Dylematy radzieckiej polityki wobec państw socjalistycznych w latach 1988-1989

(1)

Dylematy radzieckiej polityki wobec państw socjalistycznych w latach 1988-1989

Demokratyzacja państwśrodkowej i wschodniej Europy poodrzuceniu komuni stycznej utopiipozostaje jednymz najważniejszych wydarzeń XX w. Wbadaniu tego fenomenu kluczowe pozostajestanowiskoZwiązku Radzieckiego i działania jego ówczesnegokierownictwa, z MichaiłemGorbaczowem naczele1.

1 Określenia „utopia u władzy" użyli Michał Heller i Aleksander Niekricz w książce:

Utopia u władzy. Historia Związku Sowieckiego, tłum. A. Mietkowski, 1.1-2, Wrocław 1989.

2 Aleksander Jakowlew, urodzony 2 XII 1923 r., był sekretarzem KC KPZR, członkiem Biura Politycznego, bliskim współpracownikiem Michaiła Gorbaczowa w zakresie strategii polityki zagranicznej i wizerunku radzieckiego przywódcy, współautorem pieriestrojki. G.Przebin- d a, J. Smaga, Kto jest kim w Rosji po 1917 roku. Leksykon, Kraków 2000, s. 115-116; M. Hel

ler, Siódmy sekretarz. Blask i nędza Michaiła Gorbaczowa, tłum. J. Juryś, Lublin 1993, s. 273- 279; V. Sebestyen, Rewolucja 1989. jak doszło do upadku komunizmu, tłum. B. Długajczyk, Poznań-Wrocław 2009, s. 157-158.

Wlutym 1989 r., gdy wydarzenia polityczne w Polsce i na Węgrzechnabrały dynamiki,Aleksander Jakowlew2 poprosiłoopinięnatematsytuacji w krajach radzieckiego bloku cztery radzieckie instytucje: InstytutGospodarki Światowego Systemu Socjalistycznego przy Radzieckiej Akademii Nauk(InstytutBogomo lowa), Wydział Międzynarodowy Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego(KC KPZR), Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ) i KomitetBezpieczeństwa Państwowego (KGB).W ten sposób powstały cztery memoranda na tematsytuacji wpaństwach socjalistycznych, zawierające także możliwe scenariusze wydarzeń na najbliższą przyszłość i ocenęzachodzących zjawiskz punktu widzeniainteresów ibezpieczeństwa ZSRR. Z wyjątkiemdo

(2)

kumentu sporządzonego w KGB wszystkie raporty zostały upublicznione. Dzięki uprzejmości Jacques’a Levesque’a,profesora nauk politycznych Uniwersytetu Québec wMontrealu,który udostępnił dokumenty odnalezionew Archiwum Fundacji Gorbaczowa w Moskwie, zostały one opublikowane w języku angiel skim w Biuletynie„Cold War International History Project" w2001 r.3 Jużrok późniejdokumentyte ukazały się w języku polskim w zbiorzePolska 1986-1989:

koniec systemu pod numerami 39,40 i 414.

3 J. Levesque, Soviet Approaches to Eastern Europę at the Beginning ofl989, “Cold War International History Project Bulletin” (Washington) 2001, № 12-13 (dalej: “Cold War”), s. 49-52, 71.

4 Polska 1986-1989. Koniec systemu. Materiały międzynarodowej konferencji, Miedzeszyn 21-23października 1999, red. A. Dudek, A. Friszke, Warszawa 2002, t. 3: Dokumenty.

5 „Pomocnikami” nazywano członków osobistej kancelarii sekretarza generalnego. Michaił Gorbaczow także uformował swoją osobistą kancelarię, wprowadzając do niej m.in. politolo

ga Szachnazarowa i historyka Czerniajewa. M. Heller, op. cit., s. 269-272.

6 Gorbaczow raczej nie wypracował spójnej polityki wobec państw socjalistycznych, o czym szerzej zob. W. B. Baranowskij, B. A. Szmielow, Transformacja w Polsce i w Rosji - różnice i podobieństwa, [w:] Białe plamy - czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach 1918-2008, red. A. D. Rotfeld, A. W. Torkunow, tłum. K. Rawska-Górecka, Warszawa 2010, s. 611; V. Sebestyen, op. cit., s. 245.

7 Określenia „państwo socjalistyczne" oraz „socjalizm" stosowane są w znaczeniu cało

kształtu ustroju politycznego i gospodarczego.

8 Notatka G. Szachnazarowa dla M. Gorbaczowa sporządzona przed posiedzeniem Biura Politycznego 6 X 1988 r.,"Cold War...”, s. 15.

Ważneokazały się także dokumenty przekazaneprzez członkówosobistej kancelarii (pomocników) Michaiła Gorbaczowa:Georgija Szachnazarowa i Ana tola Czerniajewa, opublikowane w Biuletynie „Cold WarInternational History Project”w2001 r.5 Publikacje te pozwalają zrozumieć dylematy radzieckiejpo lityki naprzełomie1988 i 1989r.prowadzonejwobec państwsocjalistycznych6.

Odejście Michaiła Gorbaczowa od doktryny Breżniewa

Jesienią 1988 r., ze względu na coraz bardziej niepokojący rozwójsytuacji wkra jach blokuradzieckiego, kierownictwo ZSRR stanęło przedkoniecznością wypra cowania w stosunku do państw socjalistycznych nowej strategii politycznej7. Na początku października1988r.Szachnazarowsformułowałnajważniejszeprob

lemy i przedstawiłje w formienoty Gorbaczowowi8.

Wskazywał w niej, że państwa socjalistyczne toczy choroba wynikająca z ułomności ustroju, który został im przeszczepiony po II wojnieświatowej.

KPZR dostrzegła już te słabościw ZSRR i przystąpiła do przebudowy socjali zmu,anadaniemu nowej jakości stało sięnajważniejszymzadaniem pieriestroj-

(3)

ki. Część państw socjalistycznych podjęła u siebie podobnedziałania, niektóre jednak - NRD, Rumunia i Korea Północna- nie są zdolne do żadnych zmian.

KPZR nie powinna im tego publicznie wytykać, bynie narazićsię na zarzut, że narzucapieriestrojkę swym przyjaciołom.Zdaniem Szachnazarowa, ZSRR musi zrezygnować z praw„starszego brata" wstosunku do państw socjalistycznych, nieodchodząc jednak odrolilidera,która przynależymu obiektywnie, jako naj silniejszemu państwusocjalistycznemuiojczyźnie rewolucji październikowej.

WprzeszłościZSRR wielokrotnie przychodził z pomocą materialną i polityczną państwom dotkniętym kryzysem. Jednak wprzyszłości nie może już brać pod uwagę użycia sił militarnych, w każdym razie niew przypadku Polski. Nawet konserwatywne siły w partii zdały sobie ztego sprawę9.

9 Ibidem; V. Sebestyen, op. cit., s. 246; W. G. Baranowskij, B. A. Szmielow, op. cit., s. 608.

10 Notatka G. Szachnazarowa dla M. Gorbaczowa..., s. 15-16; W. G. Baranowskij, B. A. Szmielow, op. cit., s. 614.

Szachnazarow dostrzegałkonieczność opracowania planu działaniana wy padek kryzysu obejmującegodużą część socjalistycznego świata, wtym jedno czesnegobankructwa kilku państw. Naskraju finansowego upadku znalazły się jego zdaniem: Polska, Węgry, Bułgaria,Wietnam, Kuba, Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), a Czechosłowacja znaczniepowiększyła swój zagranicz

ny dług. Tę sprawę Biuro Polityczne powinno przedyskutować z udziałem eks pertów. Za głównetematy do dyskusji uznał rozstrzygnięcie, do jakiegostopnia ZSRRmożezachęcaćpaństwa socjalistyczne,aby szukały pomocy gospodarczej na Zachodzie, i za jaką cenę polityczną orazjakbardzo ZSRR jest zainteresowany dalszą obecnością swoichsiłnaterytorium państw sojuszniczych. Jegozdaniem taka dyskusja powinna była sięodbyćnajpóźniej na przełomie 1988 i 1989 r.10

Do dyskusji na ten temat doszło po wystąpieniuGorbaczowana forum Zgro madzenia Ogólnego ONZ 7 grudnia 1988 r. Radziecki przywódca przedstawił wówczas swoją wizję współistnienia państw. Ogłosił, że nowe problemy glo balne wymagająwspółpracy ponad ideologicznymi różnicami. Wskazywał, iż mieszanie się w wewnętrzne sprawy innych krajów,w celu dostosowaniaich do jakiejś gotowej recepty, jest najbardziej destrukcyjne zpunktuwidzeniabu

dowy pokojowego porządku. Wprawdzie wprzeszłości starano się zwalczać ideologicznych przeciwników, jednak obecnie zróżnicowanie ideologiczne jest czynnikiem różnorodności i wzajemnegowzbogacaniasię.Gorbaczow wzywał, by wyciągnąć lekcję z przeszłości i zrezygnować z siły i zastraszaniajako instru

mentu polityki zagranicznej. Wolność wyboru jest powszechną zasadą, od której nie ma wyjątków, co zrozumiał pogłębokiej analizie„obiektywnych” procesów zachodzących w różnych krajach. Argumentował, że zróżnicowanie społecznych procesów dotyka systemu kapitalistycznego i socjalistycznego.Ten „obiektywny fakt”zmusza do poszanowania różnic poglądowychi odrębnych stanowiskbez

(4)

wzajemnej wrogości. Należy odideologizowaćstosunki międzynarodowe. Nie można narzucaćpaństwom filozofii, przekonań czy tradycji, nie należyzamykać się tylko w ramach własnychwartości, bo prowadzi to do duchowego ubóstwa i oznacza odcięcieod źródłarozwoju, jakimjestoryginalnydorobekkażdego narodu. Gorbaczow przekonywał,że każdy może dowieść korzyściwłasnego systemu przez realne czyny, a więc prawdziwie szlachetną walkęideologiczną, która jednak nie powinna być przenoszonana stosunki między państwami11.

Radziecki przywódca deklarował również,że kierownictwo ZSRR podjęło decy zję o jednostronnym ograniczeniuwciągudwóchkolejnychlatsiłzbrojnychdo 500 tys., czemu miałatowarzyszyć redukcja bronikonwencjonalnej. W porozu mieniu z sojusznikamizUkładuWarszawskiegoZSRR Gorbaczowpodjął decyzję o wycofaniu sześciu dywizji pancernych z NRD,Czechosłowacji i Węgier. Z kra jówtych miały także zostać wycofane siłydesantowe,aradziecka armiamiała być zredukowana o 50 tys. żołnierzy i 5 tys. czołgów.Wszystkie pozostające na ich terytorium siły przekształconoby w siły defensywne12.

11 Wyjątki z przemówienia M. Gorbaczowa na 43 sesji generalnej ZO ONZ z 7 XII 1988 r.,

"Cold War”, s. 29,192; Fragmenty tego przemówienia w języku polskim ukazały się jako za

łącznik do: M. Gorbaczow, Sam ze wspomnieniami, tłum. O. Morańska, Warszawa 2014, s. 394-402.

12 Wyjątki z przemówienia Gorbaczowa..., s. 307. Po 25 latach od tego wystąpienia Gorba

czow podtrzymał słuszność przedstawionych wówczas tez, w tym takich stwierdzeń: „Od wszystkich, a tym bardziej od najsilniejszych państw, powinno się wymagać samoograni- czenia i całkowitej eliminacji użycia siły na zewnątrz”; „Naszym ideałem jest wspólnota światowa państw prawa, które swoją działalność międzynarodową podporządkują prawu”.

M. Gorbaczow, op. cit., s. 340-341.

13 V. Sebestyen, op. cit., s. 240-241. Za formalne odejście od doktryny Breżniewa uważa się deklarację z 6 VII1989 r. uczynioną w Radzie Europy, A. Burakowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski, 1989 - Jesień Narodów, Warszawa 2009, s. 31.

Przemówienie to, przyjęte owacją na stojąco i potraktowane jako wyraz odejścia od doktryny Breżniewa, stało się przedmiotem dyskusji w trakcie po siedzenia Biura Politycznego KC KPZR wdniach27-28 grudnia 1988r.13 Głów

ną sprawąsporną byłaredukcjawojskradzieckichwkrajach socjalistycznych i wsamym ZSRR. Plan Ministerstwa Spraw Zagranicznych przewidywał przedy skutowanietegotematu zsojusznikamiw ramach KomitetuMinistrówObrony Układu Warszawskiego, co nie miałodotąd precedensu, i nagłośnienie go jako realizacji deklaracji Gorbaczowa. Pozostałym siłom zamierzanonadać defen

sywnycharakter. Tymczasem Minister Obrony Narodowej DmitrijJazów nie zamierzał nagłaśniać tej decyzji.Chciał przeprowadzić redukcjęradzieckich sił w „roboczymtrybie", a pozostałym nadać „bardziej defensywny charakter”. Oświadczył, że 9listopada 1988 r. zostały opracowane planywycofania radzie

ckich oddziałów z NRD, Czechosłowacji, Węgier i Polski i nie ma konieczności poddawania tej decyzji pod rozwagęodpowiedniej komisji Rady Najwyższej.

(5)

Jazówzarzucił Gorbaczowowi, że obiecanaprzezniego w ONZ redukcjajest tak duża,iżnaruszystrukturę radzieckich sił w NRD. Nie widziałpowodu,by pono sić takie ofiaryw imięgłasnosti. Uważał, że to państwa sojusznicze powinnywy

stąpićzinicjatywą wycofaniaradzieckich sił. Ostatecznieproponował wycofać trzy dywizje ze wschodniej Europy w 1988 r.i trzy następne w 1989 r.14

14 Protokół posiedzenia BP KC KPZR 27-28 XII 1988 r., "Cold War”, s. 24, 26-28. Dmitrij Jazów zgłaszał swój sprzeciw wobec redukcji radzieckich sił jeszcze przed grudniowym wy

stąpieniem Gorbaczowa w ONZ. V. Sebestyen, op. cit., s. 244.

15 Ibidem, s. 28.

16 "Cold War", s. 71, przyp. 3.

Jegor Ligaczow, sekretarz KC KPZR i szef wydziałuideologicznego, byłjednak przekonany, że ZSRR potrzebujerozbrojenia- co nie oznaczało ograniczenia jego obronnych zdolności, ponieważ siła państwa tkwiw ekonomii i politycznej jednościspołeczeństwa. Ligaczow był zwolennikiemupublicznienia kwestii re

dukcji radzieckich sił i dyskusjinadniąwpartii i w społeczeństwie.Gorbaczow najwyraźniejnie chciał aż tak nagłaśniać tegoproblemu, obawiał siębowiem jednoczesnego ujawnienia,że ZSRR zewzględu nastangospodarki musi doko

nać jednostronnych cięć. Nie chciał także przyznać, jaką część dochodu narodo

wego ZSRRprzeznaczał na zbrojenia, ponieważzniweczyłobyto cały efekt prze mówienia w ONZ15.Radziecki przywódca najwyraźniej chciałumocnić wrażenie, że nowa polityka jest wynikiempieriestrojki i głasnosti, a nie trudnej sytuacji gospodarczej kraju.

Radziecka ocena rozwoju sytuacji w państwach socjalistycznych

Nowasytuacja stworzona przez deklarację Gorbaczowa wymagała wypraco

wania odmiennej strategii wobec państw socjalistycznych. Wlutym 1989 r. do Jakowlewa dotarły raportynatemat sytuacji gospodarczej i politycznejw tych krajach. Najobszerniejszy dokument, zatytułowany „Zmiany weWschodniej Eu ropie i ichwpływ na ZSRR",sporządził InstytutBogomołowa.Ostateczny tekst przygotowałaMarina Pawłowna Silwanskaja16.

Raport Komisji Bogomołowa jasnostwierdzał, że w państwachśrodkowo

europejskich stalinowski model socjalizmu narzucony przez ZSRRznalazłsię w ślepejuliczce. We wszystkich krajach regionu narastają sprzeczności i rozwi jasię kryzys. Skala konfliktówjest zdecydowanieróżna: od bardziej lubmniej jawnego napięcia,przez gwałtowne wybuchy protestu, aż po chronicznykry

zys, który oznaczapoczątek dezintegracji systemu. Proces ten może zakończyć się albo przyjęciem nowego modelu socjalizmu, albojego upadkiem. Wsferze ekonomicznej nastąpiło spowolnienie wzrostu gospodarczego, pogorszyło się

(6)

zaopatrzenierynku i wzrósłdług zagraniczny. Gospodarka Polski i Jugosławii znalazły się nakrawędzi upadku17. W sferze politycznej nastąpiłkryzys zaufania dopartiirządzących.One same zostały dotknięte odpływem członków, skurczyła się ich baza społeczna, a w Polscei na Węgrzech muszą rywalizowaćz nowymi organizacjamipolitycznymi, a nawetbrać pod uwagę dopuszczenieopozycjido władzy w roli koalicjanta18. W sferze ideologii dominowałoskostnienie. Brakno wych inicjatywbadawczych w naukach społecznychuniemożliwił zbudowanie programówreform. Młode pokolenie, sfrustrowane brakiem perspektyw, glory

fikowało przedrewolucyjną przeszłość. Manifestacja tych nastrojów przybrała największerozmiary wPolsce, w Jugosławii,na Węgrzech,w NRD, w Czechosło

wacji i w Rumunii. Jednocześnie uległy degradacji więzimiędzy państwami so cjalistycznymiiich wymiana handlowa z ZSRR. Wzrosły natomiast animozje ru- muńsko-węgierskie,słowacko-węgierskie, polsko-niemieckie i polsko-czeskie19.

17 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa (Marina Silwanskaja), luty 1989,

"Cold War”, s. 52-53. Diagnoza ta była jak najbardziej trafna, więcej na ten temat zob. W. Wa 1 - kiewicz,Jugosławia. Bytwspólny i rozpad, Warszawa 2000, s. 234-240, Historia Państw Świata w XX Wieku; A. L. Sowa, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Kraków 2001, s. 333-334, Wielka Historia Polski, 1.10.

18 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa..., s. 53.

19 Ibidem.

20 Ibidem, s. 54.

21 Ibidem. Opinię tę potwierdzają A. Burakowski, A. Gub ry nowi cz, P. U kiel s ki, op. cit., s. 35, 61-68.

Po tej ogólnejdiagnozie KomisjaBogomołowadokonała podziału państw socjalistycznych na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczono:Polskę, Węgryi Jugo

sławię - kryzys przybrał tu jawnycharakter, a protesty robotniczedoprowadziły donarodzin nowego ruchu związkowego. Oceniano, że w krajach tych świado

mość robotnikówi innych grup pracowniczych byławysoko rozwinięta. Tym czasem koniecznereformypowinny objąć przemysłwęglowy,metalurgiczny, stoczniowy, a więc dotknąć te grupyrobotników, których obronabyłatradycyj

nymcelempartii marksistowsko-leninowskich. Misja partii rządzących stanęła więc wsprzeczności z koniecznością przeprowadzenia reform strukturalnych20.

W raporcie Komisji Bogomołowa wskazywano,że partie rządzące Polski, Węgier iJugosławiispóźniły sięz reformami i niezdołały zachować politycznej inicjatywy. Zabrakło im wizji i nie wypracowały konstruktywnego programu naprawy socjalizmu. Intelektualiści tych państwwoleli świadczyćusługi opo

zycji,która tworzyła własneprogramy.Oile rozwój sytuacji w Jugosławii miał ideologicznie marginalneznaczenie dla Związku Radzieckiego, o tyle wydarzenia na Węgrzechi przede wszystkim wPolscemogły dotknąć ZSRR bezpośrednio, umacniając pozycje konserwatywnych sił w KPZR i zagrażającpieriestrojce21.

Zdaniem ekspertów Komisji Bogomołowa,trudności z realizacją planów gospodarczych, niedostatecznezaopatrzenie rynku wprodukty konsumpcyjne,

(7)

ferment wśród inteligencji,konflikt pokoleń i kryzys moralny dotknęły także państwa drugiej grupy: Czechosłowację, NRD, Bułgarięi Rumunię. Ujawnienie tychzjawisk uniemożliwiałacenzura, ale na dłuższą metęśrodkiadministracyj

ne nie mogłyzapobiec wybuchowispołecznego niezadowolenia.Prześladowania opozycjimogłynatomiast pociągnąć za sobą międzynarodowe sankcje gospo

darcze. Rumuniajużznalazła sięw izolacji ztego powodu, a demonstrowanie przyjaznych stosunków z jej przywódcą Nicolae Ceausescu mogło być jedynie źródłem międzynarodowej kompromitacji22.

23 Ibidem, s. 55. Utrzymanie władzy przez PZPR było w ZSRR traktowane jako warunek zachowania w Polsce socjalizmu. W. G. Baranowskij, B. A. Szmielow, op. cit., s. 620.

W swym raporcie Komisja Bogomołowa nakreśliła także możliwe kierunki rozwoju sytuacji w krajach socjalistycznych,zewskazaniem na scenariusz naj korzystniejszy dla ZSRR.

Wprzypadku Polski, gdzie 6lutego 1989 r. rozpoczęły sięobradyOkrągłego Stołu,najdogodniejsze byłozawarcie antykryzysowego paktu jako kompromisu między rządem, „Solidarnością" i rządowymi związkami zawodowymi. Pozycję Polskiej Zjednoczonej PartiiRobotniczej (PZPR)powinny wzmocnić stopniowe przejściedo gospodarki mieszanej, decentralizacja i prywatyzacja gigantów po wojennej industrializacji, a następnie droga dojakiejśformy gospodarki ryn kowej. W sferzepolitycznej taką rolę powinny odegrać: powrót do pluralizmu politycznego, wolnewybory do parlamentu,wprowadzenie przedstawicieli opozycjidorządu i umożliwienie jej dostępu do mediów. Następnie powinno dojśćdo spłaty długów i otwarcia nowych źródeł kredytów. Zastosowanie tych środków nie musiało uchronićPolski przed robotniczymiprotestamii dalszym osłabianiem pozycjiPZPR, ale cały procesprzemianmiałby stopniowy charakter.

Warunkiem realizacji tego najbardziej pożądanego scenariuszamiałobyćutrzy

manie władzy przez dotychczasową ekipę,zWojciechem Jaruzelskimnaczele23.

Pesymistycznyi niepożądanyscenariusz przewidywałbrak porozumienia z opozycją, wzmocnienie w PZPRkonserwatywnych sił, aw „Solidarności”rady

kałów. Polska znalazłaby sięwpermanentnym kryzysie i przeobraziła w „cho rego człowieka Europy”.Możliwybyłjeszcze gorszy scenariusz,zakładający fia skorozmówprzy Okrągłym Stole,a następnie gwałtowanąeskalację konfliktu i ponownewprowadzenie stanu wojennego lub sytuację przypominającą wojnę domową:„Afganistan w środku Europy”. Eksperci zInstytutuBogomołowa nie wykluczali w dłuższejperspektywie odejścia Polski od socjalizmuna rzecz sy

stemuzbliżonegodo Włochlub Grecji24.

W odniesieniu do Węgier za najlepszy scenariusz uznano podjęciereformy polegającej na reprywatyzacjiprzemysłu i rolnictwa, przekształcenie gospo darki w mieszaną, a następnie zbliżenie zEuropejskąWspólnotąGospodarczą

(8)

lub zEuropejskim Stowarzyszeniem Wolnego Handlu. Reformie gospodarczej towarzyszyłabystopniowaodbudowa systemuparlamentarnego i powrót do pluralizmu partyjnego.Ubocznym skutkiem byłoby zaniechaniewspółpracy Wę

gierz Radą WzajemnejPomocy Gospodarczej,jedynie formalne kontynuowanie członkostwawUkładzie Warszawskim iwzmocnienie tendencji do neutralności, być może w ramach jakiegoś rodzaju federacji dunajskiej.Warunkiem do prze prowadzeniareformy było, zdaniem radzieckich ekspertów, umocnienie pozycji Węgierskiej PartiiPracujących i jej koalicja zsocjaldemokratami25.Pesymistycz

ny scenariusz dla Węgierzakładałumocnienie partyjnych konserwatystów, po zorne kompromisy, wzrost gospodarczegonapięcia i ogłoszenie niewypłacal ności. Najgorsze zaś byłoby starcie skrajnych sił po stronie rządzącej i opozycji, terror i stan wyjątkowy26.

25 Ibidem.

26 Ibidem, s. 56.

27 Ibidem, s. 56-57; Slobodan Milosevic w 1987 r. stanął na czele Prezydium KC Związ

ku Komunistów Serbii; Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, red.

W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004, s. 842. O budowaniu jego pozycji politycznej zob. M. Korzeniewska-Wiszniewska, Serbia pod rządami Slobodana MiloSevicia. Serbska polityka wobec rozpadu Jugosławii w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Kraków 2008, s. 68- 73 i nast.

DlaJugosławii najlepszym scenariuszem miało być stworzeniepostkapitali- stycznego społeczeństwa opartego nasamozatrudnieniu.Gospodarka przyjęłaby charakter rynkowy z dominującą własnością prywatną i zagraniczną.W takim wypadku społeczeństwo mogłoby osiągnąć wysoki standard życia. Przemia nom tym powinno towarzyszyć zbliżenie zeWspólnymRynkiem,tymbardziej że warunkiem powodzenia reform była gospodarcza pomoc Zachodu,poparcie reformy przez większośćspołeczeństwa i zachowanie jego politycznej jedności.

Pesymistyczny scenariuszprzewidywał zwycięstwo konserwatystówdążących do zachowania status ąuo za wszelką cenę. W efekciemogłaby powstać dyk tatura wspieranaprzez armię. Kandydatanadyktatora upatrywanow osobie Slobodana Milosevicia.Ze względu na narastające podziały narodowościowe wJugosławii najbardziej prawdopodobny był najgorszyprzebieg wydarzeń27.

Sytuacjęw drugiej grupie państw, czyli Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i NRD, eksperci z komisji Bogomołowatraktowalijako dużo poważniejszą, po nieważ możliwy w nich był niekontrolowanyspołecznywybuch28. W Czechosło

wacjiprzewidywano gojuż nawiosnę 1989 r. zpowodu rosnącego społecznego niezadowolenia,brutalnych metod rozpędzania manifestacji, pogarszającej się sytuacji gospodarczej. Tymczasempierwszysekretarz Komunistycznej Partii Czechosłowacji MilosJakeśnie był w staniezaryzykowaćusunięciawiększości

(9)

niepopularnegokierownictwa partii,by wraz z premieremLadislavem Adamcem podjąćrzeczywiste krokizmierzające do odnowy socjalizmu i demokratyzacji29.

29 Ibidem. Milos Jakeś został sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Czechosłowa

cji 17 XII1987 r„ nie był jednak zdolny do przeprowadzenia reform, ani politycznych, ani go

spodarczych. Ladislav Adamec został premierem 12 X 1988 r. Szerzej zob. J. Tomaszewski, Czechy i Słowacja, Warszawa 2006, s. 276-278, Historia Państwa Świata wXX Wieku-, Słownik biograficzny..., s. 5-6, 487-488.

30 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa..., s. 57. Szerzej o sytuacji w Ru

munii w tym okresie zob. A. Burakowski, Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceausescu, 1965-1989, Warszawa 2008, s. 315-337.

31 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa..., s. 58. Radziecką diagnozę sytuacji w SED potwierdza E. Bojenko-Izdebska, Przemiany w Niemczech Wschodnich 1989-2010. Polityczne aspekty transformacji, Kraków 2011, s. 63-64, Societas, 28, a także U. Mahlert, Krótka historia NRD, oprać, red. K. Uściński na podst. tłum. A. iT. Soróbków, Wrocław 2007, s. 100-102, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 2944.

32 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa..., s. 58. Na XIII Kongresie Bułgar

skiej Partii Komunistycznej w 1986 r. przyjęto szereg wytycznych, których nie realizowano, co kierownictwo partyjne samo przyznało w 1988 r.; surowa ocena bułgarskiego kierownictwa mogła wynikać z pogorszenia stosunków między Gorbaczowem a Żiwkowem, które nastąpiło w 1986 r. na tle współpracy w ramach RWPG. Więcej zob. R. Woźnica, Bułgarska polityka wewnętrzna a proces integracji z Unią Europejską, Kraków 2012, s. 23-24, 30-35, Societas, 33.

Dla Rumunii najlepszym rozwiązaniem byłobyusunięciedotychczasowego kierownictwa. Nieco gorszym- zachowanie władzy przez Ceausescu, który jed

nakmusiałbywykorzystać fundusze uzyskanepo spłacie rumuńskichdługówna polepszenie sytuacjispołeczeństwa. W innymwypadku nie można było wyklu czyć społecznego wybuchu30.

Kierownictwo NRD także uważanoza konserwatywne, ale nienegowano ist nienia partyjnej opozycji, która jednak najwyraźniej niechciałasię ujawnić, nie mając pewności, czy kurs przyjęty w ZSRRjest nieodwracalny. Pozatymgdyby pieriestrojka została zastosowanaw NRD,wwarunkach demokratyzacji igłas- nosti, mogłobydojść dowysunięcia postulatu zjednoczenia Niemiec nabazie konfederacji lub na zasadziejedno państwo - dwa systemy31.

W Bułgarii, zdaniem specjalistów z Komisji Bogomołowa,kierownictwopar- tyjno-państwowe opracowałopozorny projekt reform, a więcprawdopodobne było załamanie gospodarczei strajki,zwłaszcza niewykwalifikowanych robot ników. Usunięcie urzędującego pierwszego sekretarzapozwoliłoby ujawnić się zwolennikom zmian32.

W memorandum wskazywano, że osłabieniepozycjibratnich partiikomu nistycznych, anawet możliwośćpozbawienia ich władzy i zwrot państw socja listycznych ku Zachodowi, wymagało ze strony ZSRR rozsądnej reakcji,alenie przeciwdziałania.Wspieranie konserwatywnychreżimów stałoby siębowiemol

brzymim obciążeniem dla radzieckiej gospodarki i umocniłoby niechęć do ZSRR wpaństwach socjalistycznych. Poza tym byłoby to hamowanie „obiektywnego

(10)

bieguhistorii",które szkodziłoby także samejpieriestrojce, a ZSRR pozbawiło by międzynarodowego wsparcia.W warunkach nowego otwarciaw stosunkach USA i ZSRR skończyła siępraktyka wzajemnego „wydzierania” sobiepaństw w celu osłabienia przeciwnika. Zachodnim politykom zależałona umocnieniu pieriestrojki. Obawiali się skutków dezintegracji państw radzieckiegobloku, woleli więcwspierać w nich reformatorskie żywioły z nadzieją, że kraje te będą zmierzały ku finlandyzacji33.

33 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa..., s. 58-59.

34 Ibidem, s. 59.

35 Ibidem. Radzieckie kierownictwo zamierzało zachować polityczne przywództwo, ale bez obciążeń gospodarczych na rzecz państw socjalistycznych; zob. W. G. Baranowskij, B. A. S z m i e 1 o w, op. cit., s. 608.

Zbliżenie państw socjalistycznych zZachodemautorzy memorandum przyj

mowali ze spokojem. Przedewszystkim niesądzili,by w dającej się przewidzieć przyszłości ucierpiał Układ Warszawski. Wystąpienie z sojuszu uważali za sprzeczne z interesem geopolitycznym Polski. Na Węgrzech wrogość do Sojuszu powinnazmniejszyć się po wycofaniu części radzieckichwojsk. Kierownictwo NRDuważałoUkładWarszawski za ostoję swego państwa, a w przypadku zjed noczenia Niemcy zostałyby zneutralizowane. Bułgariai Czechosłowacja, zda niemekspertów Komisji Bogomołowa,niebrały pod uwagę opuszczenia Układu Warszawskiego. Jedynym państwem,które mogłowyjść z sojuszu, była Rumunia, ale tylko w sytuacjipogorszeniastosunków zZSRR.Nie byłaby tojednak dla ZwiązkuRadzieckiegotragedia, zważywszynageopolityczne położenie Rumunii i jejgłęboką izolację34.

Eksperci Komisji Bogomołowaliczyli, że zwrot w radzieckiej politycei wy cofanie się z polityki dyktatu wobec państw socjalistycznych pozwoli ZSRR zachować polityczną inicjatywęwEuropie Wschodniej, ajednocześnieskłoni Zachód do wspierania ekonomicznej ipolitycznej stabilności w regionie. Wre

zultaciegospodarczeobciążenie ZSRR ulegnie zmniejszeniu, a jego popularność i wpływy ideologiczno-polityczne wzrosną, oczywiście o ile uda sięzachować wrażenie, że radziecka politykajest rezultatem przemyślanych decyzji, a nie ze wnętrznej presji35.

Eksperci Komisji Bogomołowa śmiało kreślili optymistyczne wizje, nawet wsytuacji, gdybypartie komunistyczne w kilku krajach socjalistycznychutraci

ły władzęna rzecz opozycji. W przeszłości ZSRR wielokrotnie rozwijałprzyja

zne stosunkiz niekomunistycznymi siłami.Partiekomunistyczne nie powinny więcej wywoływaćobaw, zwłaszcza że ZSRRpostrzeganieingerencję w we wnętrzne sprawysąsiednichpaństwinaczej niż w latach 1950-1970, rezygnuje z idei rozprzestrzenianiaswego modelu socjalizmu nacałym świecie i zamierza wzbogacićgo o niektóre charakterystyczne dla Zachodu formy rozwoju: rynek, konkurencję, społeczeństwo obywatelskie, swobody obywatelskie.Oczywiście

(11)

ZSRR niezamierza wycofać poparciadla partii komunistycznych, ale pod wa runkiem, że będąone miały poparcie i społeczną legitymizację. Ta proponowana przez Komisję Bogomołowalogika dyktowała teżpotrzebęnawiązania kontaktu z opozycją36.

36 Memorandum dla A. Jakowlewa z Komisji Bogomołowa..., s. 59-60.

37 Ibidem.

30 Ibidem, s. 60-61. Odpowiadało to poglądom M. Gorbaczowa; zob. W. G. Baranowskij, B. A. S z m i e 1 ow, op. cit., s. 609.

Zdaniem ekspertów rezultatemfinlandyzacji państw socjalistycznychbędzie ichzbliżenie do Wspólnego Rynku, a nawetuzyskaniestatusu stowarzyszenia.

Związkowi Radzieckiemu mogłoby to ułatwić nawiązanieszerszych niżdotąd kontaktów z tą strefą37.

W nowej sytuacji międzynarodowej eksperci Komisji Bogomołowa zalecali radzieckiemu kierownictwu wyzwoleniesięz niektórych stereotypów,wtym z przekonania, że tylko partia komunistyczna uwładzypozwolina zachowanie bezpieczeństwagranic ZSRR.Ichzdaniemnależało przewartościowaćpojęcie

„światowego systemusocjalistycznego",będące zupełną fikcją. Proponowali:

dokonaćreformyUkładu Warszawskiego w duchu zwiększenia roli jego człon

ków;utworzyć regionalne dowództwa kierowane przez poszczególnepaństwa;

ograniczyć wojskowąobecnośćwewschodniej Europie w porozumieniu zkra

jami goszczącymi; stworzyć warunkido demilitaryzacjiEuropy i redukcji ame

rykańskiej obecnościna tymkontynencie.Powinna zostaćwprowadzona zasada konsultacjiradzieckich sojuszników w zakresie polityki zagranicznej w miejsce przekazywania im informacjio podjętych przez ZSRR decyzjach. W związku z tym należałoby wymienić kadry w radzieckich placówkach w krajach socjali

stycznych na osobypopierające pieriestrojkę i nowe myślenie38.

Wpodsumowaniu memorandum Komisja Bogomołowa stwierdzała, że kry zys w krajach wschodniej Europy jestwyrazem destalinizacji. System narzucony tym państwom w 1948 r. wyczerpał swojemożliwości. Nadszedł czas powrotu doichnaturalnego historycznego procesu wynikającegoznarodowej specyfiki.

Dopewnego stopnia jest tozakończenie powojennej ery, przełamanie jałtańskie go porządku ipodziału świata na dwa wrogiebloki. Z perspektywy światowego socjalizmu próba zahamowania tego procesu siłą miałaby poważnekonsekwen

cje, sprowadziłaby bowiem państwa socjalistyczne do roli państw słaborozwi niętych. Doszłoby zatem do kompromitacji socjalistycznej idei we wszystkich jej odmianach, wzmocnienia neokonserwatyzmuiataku na zdobycze robotni

ków. Dyktatorskie reżimystaledomagałybysiępomocyZSRR,podkopując jego własną socjalistyczną odnowę. Pokojowa ewolucja w krajach wschodniejEuro py pozwoliłabyzaś na przyspieszenie rozwojutychpaństw i stworzenie w nich postkapitalistycznegospołeczeństwazzachowaniemzdobyczy socjalizmu39.

(12)

Wydział Zagraniczny KC KPZR w swym memorandum wskazywał, że sto

sunkiZSRRi krajów socjalistycznych weszły w stadiumkrytyczne. Przejściedo zasady równości i wzajemnej odpowiedzialności rozpoczęte w kwietniu 1985 r.

i powtórzone na spotkaniu roboczym wMoskwie w 1986r. pozwoliło ZSRRza chować miejsce lidera w procesie socjalistycznej odnowy. Związek Radziecki, zrywając z poprzednim typemrelacji,nie stworzył jednak nowegomodelu wza jemnychstosunków. Powstało wrażenie,żepozostawił swych przyjaciół samym sobie,astosunki z krajami blokuniesą już priorytetem jegopolityki. Tymczasem państwa te przeżywały głęboki kryzys systemu,który został im przeszczepiony w stalinowskiej formie przy bezpośrednim udziale lubwsparciu ZSRR. System ów nie uzyskał społecznej legitymizacji iokazał się niezdolnydosprostania wyzwaniomnaukowej i technologicznej rewolucji, a partie rządzące nie były w stanie wypracować nowego modelu sprawowania władzy.Społeczeństwa tych państw idealizowały więc Zachód, odrzucającsocjalistyczne wartości40.

40 Memorandum Wydziału Zagranicznego KC KPZR z lutego 1989 r., "Cold War”, s. 62;

A. Burakowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski, op. cit., s. 27.

41 Memorandum Wydziału Zagranicznego KC KPZR..., "Cold War”, s. 62.

42 Ibidem, s. 63.

Wmemorandum podkreślanospecyfikę poszczególnych państwsocjalistycz nych. W Polsce i na Węgrzech wydarzenia zmierzały wkierunku pluralizmu, utworzeniakoalicji i parlamentarnejformyrządu. Partie rządzące tych państw nie mogłyliczyć na zachowanie swej pozycji. Wiele zależało od ich zdolności do współpracy z opozycją.Tymczasemwobu partiach istniałyfrakcjeskłonne do użycia siły, gdyby sytuacjagwałtowniesięzałamała. EksperciMSZ sądzili, że ze względu na zmęczeniePolaków kryzysem istniała poważna szansa na ewolu

cyjnyrozwój sytuacji, natomiast na Węgrzech kryzysnie miałtakgwałtownego przebiegu41.

W Czechosłowacji duża część kierownictwa chciała zastosować środkiad

ministracyjne wwalcezopozycją i uniknąćdemokratyzacjisystemu. Stabilizu jącym elementem była stosunkowo dobrasytuacjagospodarczapaństwa. Z ko

lei Bułgaria prowadziła symulacjępieriestrojki. Ogłoszono weryfikacjęteorii marksistowsko-leninowskiej i stworzenienowegomodelusocjalizmu,ale rze

czywiste działania ograniczały się do reorganizacji i przetasowań personalnych, corzucało się cieniem na pieriestrojkę. TodorŻiwkowrządził dzięki politycznej manipulacji. NRD natomiastznajdowało się podpresjąrosnącego zadłużenia izależności od Republiki Federalnej Niemiec. Konserwatywne kierownictwo chciało uniknąć problemówodnowy, ale trzeba jerozumieć: NRDpowstałanie nanarodowej, ale naideologicznej podstawie i demokratyzacja mogła wywo

łać niespodziewane trudności42. Z koleiRumunięNicolae Ceausescu odizolował od radzieckich wpływów, a sam odziałsię w szaty obrońcysocjalizmu. Sytua cja w tymkraju mogło zmienić się tylko z jego odejściem.Jugosławia weszła

(13)

wgłębokikryzys ekonomiczny i narodowy, co mogło nietylko osłabić Związek Jugosłowiańskich Komunistów, ale nawet doprowadzić do rozpadufederacji43.

43 Ibidem.

44 Ibidem.

45 Ibidem.

46 Ibidem, s. 64.

W tej sytuacji WydziałZagraniczny KC KPZR przewidywał kilka możliwych scenariuszy. Najkorzystniejsze z punktuwidzenia ZSRR byłoprzejście państw socjalistycznych ku demokracji i nowejformiesocjalizmu, mimo żew takiej sy tuacji nie można było wykluczyć podważenia władzy partii rządzących. Droga do parlamentarnejlubprezydenckiej demokracji była możliwaw Polsce,na Wę

grzech i w Czechosłowacji44. W gorszym scenariuszuprzewidywano,żepokolej

nychprotestachspołecznych partiarządząca będzie zmuszona do politycznych koncesji. Pozwoli to uniknąćwybuchu, ale zepchnie partie komunistyczne na margines życia politycznego.Najgorsze zaś byłobyzachowanie obecnego syste

mu co groziłoby w przyszłościspołecznym wybuchem. W tymkrytycznym okre siestosunki zpaństwami socjalistycznymi powinny pozostać priorytetemdla ZwiązkuRadzieckiego, nawetw warunkachnowegootwarcia ZSRR naZachód45.

Eksperci z KC podkreślali, że geopolityczne znaczenie państw socjalistycz

nych, będącychstrefą ochronną, parasolem nad centrum socjalizmu, niepowin

no się zmienić wodniesieniu doNRD, Polski i Czechosłowacji.Należynatomiast na nowo zdefiniować charakterradzieckich wpływów w krajachsocjalistycz nych.Autorytarne metody z lat 1956 i 1968 przeżyłysięnietylko z powodu zasad,ale także nieprzewidzianychkonsekwencji. Interwencja wojskowa byłaby możliwa tylko w wypadku zbrojnej ingerencji obcychsił. Pozostają jedynieme

tody politycznei gospodarcze46.

W sferze gospodarczej autorzy memorandumzalecali odrzucenie stereoty pu,jakoby państwasocjalistyczne pasożytowały naZwiązku Radzieckim. Bilans handlowy w ramach Rady WzajemnejPomocyGospodarczejbył dlaZSRRraczej korzystny. Cenyzboża kupowanegona rynku RWPG były niższe niż na rynkach światowych, ceny towarów importowanych z krajów RWPG pozwalałyzwrócić koszty importu,na sprzedażyropy do tych krajów ZSRR zyskiwał w proporcji 1:4.Z drugiej stronyzachowanie starych form współpracy gospodarczej było niemożliwe. ZwiązekRadziecki niebył w stanie zwiększyć dostawpaliwa, surow

ców, planowałwręcz ich zmniejszeniewciągunastępnych pięciu latzewzględu na niskiecenyropy naftowej. ZSRR niemógł też dostarczyć tymkrajom nowych technologii. Tymczasem państwa socjalistyczne nie naprawią swej gospodarki bez międzynarodowej współpracy, a próby ożywienia wymiany handlowej w ra

mach RWPG nieprzyniosłyrezultatu. Państwa RWPG ruszyły na rynki zachodnie

(14)

irywalizują o ichzdobycie między sobą. Sytuacja może się zmienić, o ilewzrośnie zdolność eksportowa ZSRR, co jednakzajmie przynajmniej kilka lat47.

47 Ibidem.

48 Ibidem, s. 65.

49 Ibidem.

50 Ibidem. Wielorakie przyczyny nieufności partyjnych elit w państwach socjalistycznych wobec Gorbaczowa i wyraźne poparcie dla jego polityki w Polsce i na Węgrzech przedstawili A. Burakowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski, op. cit.,s. 29-31.

Eksperci z KC uważali, żeZSRR,byzachowaćopinię solidnego partnera, nie powinien wycofywać się z zawartych umów gospodarczych,ponieważ każde złamanie kontraktu mógł mieć opłakane skutki dla państw socjalistycznych. Na leżało ponownierozważyć kwestiędostaw ropy naftowej; podjąć wysiłek prze budowy przemysłu wojennego,któryw krajach socjalistycznych był bardziej związany z radziecką gospodarkąniżbranże cywilne; uzgodnićwspólne działania zmierzającedo zmniejszenia zagranicznego długu. ZSRR powinien także rozwijać stosunkiz Zachodem i wspierać integrację państw socjalistycznych zgospodarką światową48.

W sferze politycznejWydział Zagraniczny KCpodkreślał potrzebębardziej elastycznego podejścia do przemian zachodzących wkrajachsocjalistycznych.

Z dużą dozą realizmunależało rozważyć,gdzieradziecka interwencja jedynie za ostrzyłaby sytuację zamiastpomóc. Niektóre państwa dopuściły u siebie nie tylko mechanizmyrynkowe, ale prywatną własność i obcy kapitał.Można bezprzesady uznać, że wkroczyłyna drogę dokapitalizmu. Takie przemianymogły oznaczać załamanie gospodarki,rozwój kryzysu i pogorszenie standardu życia ludności.

Było małoprawdopodobne, byZachód chciał wziąćna siebie odpowiedzialność za te państwa. Polskie i węgierskie apele o nowy plan Marshalla nie znalazły zrozumienia. Poza tymnie można wykluczyć wybuchuwkrajach, gdzie konser

watywne reżimy pozostają uwładzy, czyli w Rumunii i w Korei Północnej49.

Partie rządzącenie powinny utracićkontrolinadprocesemlegalizacji opo

zycji, tworzenia koalicji parlamentarnych i budowy politycznego pluralizmu.

Pieriestrojka odegrała w tych krajachważnąrolę. Dawniej wszelkie protesty od razu nabierały antyradzieckiego charakteru,obecnie koncentrują się wokół kry tyki socjalizmu.O ilejednak pieriestrojkazbliżyła ZSRR do takich państw,jak Chiny, Jugosławia, Polska i Węgry,to stworzyła problemyzinnymi tradycyjnie bliskimisojusznikami,którzy pieriestrojkę odrzucili: NRD, Rumunią, Kubą, Koreą Północną50.

W dalszej części memorandumWydział ZagranicznyKC KPZR wskazywał na kolejne problemy.Zalecał podejmowanie zsojusznikamirozmów na więk szą skalęprzy jednoczesnymunikaniu sytuacji, wktórych zachodzące między nimikonflikty o podłożu narodowym wiązałyby ręce ZSRR. Należało wycofać się z bezpośredniego kierowania polityką państwsocjalistycznych, mimożeich

(15)

konserwatywne kierownictwa nadal tego oczekiwały. Ludność jednakwyrażała zaniepokojenie takimpaternalistycznym podejściem, coznajdowało wyraz w sto

sunku do żołnierzyradzieckich stacjonującychwtychkrajach. Niezadowolenie budziłatakże radzieckadominacjaw UkładzieWarszawskim. Należałoby doko nać umiędzynarodowienia sił stacjonujących wpaństwach Układu Warszaw

skiego. ZSRR powinien także wypracowaćzrównoważonepodejście do kwestii interwencjiwrazie politycznegokryzysu w krajachsocjalistycznych.Zasadniczo należało uznać zasadęwolnościwyboru, przy zachowaniu pewnej dwuznaczności wobec różnych możliwych wydarzeń. W każdym razieniepowinnosięzachęcać antysocjalistycznych sił, aby poddawały próbie fundamenty socjalizmu.Należało takżewziąć pod uwagętzw.„białeplamy” w stosunkach Związku Radzieckiego zsojusznikami,zwłaszcza że w 1989 r. miała minąć 50. rocznica wybuchu II woj ny światowej i podpisaniapaktu radziecko-niemieckiego51.

51 Memorandum Wydziału Zagranicznego KC..., s. 65-67.

52 Ibidem, s. 67.

EkspercizWydziałuZagranicznego KC KPZR przedstawiliteżprogram mi nimum utrzymania stosunków zpaństwami socjalistycznymiw okresieprzej ściowym. Przede wszystkim należało przygotować bezstronnąanalizę rozwoju sytuacji w tych krajach i scenariusze ewentualnej radzieckiejreakcjina możliwe komplikacje lub zwroty polityczne. Należało jednocześnieporzucićstare stereo typy i unikać jakiejkolwiekimprowizacji. Powinno się także podjąć wspólne ba

dania nad sposobami wyjścia z kryzysu, nową wizją socjalizmu i nowoczesnego kapitalizmuoraz możliwościami ichwspółistnienia. Należałozintensyfikować kontaktyz partyjnym ipaństwowymkierownictwempaństw socjalistycznych ze względu na ich„kompleks porzucenia". Bratnie partiepowinny otrzymać mo

ralne wsparcie,alebez narzucania im radzieckich rozwiązań,by uniknąć oskar żeń o mieszaniesię w ichsprawywewnętrzne. ZSRR powinien zachować do tychczasowewięzi z państwami socjalistycznymii zadbać,by ich wzmacniające się kontakty z Zachodem rozwijały sięw sposób zrównoważony, bez szkodydla integracji państw socjalistycznych. Należało również podtrzymywać współpracę między siłami zbrojnymi krajów socjalistycznych,przy jednoczesnym ogranicza niuw nich radzieckiej obecności militarnej, aż do zupełnego wycofania wojsk z Czechosłowacji iWęgier. Pozostałe siły mogłyby zostać umiędzynarodowione.

W interesieZSRR leżało, by zmianyzachodzące jużw krajach socjalistycznych nie pociągały za sobą niepotrzebnychkryzysów. Gdyby przemiany tewyszłypoza socjalistyczne ramy,należałobyzadbać, by ideologiczne różnice nie przybrały charakteru konfliktu i nie miały negatywnego wpływu nastosunkizZSRR. Na ko

niec Związek Radziecki powinien zwalczaćpowszechny stereotyp o moskiewskim konserwatyzmie i szukać wpaństwach socjalistycznych kontaktów ze wszystkimi siłami dążącymi do udziału wewładzy, w tym z Kościołami, ze względu na ich rosnące znaczenie w tych krajach52.

(16)

Ogólnie rzecz biorąc, ZSRR powinien odrzucić stare stereotypy,które zresztą same się przeżyły, w podejściu do państwsocjalistycznych. Rozbieżność zdań nie oznaczała, żepaństwozwracało się przeciw ZSRR i dryfowało ku Zachodowi;fakt, że kierownicza rola partii w jednymz nich byłakwestionowana,to jeszcze nie do wód, żedystansowałosię od Związku Radzieckiego. Jugosławia i Chiny odsunęły się od ZSRRwcześniej,ale niezdołałysię jeszcze przekształcićwkraje kapita listyczne. Nawetopozycja wPolscezdawała sobie sprawę,żez geopolitycznego punktu widzenia istniałakonieczność zachowania jakiejś formy sojuszuzZSRR53.

53 Ibidem, s. 67-68. Takie stanowisko opozycji potwierdzają A. Burakowski, A. Gubry- nowicz, P. Ukielski, op. cit., s. 32.

54 Memorandum radzieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 24 II 1989 r„ "Cold War", s. 68-69.

55 Ibidem, s. 69.

MinisterstwoSprawZagranicznych 24 lutego 1989 r. przedstawiłoswojeme

morandum zatytułowane „Proces polityczny w europejskich krajachsocjalistycz

nychi propozycje naszych praktycznych działań z uwzględnieniem powstałej w nich sytuacji". Podobnie jak pozostałe dwa dokumenty,raportMSZ zaczynasię od krytycznej oceny systemu socjalistycznego jakoustroju, którygeneruje coraz większą przepaść rozwojową między światem socjalistycznym a Zachodem.Kar

dynalnereformy polityczne i ekonomicznestały sięobiektywną koniecznością, ale tylko wPolsce, na Węgrzech i w Jugosławii kierownictwopartyjne podjęło - i tak spóźnione- działania w tym kierunku. Partie rządzące Polski i Węgier utraciły społecznezaufanie i tracąkontrolę nad biegiemwydarzeń. Opozycja podniosła głowęnie tylko w Polsce („Solidarność") i naWęgrzech (Forum De mokratyczne),aleiw Czechosłowacji (Karta77). Partie w Polsce i na Węgrzech zostały zmuszone dowielu ustępstw, wtym uznania politycznego pluralizmu. Jak stwierdziliautorzy memorandum: „Nasi przyjaciele wieleryzykują,podejmując te działania". Ryzyko obejmowało ich zdaniem nietylko powstaniesystemów wie- lopartyjnych iswobodną rywalizację sił politycznych, ale także utratę władzy54.

Krajom socjalistycznym, w których dominowałykonserwatywne kierowni ctwa, autorzy memorandum przepowiadali rosnące trudnościw dziedzinach go spodarki, polityki i ideologii, a potem trudnyproces demokratyzacji, realizowany na drodze gwałtownychpolitycznych i społecznych konwulsji55.

Podobniejak eksperci Wydziału Zagranicznego KC KPZR, urzędnicyMSZ dostrzegali, że pieriestrojka popsuła stosunki z Rumunią, NRDiCzechosłowa cją. Kierownictwa tychpaństw usiłowały zablokować rozwój ideipieriestrojki, uciekając się do różnychśrodków zapobiegawczych.Pozatymwiele sprawpozo stawało wciąż nierozwiązanych, w szczególności w zakresie współpracy gospo darczej,rozwojunowoczesnego modelu socjalizmu i rozwojustosunkówmiędzy narodami. Niewyjaśnione były także „białe plamy", związane z paktemradzie- cko-niemieckim z1939 r., sprawą Katynia, wydarzeniami 1956 r. na Węgrzech,

(17)

kryzysem 1968 r. w Czechosłowacji itd. Zwłoka wnowejocenie tych wydarzeń wywoływała irytację w państwach socjalistycznych iich społeczeństwach oraz podważała politykęgłasnosti56.

56 Ibidem. Więcej na temat odbioru pierestrojki w bratnich partiach zob. W. G. Baranow- skij, B. A. Szmielow, op. cit., s. 610-611.

57 Memorandum radzieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych..., s. 69.

50 Ibidem.

Podejmowane próby równouprawnienia państw w ramachUkładu Warszaw skiego niszczyłaswoją obstrukcją Rumunia. Pozostaliczłonkowie sojuszudemon

strowali roszczeniowe postawy, chcącuzyskać od ZSRR gwarancjebezpieczeń

stwa bez własnego wkładu oraz podkreślaliswą niezależność kosztem wspólnych interesów i sojuszniczej odpowiedzialności. Niezadowolenie z radzieckiej domi

nacji i obecnościwojsk radzieckich naswoimterytorium demonstrowały Wę

gry i Czechosłowacja.Wydajesię jednak nieprawdopodobne, by w dającej się przewidzieć przyszłości któreś z tych państwchciało opuścić Układ Warszawski.

Wyjątek stanowiływłaśnieRumunia i Węgry,którechciały ze swego członkostwa uczynić czystą formalność57.

Zdaniem urzędników MSZ, Zachód postawiłnaewolucyjny charakter prze

mian wpaństwach socjalistycznych i nie chciał żadnej konfrontacji wtej sprawie z ZSRR. Gdyby doszłodo poważnegokryzysu wtych krajach, państwa zachodnie najprawdopodobniej powstrzymałyby się od interwencji,zwłaszczamilitarnej,li

cząc, że ichcierpliwość zostanie z czasem wynagrodzona.Autorzymemorandum wyrażalitakżenadzieję, że przemianypolityczne zakończą sięna etapie finlandyzacji i społeczeństwapostkapitalistycznego58.

Wnioskipracowników MSZ były zbieżnezsugestiami Wydziału Zagraniczne go KC. Ekspercizalecaliintensyfikację stosunków zpaństwamisocjalistycznymi iutrzymywanie ich w przekonaniu,że współpraca z nimi nadalma kluczowe znaczenie dlaZSRR. Należałopodtrzymywaćw tych krajach socjalistycznądro

gęrozwoju. Wprawdzie Związek Radziecki nie mógł wpływać na rozwój państw socjalistycznychprzy pomocy narzędzi ekonomicznych i technologicznych, ale powinienzintensyfikować kontakty w sferzepolitycznej i ideologicznej. Spotka niana poziomie Komitetów Centralnych, premierów, ministrów powinny więc być częstszei miećroboczycharakter.Przyszedł teżczas na konferencję liderów bratnichpartii w wąskim gronie,podczas której miały zostać przedyskutowa ne problemy rozwoju współpracy wramachsocjalistycznej wspólnoty. Należało przygotowaćnowetraktaty oprzyjaźni i współpracy, ponieważ dotychczasowe wygasały; powinny one zostać opracowanewduchurówności, partnerstwa, zaufaniaiwspólnej odpowiedzialności. Trzeba wykluczyć użycie w stosunkach z tymi państwami metod siłowych, w tym wojskowych. Zastosowaniesiływoj

skowej było niemożliwe, nawet w najbardziejekstremalnej sytuacji, zwyjątkiem zewnętrznejagresji. Jednocześnie ZSRRpowinienutrzymywaćwojskaweuropej

(18)

skich krajach socjalistycznychjako czynnikstabilizujący, utrzymujący stannie

pewnościcodoich możliwej roli oddziałów w krytycznej wewnętrznej sytuacji5’. W stosunkachzpaństwami, które odrzuciły pieriestrojkę, należałobyunikać nacisków,ponieważ utworzenienowego modelu socjalizmu było obiektywnym procesem i kwestią czasu.Najważniejszebyło zachowanie wzajemnego zrozu mienia państw socjalistycznych.ZSRRpowinien natomiast dystansowaćsięod stosowania metod niezgodnychz prawami człowieka. Wobec wzrostuznaczenia partii opozycyjnych Związek Radziecki powinien nawiązać z nimi kontakty, po dobnie jak zezwiązkami zawodowymi. Autorzy memorandum postulowalitakże, byotworzyćwreszcie archiwa i razna zawsze zakończyć problem „białych plam"

we wzajemnychstosunkach5960.

59 Ibidem, s. 70.

60 Ibidem.

61 Ibidem, s. 71.

Dużą wagę MSZ przywiązywał do umocnienia Układu Warszawskiego. Zalecał zmianę atmosfery spotkań Politycznego Komitetu Doradczego,Komitetu Mini strówSpraw Zagranicznych i Komitetu Ministrów Oborny. Nie widziałpotrze

by uzyskiwaniawtych organach zawsze jednomyślnej zgody, za wszelką cenę i w każdejsprawie. Każde państwopowinno zachować prawo do odrębnego zdania i uzasadnienia swej pozycji. Należałowprowadzić obowiązkową rotację urzędników wewszystkich organach, utworzyć stały sekretariat i przekazać se kretarzowi generalnemu Politycznego Komitetu Doradczego funkcję koordyna torawspółpracy w ramach sojuszu61.

Zakończenie

Wszystkie trzy instytucje, do którychzwrócił się Aleksander Jakowlew, przedsta wiły raportywyraźnieutrzymane w duchu pieriestrojki,zawierające druzgocącą krytykę istniejącego systemu politycznego w krajachsocjalistycznych.W każdej z tych instytucji istniałaświadomość nieuchronności demokratyzacji, urynkowie nia gospodarki ipluralizmu politycznego. Wejście nadrogę ewolucyjnych reform, najlepiej inicjowanych przezpartierządzące,byłotraktowane jakonajlepsze wyj

ście z punktu widzenia interesówZwiązkuRadzieckiego.Normalizacjastosun

ków ze StanamiZjednoczonymi i pokojowe gesty Michaiła Gorbaczowazapewniły ZSRR neutralną postawępaństw zachodnioeuropejskich,które nie przejawiały chęcieskalowaniapolitycznego kryzysu w krajach radzieckiego bloku.

Radzieccy eksperci uznali najwyraźniej, żenowy kurs polityczny uratuje spój ność radzieckiego bloku. Ich uwaga skoncentrowałasięna reformie Układu War szawskiego. Niemal zupełnie pominięto kwestie związane z funkcjonowaniem

(19)

RWPGi sprawygospodarcze, któredlapaństw objętychkryzysem były pierwszo

rzędne.Zraportów wynikanatomiast bezwstydnedążenie ZwiązkuRadzieckiego dotego, by odpowiedzialnośćzaratowanie gospodarki państw socjalistycznych przerzucić na państwa zachodnioeuropejskie.

Ocena sytuacjiwradzieckim bloku została zweryfikowana już w1989 r. Za chodzące wydarzenia przeszły oczekiwaniaradzieckichekspertów.Nie można im jednak odmówićprzenikliwości, gdy sugerowali, żetylkote państwa, w których kierownictwo partyjne zdecydowałosięnapoważnekoncesje na rzecz opozycji, przejdą przezreformyw sposób ewolucyjny.

Prezentowaneopinie odzwierciedlają trudną sytuacjęZwiązku Radzieckiego, któremu zabrakło narzędzi, by uratować radziecką strefę wpływów wEuropie Środkowej.

Summary

Russian policy dilemma towards socialistic countries in 1988-1989

At the turn of 1988 and 1989 soviet leadership had to define its position towards situa

tion in socialistic countries. Four institutions worked on memorandum of: Institute of the World Socialist System of the Soviet Academy of Sciences, Department of International CPSU Central Committee, Ministry of Foreign Affairs and the KGB (the last undisclosed).

It says, that in connection with difficult economic situation of USSR, Michaił Gor

bachev's advisors agreed to use help from West, even in return for introduction of the market economy and the association with the Single Market; they approved reform of political system of soviet countries, because they came to a conclusion, that the previous system will not be able to fulfill social and economic challenges; they accepted existence of an opposition and even its share in government; they critically assessed the situation in the German Democratic Republic, Romania, Bulgaria and Czechoslovakia, where the ruling parties have not undertaken reforms. They expected social violent protests there and that ruling parties will loose control of the situation.

Gorbachev’s advisers feared not that the changes could threaten the existence of the Warsaw Pact. They recommended its reform in the spirit of equality of member states.

(20)