voilliamsoni (R e u s s)

T a b e l a (Table) 1

5 12 13 14 15 16 17

19 20

I I

II I I

I I

I i

ii I

u

II ii I

I III I II I

II I

I I

I I

I

TT

I 11

I I

I ii II

T1

I I

II II I

I

I I

T

I

i

I I

I I

I I

T T

I

1 I II

1 1

I

T

0 II I

1

I I

I

II I

II I I I

I I I

I I

II I I I

I I

c. d. tabi. 1 Gatunki otwornic Warstwy:

Especes des Foraminiferes Couches: 3 5 12 13 14 15 16 17 19 20

Lenticulina gibba (d ’ O r b.) I I

Planularia auris (D e f r.) 11 I

Planularia dentata (K a r r e r) I

Marginulina hirsuta (d ’ O r b.) I

Marginulina similis d ’ O r b. I

Dentalina advena ( C u s h m.) I

Dentalina emaciata R e u s s I

Dentalma mucronata N e u g ' e b . I

Nodosaria bacillum D e f r. I

Nodosaria simplex S i 1 v. I

Ńodosaria vertebralis (B a t s c h) I I

Vaginulina legumen (L i n.) II

Pseudoglandulina ovula (d ’ O r b.) I I

Lagena hexagona ( W i l l i a m s . ) I

Lagena striata (d ’ O r b.) I

Lagena vulgaris W i l l i a m s . I I I

Guttulina austriaca d ’ O r b. I I I I

Guttulina problema d ’ O r b. I

Globulina gibba (d ’ O r b.) I I II I II

Globulina minuta R e u s s I I

Globulina minuta R e u s s ^j I I I

Dimorphina variabilis (N e u g e b.) i I II

Pyrulina cylindroides (R o e m.)

!

Nonion doll f ussi C u s h m. _i i I

Nonion pompilioides (F i c h t. et ⁱⁱ i

M o l i ) II i l l I I

Nonion scapha (F i c h t. et M o l i ) i 11 I I I I I I

Nonion subgranosum (E g g e r) I ⁱ_i I I

Noniori umhilicatulum ( M o n t a g u ) ^j I I I I I

Nonionella turgida (W i 11 i a m s.) I

Elphidium advenum (C u s h m.) | I I

Elphidium crispum (L i n.) I I II

Elphidium fichtelianum (d ’ O r b.) I ^I I I II I

Elphidium flexuosum (d’ O r b.) I I I I I

Elphidium macellum (F i c h t. et

M o l i ) II I I I II I

Dendritina elegans d ’ O r b. I I

Borelis melo (F i c h t. et M o l i ) II I

Plectofrondicularia advena (C u s h m.) I Nodogenerina adolphina (d ’ O r b.) I I Nodogenerina ambiqua (N e u g e b.) I II

Nodogenerina consobrina (d ’ O r b.) I I

Nodogenerina elegans (d ’ O r b.) II I ii

Nodogenerina longiscata (d ^’ O r b.) I ^{_ !}|

Nodogenerina monilis (S i 1 v.) j I ⁱ_j

Nodogenerina neudorfensis (T o u 1 a) | I I

| i !

Nodogenerina perversa (N e u g e b.) j I

1

c. d. tabi. 1 Gatunki otwornic Warstwy:

Especes des Foraminiferes Couches: 3 5 12 13 14 15 16 17 19 20 j

Nodogenerina pyrula ( d’ Or b.) . |

Nodogenerina rudis ( d ’ Orb. ) ; I

Nodogenerina verneuilli ( d ’ Orb. ) I

Bulimina affinis d ’ Or b. 1 I I

Bulimina buchiana d ’ Or b. I I

Bulimina elongata d ’ O r b. III I II I I III II

Bulimina elongata var. subulata

C u s h m. et P a r k . I

Bulimina gibba F o r n. II

Bulimina gutsculica L i w. II

Bulimina inflata S e g u. I II I

Bulimina ovata d ' O r b. I I I

Bulimina pupoides d ’ Or b . |

I I I I II

Bulimina pyrula d ’ Or b . I

Entosolenia fasciata (E g g e r)

Virgulina schreibersiana C j z e k 1_.

I Virgulinella miocenica (C u s h m. et

P o n t.) 1 I

Bolivina dilatata R e u s s I I I I

Bolivina polonica B i e d a I I I

Bolivina vienensis M a r k s II I I

Loxostomum lim batum (B r a d y) II I I I

Reussella spinulosa var. laevigata

C u s h m. I I

Uvigerina aculeata d ’ Or b. I I

Uvigerina acuminata H o s i u s II I

Uvigerina costata B i e d a III II I

Uvigerina hosiusi T. D a m et R e i n h. I I I

Uvigerina laubeana S c h u b. I I

Uvigerina laviculata Co r . et R i v. II II

Uvigerina pygmaea d ’ Or b . II I

Siphonodosaria fistuca (S c h w a g.) I Pleurostomella alternans S c h w a g. I I

Discorbis orbicularis (T e r.) I

Discorbis patelliformis (B r a d y) I II

Discorbis valvulata ( d ’ Or b.) I I

Valvulineria complanata (d ’ O r b.) I III I IV I V

Gyroidina girardana (R e u s s) I I

Gyroidina soldani d ’ Or b . I II | I I

Cancris auriculus (F i c h t. et M o l i ) I I I

Epoyiides dutemplei ( d ’ O r b.) I i

Eponides exiguus B r a d y I I

Eponides omnivagus L u c z k . ! I

Eponides haidingeri ( d ’ Or b.) I

Eponides praecinctus (K a r r e r) II i 1 I , I I

Eponides umbonatus (R e u s s) ii

Rotalia bassleri C u s h m. et C a h i l l I I 1

i I I

c. d. tabi. 1 Gatunki otwornic Warstwy:

Especes des Foraminiferes Couches: 3 5 12 13 14 15 16 17 19 20

Streblus beccarii (L i n.) V IV I I II I II I

Asterigerina planorbis d ’ O r b. I I II I II I

Amphistegina haueriana d ’ O r b. I I

Amphistegina lessoni d ’ O r b. I I

Ceratobulimina carpatica B i e d a I I

Cassidulina crassa d ’ O r b. I I

Cassidulina laevigata d ' O r b . II I

Cassidulina punctata R e u s s I I

Cassidulina subglobosa B r a d y I I I I

Cassidulinoides bradyi ( No r m. ) I

Ehrenbergina serrata R e u s s I

Chilostomella oolina S c h w a g. I

Chilostomella ovoidea R e u s s I I II

Pullenia bulloides (d ’ O r b.) I

Pullenia sphaeroides ( d ’ O r b.) I I

Sphaeroidina bulloides d ’ O r b. I I

Globigerina bulloides d ’ Or b . IV III II I I II III

Globigerina concinna R e u s s II II II I II II II

Globigerina rotundata d ’ Or b . I I I

Globigerinoides rubra ( d ’ Orb. ) III III I

Globigerinoides triloba (R e u s s) III III

Candeina bilobata J e d 1. I I I I

Candorbulina universa J e d 1. III III I I

Globorotalia scitula ( B r a d y ) V V II II I II

Anomalina badenensis d ’ Or b . I

Planulina wuellerstorfi (S c h w a g.) III

Cibicides boueanus ( d’ Or b.) I II I I I

Cibicides lobatulus ( Wa l k . et J a c.) I I I I

Cibicides conspiciendus P i s z w. II I I

Cibicides pseudoungerianus C u s h m. I I II II I I I

Cibicides ungerianus ( d ’ Or b:) I II I I

C z ę s t o ś ć w y s t ę p o w a n i a o t w o r n i c o z n a c z o n o n a s t ę p u j ą c y m i s y m b o l a m i : S y m b o l e s d e l a f r e q u e n c e d e s F o r a m i n i f e r e s :

I — p o j e d y n c z e o k a z y ( s p o r a d i q u e ) , I I — r z a d k o ( r a r e ) , I I I — d o ś ć l i c z n i e ( f r e q u e n t ) , I V — l i c z ­ n i e ( c o m m o n ) , V — m a s o w o ( a b o n d a n t ) .

wanych próbkach stwierdzono obecność licznych otwornic (tab. 1). Są to głównie przedstawiciele gatunku Streblus beccarii, lub buliminy o gładkich skorupkach (próbka P-8). Otwornicom towarzyszą nieliczne małżoraczki. Według nomenklatury stosowanej w badaniach mikropa- leontologicznych miocenu Zagłębia Górnośląskiego (S. A l e x a n d r o ­ w i e z, 1958) zespoły mikrofauny z warstw 3 i 5 można określić symbo­

lem I 13.

6. (17,70 m) — Szare i ciemnoszare iły łupkowe z cienkimi wkładkami iłów piaszczystych, zawierających liczne blaszki muskowitu. W całej warstwie występuje bardzo drobny, zwęglony detrytus roślinny, który szczególnie licznie grupuje się w kilku cienkich wkładkach ciemnosza­

rych iłów. Żadnych szczątków fauny nie stwierdzono.

7. (11,80 m) — Piaskowce ilaste zielone, szarozielone lub jasnoszare.

W spągu warstwy są one gruboziarniste, o bardzo słabo przesortowanym materiale, ku górze przechodzą w iły silnie 'piaszczyste. Obok ziarn kwar­

cu w piaskowcach i w iłach piaszczystych pojawiają się dość liczne ska­

lenie barwy białej lub różowej. Sporadycznie znaleźć można drobne ułamki skorupek ślimaków (Cepaea sp. ?).

8. (0,10 m) — Jasnoszare i zielonawoszare iły margliste o dość wyraź­

nie zaznaczonej, poziomej oddzielności. W iłach tych bardzo licznie (miejscami nawet masowo) występują małe skorupki słodkowodnych ślimaków z rodzaju Planorbis. Towarzyszą im zarodniki ramienic z ro­

dzaju Chara (zespół mikrofauny I a). W stropie omawianej warstwy poja­

wia się nagromadzenie blaszek biotytu, odznaczających się często idio- morficznym, heksagonalnym pokrojem (materiał piroklastyczny '?).

9. (2,00 m) — Szarozielone, średnioziarniste piaski ilaste o źle prze­

sortowanym materiale. Znaleziono w nich kilka ułamków skorupek śli­

maków słodkowodnych.

10. (0,90 m) — Białawozielone i jasnoszare iły nieco margliste, zawie­

rające małe skorupki słodkowodnych ślimaków (Planorbis) nagromadzone masowo na poziomych powierzchniach oddzielności iłów. W przeszlamo- wanych próbkach obok wspomnianych skorupek ślimaków występują liczne zarodniki ramienic z rodzaju Chara. Jest to zespół mikrofauny I «.

11. (25,10 m) — Piaskowce ilaste, miejscami zlepieńcowate, barwy szarej, szarozielonej lub żółtobrunatnej. Materiał gruboklastyczny jest repre­

zentowany przez nieliczne otoczaki kwarcu wielkości 0,2 — 1 cm, oraz przez frakcję psamitową, w której obok ziarn kwarcu występuje domiesz­

ka skaleni. Zwraca uwagę bardzo słabe przesortowanie materiału oraz brak warstwowania w piaskowcu. Nie stwierdzono obecności szczątków organicznych.

12. (12,70 m) — Szare i jasnoszare iły margliste zawierające w spągu domieszkę materiału piaszczystego, otoczaki kwarcu oraz ułamki ostryg.

Bardzo licznie reprezentowana jest mikrofauna (tab. 1). W sikład jej wchodzą otwornice planktoniczne, które ilościowo stanowią ponad 60%

zespołu, oraz otwornice bentoniczne reprezentowane przez 68 gatunków, głównie z rodziny Lagenidae (Robulus, Vaginulina, Planularia). Ze względu na masowe występowanie otwornic planktonicznych oraz obec­

ność szeregu charakterystycznych gatunków form bentonicznych (m. in.

Robulus clypeiformis, R. echinatus, Vaginulina legumen. Planularia d en ­ tata, Nodosaria bacillum, Marginulina hirsuta, Planulma wuellerstorfi) omawiany zespół mikrofauny odpowiada zespołowi oznaczonemu symbo­

lem II A (zespół krakowski — część niższa).

13. (52,50 m) — Szare iły nieco margliste z bardzo nielicznymi szcząt­

kami fauny, z której można było zidentyfikować jedynie pteropody z ro­

dzaju Vaginella. W zespole mikrofauny zdecydowanie przeważają formy planktoniczne. Z otwornic bentonicznych na uwagę zasługuje obecność:

Karreriella bradyi, K.gaudryinoides, Uvigerina costata, Dimorphina va ­ riabilis i Cibicides conspiciendus (tab. 1). Jest to zespół II B (zespół kra­

kowski — część wyższa).

14. (105,40 m) — Szare iły o grubotabliczkowej oddzielności z licz­

nymi cienkimi (0,2 — 5 cm) wkładkami drobnoziarnistych piasków lub mułków. Niektóre warstewki piasków wykazują ślady przekątnego warst­

wowania. Zarówno w piaskach, jak i w iłach pojawiają się drobne blaszki muskowitu oraz zwęglone szczątki roślinne. Zespół otwornic jest na ogół ubogi i obejmuje zwykle kilka lub kilkanaście gatunków (nie

więcej niż 30), z których najliczniej reprezentowane są: Valvulineria complanata, Globigerina bulloides. Bulimina elongata, Asterigerina pla- norbis i. Streblus beccarii (tab. 1). Zespół ten można odnieść do zespołu określonego symbolem II C.

15. (1,10 m) — Szare, nie uławicone iły piaszczyste zawierające bardzo liczne otoczaki i ostrokrawędziste fragmenty ciemnoszarych piaskowców, czarnych łupków i kwarców wielkości 0,2 —■ 2 cm. Bardzo nielicznie re­

prezentowana jest frakcja psamitowa, przy czym zwraca uwagę zupełny brak przesortowania materiału. Utwór ten można określić jako żwirowiec ilasty. Zespół otwornic jest dość bogaty (tab. 1). W skład jego wchodzą przedstawiciele rodziny Miliolidae, a mianowicie Quinqueloculina akne- riana, Q.badenensis, Triloculina consobrina, oraz Elphidium div. sp., Streblus beccarii, Borelis melo, Asterigerina planorbis i inne. Otworni- com towarzyszą liczne ułamki skorupek mięczaków, kolce jeżowców i mszywioły. Przedstawiony zespół można uznać za charakterystyczny dla płytkich, przybrzeżnych wód (zespół II a).

16. (24,10 m) —■ Szare iły z cienkimi wkładkami drobnoziarnistych piasków. W iłach występuje ubogi zespół otwornic (II C), analogiczny do zespołu cytowanego z warstwy 14 (tab. 1).

17. (4,00 m) — Żwirowiec ilasty złożony z otoczaków i ostrokrawę- dzistych fragmentów piaskowców, ciemnoszarych i czarnych łupków oraz kwarców wielkości 0,2 — 1,5 cm. Spoiwo stanowi materiał ilasto-piasz- czysty odznaczający się brakiem przesortowania i słabym stopniem obto­

czenia ziarn kwarcu. Dość licznie pojawiają się skorupki i ułamki sko­

rupek ślimaków i małżów (m. in, Ostrea digitalina). Zespół otwornic jest ubogi (tabl. 1), p r z y czym zwraca uwagę obecność przedstawicieli rodziny Miliolidae (Quinqueloculina, Triloculina) oraz gatunku Borelis melo (zes­

pół II a).

18. (4,90 m) — Szare, nieco piaszczyste iły z cienkimi wkładkami drobnoziarnistych piasków. Zesipół otwornic (II C) jest bardzo ubogi i składa się zaledwie z 6 gatunków, z których dość licznie występują je­

dynie Valvulineria complanata i Globigerina bulloides.

19. (5,50 m) — Szare iły silnie piaszczyste z licznymi fragmentami i otoczakami kwarcu, piaskowców i łupków oraz ze szczątkami fauny (skorupki i ułamki skorupek małżów i ślimaków, mszywioły, litotamnia, kolce jeżowców). Materiał piaszczysty jest ułożony bezładnie; warstwo­

wanie nie zaznacza się. W przeszlamowanych próbkach stwierdzono obec­

ność dość bogatego zespołu otwornic (tab. 1), z których na szczególną uwagę zasługują przedstawiciele rodzajów: Quinqueloculina, Triloculina, Pyrgo, Discorbis, Elphidium, Amphistegina, Bulimina, Streblus i Borelis (zespół II a). Otwornice te charakteryzują środowisko płytkowodnej stre­

fy sublitoralnej.

20. (107,50 m) — Szare iły o cienkopłytkowej lub tabliczkowej od- dzielności, przekładane licznymi, cienkimi wkładkami drobnoziarnistych piasków i mułków. W piaskach pojawia się miejscami zwęglony detrytus roślinny oraz muskowit. Niektóre wkładki iłów są dość silnie piaszczyste, nie zawierają jednak domieszki grubszego materiału klastycznego ani szczątków makrofauny. Zespół otwornic jest ubogi i monotonny (tab. 1).

Największą rolę odgrywają w nim: Globigerina bulloides, Valvulineria complanata, Bulimina elongata, Asterigerina planorbis i Streblus beccarii.

Jest to typowy zespół II C, analogiczny do zespołów opisanych z warstw 14, 16 i 18.

100 m BO GO

40 20

O

20

1819 17 16 15

ft

13

1 2

% I

I

I ^$

£

<0

h!:

. 5V .

.ętl)

I f*

.‘oN

HJ ,<fc

I

y>N

Co

s

.§£ . ęta c£

<53 Sn

%

§

<n .cr

I

45

!

(b

I

•I

*5

-S

§ «

! ^s»

!

cs

■S

"I_{- 'v} e>

.c;

. 1

<QI

cr>

.*_{'V .} .c;

f s»

.«a

s

I

I

c;

| l

I §

I

I

I

§

■S

I

.?>

sp

I I I

45

£

*o cto

1

<3

I 1

0 C8

•S 1

I

CD

I I

!

5 1

■?

8

<ł

I

'S*

I

*o

1 •55

t l

.c:

Ef

■&

‘o

«0

*

§

RJ

$

£ 1

nc

Hoc Hex

U C //OC

l/C

l/B

HA Fig. 3. Zasięgi pionowe ważniejszych gatunków i rodzajów otwornic w osadach gór­

nego opolu (warstwy 12 — 20) w Przeciszowie. Opis warstw w tekście

/Fig. 3. Repartition verticale des especes plus importantes de Foraminiferes dans les sediments de l’Opolien superieur (couches 12 —-20) a Przeciszów. Description

dans le texte

P rz ec is zó w

K o r e l a c j a m i k r o p a l e o n t o l o g i c z na

W profilu utworów mioceńskich w Przeciszowie można wydzielić d w a k o m p l e k s y w a r s t w , wyraźnie różniące się od siebie wy­

kształceniem' litologicznym osadów oraz zespołami makro- i mikrofauny.

D o l n y k o m p l e k s obejmuje utwory lądowe, słodkowodne i braki- czne (warstwy 1 — 11) o łącznej miąższości 108,50 m. G ó r n y k o m ­ p l e k s jest reprezentowany iprzez grubą (317,70 m) i stosunkowo mono­

tonną serię szarych iłów zawierających wkładki piasków i mułków oraz żwirowców ilastych, a także morską faunę. W obrębie tych iłów zazna­

czają się trzy poziomy mikrofaunistyczne (fig. 3), z których każdy od­

znacza się obecnością innego zespołu otwornic (zespoły II A i II B, czyli razem zespół krakowski, oraz zespół II C)i Następstwo poszczególnych warstw (kompleksów warstw) oraz poziomów mikrofaunistycznych umoż­

liwia (porównanie omawianego profilu z szeregiem innych profilów mio- cenu (fig. 4) opisanych ze wschodniej części Zagłębia Górnośląskiego (S. Alexandrowicz 1957, 1958; W. Krach 1939).

W okolicach S p y t k o w i c , bezpośrednio na piaskowcach i łupkach górnego karbonu leżą szare iły margliste i iły z wkładkami drobnoziar­

nistych piasków, o łącznej miąższości około 150 m ( A l e x a n d r o w i c z , 1957). W dolnej części profilu spotykamy iły margliste z bogatą mikro­

fauną otwornic (zespoły II A i II B, czyli zespół krakowski), przy czym domieszka materiału piaszczystego nie odgrywa tu większej roli. Ku górze ilość wkładek piaszczystych wydatnie wzrasta, a zespół otwornic staje się ubogi. Składem swoim odpowiada on zespołowi II C. A zatem iły ze Spytkowic można porównać z górnym kompleksem warstw (war­

stwy 12 — 20) z Przeciszowa.

W L i b i ą ż u w dolnej części profilu pojawiają się osady brakiczaue (ciemnoszare iły z wkładką lignitu) oraz słodkowodne (iły wapniste i wa­

pienie), zawierające charakterystyczną faunę (W. K r a c h , 1939). Osady te wykazują duże podobieństwo do dolnego kompleksu warstw z Przeci­

szowa, przy czym w Libiążu odznaczają się one mniejszą miąższością oraz mniejszą domieszką materiału piaszczystego. Wyższą pozycję stratygra­

ficzną zajmują utwory morskie, a to szare iły z otwornicami, które można porównać z podobnymi iłami opisanymi z Przeciszowa (górny kompleks warstw).

W okolicach L ę d z i n i I m i e l i n a w spągu iłów, zawierających morską makro- i mikrofaunę, leży cienka warstwa wapienno-marglistych i piaszczystych utworów lądowych. Ponad nimi występują morskie osady ilaste zawierające bardzo bogatą mikrofaunę, z której zespoły II A, II B i II C odpowiadają analogicznym zespołom z Przeciszowa (warstwy 12, 13, 14, 16, 18 i 20). Wyższą pozycję zajmują w Imielinie i w Lędzinach -<

Fig. 4. Korelacja mikropaleontologiczna i litologiczna osadów mioceńskich (dolno- tortońskich). 1 — piaskowce i ilowce piaszczyste z fauną lądową; 2 — margle i iły margliste z fauną słodkowodną; 3 — ciemne iły z wkładkami w ęgli brunatnych 1 z fauną brakiczną; 4 — szare iły margliste i piaszczyste z morską mikrofauną;

5 — łupki ilaste z wkładkami gipsów; 6 — wkładki żwirowców ilastych

Fig. 4. la correlation micropaleontologique et lithologique des depots du Miocene (Tortonien inferieur). 1 — gres et argiles sablonneuses avec une faunę terrestre;

2 — m am es et argiles mam euses avec une faunę des eaux lacustres; 3 — argiles foncees avec des intercalations des lignites et avec une faunę des eaux saumatres; 4 — argiles grises marneuses et sablonneuses avec une microfaune marine;

5 —■ schistes argileux avec des intercalations des gypses; 6 — intercalations des graviers avec argile

szare iły margliste z zespołem otwornic II D (zespół wielicki), oraz iły i łupki ilaste z wkładkami gipsów, które stanowią najmłodsze ogniwo stratygraficzne dolnego tortonu (S. A l e x a n d r o w i e z — E. O d r z y- w o l s k a - B i e ń k o w a , 1960).

W H a l e m b i e kolo Chorzowa znany jest pełny profil dolnego tor­

tonu, w którym podobnie jak w Przeciszowie wyodrębniają się dwa kom­

pleksy warstw. Dolny kompleks obejmuje margle słodkowodne, ciemno­

szare iły z wkładkami lignitów i z brakiczną fauną oraz iłowce piaszczys­

te osadzone przynajmniej częściowo w środowisku lądowym. Górny kompleks stanowią iły margliste z bogatą i charakterystyczną mikrofauną (zespoły II A, IIB , I IC i IID ) oraz iły i łupki ilaste z wkładkami gipsów. Profile osadów mioceńskich z Przeciszowa i Halemby są do siebie bardzo podobne, tak że wyróżnione kompleksy warstw mogą być ze sobą bezpośrednio porównywane.

W kopalni M a k o s z o w y iły margliste zawierające zespół otwornic 0 typie II A (zespół krakowski) leżą bezpośrednio na piaskowcach górnego karbonu. Ponad nimi leżą iły i łupki ilaste z wkładkami gipsu, a wyżej iły margliste i piaszczyste zaliczone do górnego tortonu (grabów). W profilu, tym brak osadów odpowiadających dolnemu kompleksowi warstw mio­

ceńskich z Przeciszowa, dobrze wykształcony jest natomiast górny kom­

pleks oraz osady młodsze od niego.

Wyniki dotychczasowych badań nad stratygrafią miocenu Zagłębia Górnośląskiego wskazują, że w obrębie dolnego tortonu (opolu) można tu wyróżnić dwa wyraźnie zindywidualizowane podpiętra: dolny opol 1 górny opol; te wydzielenia zostały potwierdzone wynikami prac mikro- paleontologicznych (S. A 1 e x a n d r o w i c z, 1958),

Dolny kompleks warstw z Przeciszowa (warstwy 1 — 11) wykazuje pełną analogię do osadów dolnego opolu z Halemby i z Imielina. Górny kompleks warstw (warstwy 12 — 20), obejmujący iły z bogatą mikrofauną otwornic, można zaliczyć do górnego opolu, tym bardziej że zespoły II A

i II B (zespół krakowski) występują w najniższych warstwach tych iłów (warstwy 12 i 13) i odpowiadają m. in. spągowemu zespołowi z kopalni Makoszowy oraz spągowemu zespołowi z iłów z Ostrea cochlear (okolice Krakowa), które w rejonie śląsko-krakowskim wyznaczają charakterys­

tyczny, dolny poziom stratygraficzny tego podpiętra. Żwirowce ilaste tworzące w Przeciszowie wkładki w szarych iłach, mogą być interpreto­

wane jako utwory powstałe w wyniku osuwisk podmorskich. Zawierają one szczątki płytkowodnej makro- i mikrofauny, nie znanej z otaczają­

cych je iłów oraz materiał gruboklastyczny, którego występowanie jest ograniczone wyłącznie do tych wkładek. Procesy sedymentacyjne, które doprowadziły do powstania danej warstwy żwirowca ilastego trwały je­

dynie przez krótki czas, dzięki czemu iły podścielające żwirowiec nie różnią się niczym od iłów leżących nad żwirowcem.

Najmłodsze poziomy stratygraficzne górnego opolu w Przeciszowie nie występują. W szczególności brak tu najwyższego ogniwa iłów pod- gipsowych (iły zawierające zespół otwornic IID , czyli zespół wielicki) oraz poziomu osadów chemicznych (iły i łupki z wkładkami gipsów).

Utwory te pojawiają się w profilach położonych nieco dalej na północ (np. w profilu w Chełmku — S. A 1 e x a n d r o w i c z, 1957), co w znacz­

nym stopniu ułatwia interpretację pozycji stratygraficznej iłów z Prze­

ciszowa.

Znaczna miąższość morskich osadów ilastych i ilasto-piaszczystych górnego opolu, na podstawie której R. M i c h a e l (1907) przyjął możli­

wość pojawienia się w Przeciszowie wkładek gipsów, wiąże się zapewne ze zjawiskami synsedymentacyjneij tektoniki. Zjawiska te mogły powodować obniżanie się dna basenu sedymentacyjnego oraz stosunkowo szybką

i intensywną sedymentację iłów i piasków zawierających zespół otwor­

nic II C. Dzięki temu ipoziom mikrofaunistyczny wydzielany na podstawie obecności wymienionego zespołu odznacza się w Przeciszowie dużą miąż­

szością. Wspomniany proces sprzyjał zapewne powstawaniu osuwisk pod­

morskich, w wyniku których powstały wkładki żwirowców ilastych.

MAKROFAUNA WARSTW DOLNEGO OPOLU

Materiał paleontologiczny z brakicznych utworów miocenu z Przeci­

szowa (warstwy 3 i 5) otrzymany od dra S. W. A l e x a n d r o w i c za jest wyjątkowo bogaty i 'dobrze zachowany. Opracowanie zespołu faunis­

tycznego pozwoliło na przedyskutowanie i określenie wieku tych utwo­

rów oraz na przeprowadzenie porównań z innymi tego typu znaleziskami na terenie Polski i krajów przyległych.

Warstwy dolnego opolu z węglem brunatnym leżą w Przeciszowie w obrębie kompleksu osadów lądowych i słodkowodnych, które w niższej części profilu zawierają wyłącznie skorupki ślimaków z rodzaju Cepaea (warstwy 2 i 4), a w wyższej części (warstwy 8 i 10) również liczne ślimaki z rodzaju Planorbis i zarodniki ramienic (Chara). W iłach osadzonych w środowisku półsłonym można zauważyć typowo brakiczny skład fauny obok typu mieszanego, brakiczno-morskiego. Zmienia się on kilkakrotnie rytmicznie w obrębie 28-metrowej warstwy (warstwy 3 i 5), przy czym pierwszy typ wiąże się z ciemnymi iłami, a drugi typ — z iłami jaśniej­

szymi. Ponadto warstwy słodkowodne przechodzą w brakiczne i z powro­

tem w słodkowodne, przy czym występują nagromadzenia skorup lub ich detrytusu. Łącznie ze składem fauny i analizą warunków ekologicz­

nych fakty te składają się na obraz zmian zachodzących na pewnym odcinku czasu w mioceńskim basenie sedymentacyjnym.

Z e s p ó ł f a u n y 1

W związku ze wspomnianym rytmicznym pojawianiem się osadów brakicznych i brakiezno-morskich pozostaje jakościowy i ilościowy skład zespołów fauny. W analizie systematycznej okazało się, że zmiany te na całym badanym odcinku rdzenia nie są znaczne, przeto celowe będzie scharakteryzowanie tej fauny w całości, a nie podawanie rejestrów faun z poszczególnych warstewek.

Kompletna lista oznaczonych skamieniałości ^przedstawia się nastę­

pująco:

M a ł ż e

Septifer oblitus M i c h t

Congeria sandbergeri A n dr. (?) Congeria sp. (częsty)

Ervilia pusilla P h i l , (częsty) Tellina sp.

Corbula gibba O l i v i Phacoides borealis E i c h w .

Cardium opatovense P r o c h , (częsty) Cardium papillosum, P o 1 i

Venus sp.

Cardita scalaris S o w.

M eretrix cf. islandicoides Lam.

Arca clathrata D e f r. (?) Arca diluvii L a m.

Leda fragilis L.

Nucula sp.

Per na sp.

A m u ssiu m cristatum B r o n n. (?) Ostrea digitalina D u b.

Ostrea cochlear P o l i Ostrea sp.

Ś l i m a k i

Ocenebra orientalis F r i e d b.

Ocenebra hochstetteri R. H o e r n M urex sp.

Nassa schonni R. H o e r n & A u i n g (częsty) Clavatula olgae R. H o e r n & A u i n g

Alvania montagui P a y r Manzonia sp.

Hydrobia frauenfeldi H o e r n . (częsty) Turbonilla sp.

Turritella bicarinata E i c h w. (częsty) Potamides pictus mitralis E i c h w.

Potamides schaueri H i 1 b. (częsty) Potamides nodosoplicatus H o e r n . Terebralia bidentata D e f r. (częsty) Terebraiia duboisi H o e r n .

B ittium deforme E i c h w.

Odontostomia conoidea B r o c c.

Seila schwartzi H o e r n .

Melanopsis impressa K r a u s (częsty) Calliostoma sp.

iNatica josephina R i s s o Neritina picta F e r . (częsty) Neritina sp.

Spirialis valvatina K i 111

Jak wynika ze spisu, fauna mięczaków nie jest zbyt zróżnicowana gatunkowo, natomiast niektóre gatunki występują nader często. Można zauważyć, że prawie wszystkie wymienione gatunki w małych ilościach znane są z morskich osadów miocenu. Liczne, a nawet masowe występo­

wanie niektórych gatunków w warstwach 3 i 5 w Przeciszowie decyduje 0 brakieznym charakterze osadu. Takimi brakicznymi elementami są tu:

Congeria, Cardium, Hydrobia, Melanopsis, Neritina, Potamides, Terebralia 1 Nassa. W niektórych próbkach stwierdzono ławicowe występowanie ostryg, które z powodu zgniecenia nie są możliwe do ściślejszego ozna­

czenia. Nagromadzenia fauny wiążą się na ogół z ciemniejszymi iłami, w których występują cienkie warstewki węgla brunatnego. Iły jaśniejsze zawierają mniejszą ilość gatunków brakicznych.

C h a r a k t e r y s t y k a ś r o d o w i s k a

Poszczególne gatunki mięczaków wchodzące w skład przedstawionego zespołu fauny można określić jako formy w pewnym stopniu euryhali- nowe. Niektóre sporadycznie występujące gatunki wskazują na granice

zasolenia wahające się m iędzy 15 a 35%o. Gatunki brakiczne żyją w zniko­

mej ilości w wodach pełnosłonych. Ich m asowe w ystępow anie i dom inu­

jąca rola w opisanym zespole fauny w skazuje na środowisko brakiczne.

Jest jednak prawdopodobne, że basen w którym osadzały się omawiane iły z fauną (warstwy 3 i 5), przechodził etapy różnego stężenia soli od wód słodkich do niem al norm alnie zasolonych, przy czym najsilniejsze piętno na składzie fauny pozostawiło środowisko brakiczne. Dołączają się tu etapy zupełnego wysłodzenia w spągu i w stropie warstw z w ęglem brunatnym oraz w obrębie tej serii (warstwa 4).

Podstawę do wnioskowania o głębokości zbiornika daje nam zarówno rodzaj sydem entu, jak i dane rozmieszczenia pionowego niektórych ga­

tunków mięczaków. Obecność ciemnoszarych, słabo piaszczystych iłów przekładanych warstewkam i w ęgli brunatnych i zawierających wkładki iłów słodkowodnych lub lądowych (warstwa 4) wskazuje na spokojne środowisko płytkowodne. Niektóre m ałże i ślim aki m ogły żyć w strefie nerytycznej, na głębokości poniżej 100 m (C orbu la, Tellina, Leda, Murex, Ocenebra, C lavatula, Turitella), przy czym wskazują one na m iękkie i m uliste dno. Osady o przewadze form brakicznych tw orzyły się w silnie spłyconym basenie, bowiem rodzaje takie jak Cardium , Congeria, H y d r o - bia, P o ta m id e s i Melanopsis żyły w wodach płytkich, odżyw iając się głów nie roślinnością morską. Basen był na ogół dobrze przewietrzany, co um ożliwiało bogaty rozwój fauny bentonicznej.

W i e k i a n a l o g i e f a u n i s t y c z n e

W rozważaniach nad w iekiem w arstw dolnego opolu z w ęglem brunat­

nym z Przeciszowa m ożem y brać pod uwagę zarówno gatunki morskie, jak i brakiczne. Na uwagę zasługuje fakt, że cały zespół mięczaków mors­

kich znany jest z utw orów dolno tortońskich. Obok form mało charakte­

rystycznych należy podkreślić obecność takich gatunków jak: T u rritella bicarinata, Ocenebra o rien talis, Ocenebra hochstetteri, C lavatula olgae, M e r e tr ix islandicoides, i A m u s s iu m crista tu m (?). Mają one „charakter w iedeński”, znany w Polsce z osadów uzinawanych za najniższy torton, a może i górny helw et (nip. w K orytnicy — K. K o w a l e w s k i — 1931).

W szystkie gatunki m orskie z Przeciszowa znajdują sw oje odpowiedniki w iłach pleurotom owych tej m iejscow ości (iły korytnickie), gdzie jednak w ystępuje znacznie bogatszy zespół m ięczaków wskazujących na zasole­

nie zbliżone do normalnego. W B enczynie w iłach heterosteginow ych zar liczanych do poziomu litotam niow ego w ystępują elem en ty korytnickie, z których wspólne z Przeciszowem są: Ocenebra orientalis, Nassa schonni i T u rr ite lla bicarinata (W. K r a c h , M. K s i ą ż k i e w i c z , 1950 *). Z mar- glam i podlitotam niowym i okolic Buska (K. K o w a l e w s k i , 1931) są wspólne: M e r e tix islandicoides, T u rrite lla bicarinata i A m u s s iu m crista­

tu m , a z piaskami zachodniej części Gór Św iętokrzyskich — M e r e tr ix islandicoides i Terebralia b id en ta ta (K. K o w a l e w s k i , 1931).

Szczupłość fauny morskiej z Przeciszowa nie pozwala na daleko idące porównania, niem niej jednak wspom nieć można o Grudnej Dolnej, gdzie

1 K r y t y c z n e s t a n o w i s k o K . K o w a l e w s k i e g o ( 1 9 5 7 ) w s t o s u n k u d o m o i ' z n a l e z i s k w B e n c z y n i e s t r e s z c z a s i ę w e w n i o s k u o p r z e m i e s z a n i u f a u n p o z i o m u p o d y . i n a d - l i t o t a m n i o w e g o . P r z e c z ą t e m u : f a c j a , s t a n z a c h o w a n i a s k a m i e n i a ł o ś c i o r a z 6 0 % e l e m e n t ó w k o r y t n i c k i c h .

33 R o c z n i k P T G t. X X X I I I Z. 4

w morskich iłach przewarstwionych w ęglem brunatnym w ystępują e le ­ m enty korytnickie, a także o spągowych iłach z otw oru Szczeka, skąd podaje K. K o w a l e w s k i (1957, 1958): A m u s s iu m cristatu m , T u rritella badensis i Clavatula. Porównania z faunam i iłów denudatowych Górnego Śląska i rejonu Krakowa dają w yniki ujem ne, gdyż utw ory te (Mako­

szowy, spąg iłów w K rywałdzie, Im ielin i inne) rozw inięte są w głębszej facji i jak w ykazały badania m ikropaleontologiczne S. A l e x a n d r o ­ w i e z a (1958), mogą być zaliczane do w yższego ogniw a stratygraficznego.

M ożliwość zastosowania form brakicznych do określania w ieku warstw w ym aga om ówienia. W pierw szym rzędzie należy zauważyć, że elem en ty brakiczne spotykane sporadycznie n ie spełniają warunków stawianych skam ieniałościom przewodnim, natom iast w ystępujące masowo mogą sta­

nowić aspekt uzupełniający. D otyczy to zwłaszcza środowiska, a w m niej­

szym stopniu w niosków natury stratygraficznej. Niektóre z gatunków brakicznych w y s t ę p j u j ą e y c h na ziem iach polskich, na Ukrainie Zachod­

niej i w Czechosłowacji są znam ienne dla dolnego tortonu (np. Terebralia bidentata, T. duboisi, Melanopsis im p r es sa). N ależy przy tym podkreślić, że cały zespół brakiczny z Przeciszowa jest trudno porów nyw alny z in­

nym i punktam i w Polsce ze w zględu na różny stopień w ysłodzenia zbior­

ników, w których pow staw ały w arstw y z w ęglem brunatnym , oraz z uw agi na dużą różnorodność fauny.

Kw estia wieku w arstw z w ęglem brunatnym jest w stadium dyskusji.

K. K o w a l e w s k i (1957, 1958) w yrażał ostatnio pogląd, że w szystkie tego typu utw ory lądowe, słodkowodne i brakiczne należy uważać za jednowiekowe, reprezentujące helw et. Analiza m ateriałów faunistycz­

nych i w yniki nowych badań skłaniają obecnie do w yrażenia odmiennego poglądu. Poza okolicam i K orytnicy, gdzie utw ory te z racji położenia pod ijłami pleurotom owym i m ogłyby przynajm niej częściowo być zaliczane do helw etu, inne punkty albo nie są udokum entowane fauną i z tego 'po­

wodu są w ątpliw e, albo znajduje się w nich fauna wskazująca na dolny torton. Literatura geologiczna dotycząca m iocenu dostarcza powodów do wnioskowania, że w ysładzanie zbiorników sedym entacyjnych mogło od­

bywać się w różnych ogniwach stratygraficznych.

Na obszarze śląsko-krakowskim utw ory z w ęglem brunatnym znane b yły z Przeciszowa i z W awrzyńcowie (R. M i c h a e l , 1907 — wiercenie w Lorenzdorf), z Libiąża (W. K r a c h , 1939) i z H alem by (S. A l e x a n ­ d r o w i c z, 1958). Analiza stosunków stratygraficznych i zespołów fauny wskazuje, że punkty te są ze sobą powiązane (fig. 3). Różnice w ynikające z porównania przez A. Q u a a s a (1906) niektórych gatunków wskazują na m om enty przypadkowego nagromadzenia szczątków fauny bądź na błędne oznaczenia, jak to w ykazał W. F . r i e d b e r g (1912). Brakiczne utw ory z Libiąża odpowiadają przeciszowskim , gdyż mają w spólne ga­

tunki: Corbula gibba, Congeria san dbergeri, C a rd iu m papillosum , S e p tife r oblitus, O strea cochlear, P o ta m id e s b iden tatu s, P. schaueri, N eritin a pieta i H ydrobia frauenfeidi. Podobne zespoły brakiczne znane są z dal­

szych terenów, nip. z Niskowej koło N ow ego Sącza i z okolicy Tarnobrzegu (K. K o w a l e w s k i , 1957). Ławicowo Występują tu m ałże i ślimaki:

H ydrobia, Modiola, L im n o ca rd iu m , Congeria san dbergeri; rzadsze są:

Nassa coarctata, P o ta m id e s cf. nodosoplicatus, Terebralia b iden tata,

71 )uboisi i M e r e tr ix islandieoides.

t Z utworam i brakicznym i wiążą się osady słodkowodne. Na Górnym - iąsku i w okolicach Krakowa w ystępują one zarówno w ich spągu, jak i w stropie: w licznych punktach w ystępują tylko utw ory słodkowodne