Symbole władzy i odpowiedzialności biskupiej w kulturze duchowej metropolii kijowskiej do początku XVIII w.

Alicja Z. Nowak

Katedra Ukrainoznawstwa Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Symbole władzy i odpowiedzialności biskupiej w kulturze duchowej metropolii kijowskiej

do początku XVIII wieku

Artykuł dotyczy kwestii władzy i odpowiedzialności biskupiej. Bazę źródłową stanowią modlitwy konsekracyjne, nauki oraz przysięgi biskupiej chirotonii, a także kazania i traktaty z kijowskiej metropolii do początku XVIII w. Pojęcie władza zostało użyte w dwóch zasadniczych znacze- niach. Pierwsze wskazuje na jurysdykcyjny wymiar władzy biskupa, która jest ograniczona do te- rytorium danej eparchii i obejmuje wyświęcanie diakonów, prezbiterów, świątyń, antimensionów i chryzmy. Drugie znaczenie jest związane z „rządem dusz”. Biskup, jako pasterz, jest nauczycie- lem, lekarzem, sędzią, strażnikiem i obrońcą. We wszystkich tych pełnomocnictwach władyka powinien być odpowiedzialnym przywódcą duchowym i moralnym autorytetem. Biskupstwo jest zaszczytem, ale kandydat na biskupa, co doskonale ilustruje modlitwa konsekracji, musi być go- tów na brzemię i trudy, nie zaś na przywileje i bogactwo.

Słowa kluczowe: biskup, pasterz, chirotonia, konsekracja, eparchia, jurysdykcja, władza, odpo-

wiedzialność, modlitwa, nauka

Kompetencje pasterskie i  administracyjne biskupa zostały zdefiniowane

w  kościelnych dokumentach: Konstytucjach Apostolskich, kanonach soborów

powszechnych i lokalnych oraz w aktach i zasadach wypracowanych przez Ko- ściół na Rusi

. Były one częściowo dostępne w Kormczych księgach

oraz przywo- ływane w naukach, a następnie traktatach dla kapłanów. Władzę i odpowiedzial- ność biskupa precyzyjnie określały modlitwy, a także specyficzne dla metropolii kijowskiej pouczenia głoszone przez konsekratora w trakcie chirotonii

oraz przy- sięgi nominatów.

Ten temat podejmowali często cytowani w metropolii kijowskiej teolodzy:

Pseudo-Dionizy Areopagita w  Hierachii kościelnej

oraz Symeon z  Tessaloniki w szeregu prac. W dziele O świątyni Bożej twierdził, że biskup jest tym, kto posia- da kapłańską władzę „w obfitości”

. Hierarchę nazywał także oświecającym, gdyż wszyscy otrzymują przez niego: „kapłani, jak również (pozostały) kler, pieczęć konsekracji, świątynie poświęcenie (…) wszystko to pochodzi z łaski biskupiej

1 Kwestia władzy biskupiej była przedmiotem ustaleń soboru metropolitalnego w  Wilnie w 1509 roku; odpowiedni zapis por. І. Солтан, Соборъ, во спасаемомъ градѣ Вільни бывшій, [в:]

Русская Историческая Библіотека, т. 4: Памятники полемической литературы въ Западной Руси, ч. 1, Санктпетербургъ 1878, s. 9. Ustalenia te zostały potwierdzone w Brześciu w latach 1590 i 1591: І. Скочиляс, Галицька (Львівська) єпархія ХІІ–ХVIII ст.: Організаційна структура та правовий статус, Львів 2010, s. 378–383. Dokumenty tego soboru zostały w XVII wieku włączo- ne (nie przypadkiem!) do wydanego we Lwowie w 1614 r. dzieła Jana Złotoustego O kapłaństwie.

2 Pierwsze drukowane Nomokanony (epitymijnyki) w metropolii kijowskiej pojawiły się w Ki- jowie w 1620, 1624 i 1629 roku, a we Lwowie w roku 1646, choć obszerne fragmenty o treści ka- noniczno-dyscyplinarnej dołączone były już wcześniej do Trebnika wydanego w Stratyniu w 1606 roku; charakterystyka tych zabytków por. О. Лотоцький, Українськi джерела церковного права, Варшава 1931, s. 51, 77–99. Szerzej o greckich i ruskich wersjach Nomokanonu por. А. Павловъ, Номоканонъ при Большомъ Требникѣ, Москва 1897; І. Скочиляс, op. cit., s. 371–378.

3 Formuły modlitewne w formie nauki skierowane bezpośrednio do wyświęcanego biskupa towarzyszyły zakładaniu szat, wręczaniu insygniów władzy. Zdaniem badacza, krótkie pouczenia pojawiły się w prezbiterskich i biskupich święceniach pod wpływem katolickich ksiąg liturgicz- nych, np. nauka towarzysząca wręczeniu mitry została wprost zapożyczona z  pontyfikału, por.

А. Неселовскій, Чины хиротесій и хиротоній, Киев 1906, s. 370.

4 Pseudo-Dionizego Areopagitę cytował między innymi Piotr Mohyła w Obrzędzie poświęcenia nowej świątyni. Był to fragment dzieła, tak określający kompetencje biskupa w stosunku do kapła- na: „Bo chociaż kapłani mogą wypełniać niektóre czcigodne obrzędy kultowe, to jednak kapłan nie może nigdy udzielić sakramentu świętego odrodzenia w Bogu bez najświętszego oleju ani spełnić misterium świętej komunii, nim nie położy na wcześniej poświęconym najświętszym ołtarzu sym- boli tego sakramentu. Co więcej, nie zostanie on księdzem, jeżeli nie powoła go do tej godności swoimi święceniami biskup. Zgodnie bowiem z prawem Bożym, tylko natchnieni biskupi posiada- ją sakramentalną władzę wyświęcania kapłanów i konsekracji boskiego oleju, i sprawowania rytu poświęcania boskiego ołtarza”, Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, tłum. M. Dzielska, Kraków 2005, s. 188; por. Чинъ бл̃гвенїя новыя цр̃кве, [w:] Еухологіонъ албо молитословъ или требникъ, Києвъ 1646, cz. 2, s. 73–74.

5 „Hierarcha (...) zasiada na katedrze Chrystusa i ma Jego władzę w obfitości, mogąc wiązać i rozwiązywać przez łaskę Bożą”, Symeon z Tessaloniki, O świątyni Bożej, tłum. A. Maciejewska, Kraków 2007, s. 47.

jak ze zdroju światłości”

. Zbliżoną listę praw biskupich, rozszerzoną dodatkowo obowiązkiem ekskomuniki, walki z herezjami i rozpowszechniania prawosławia przytoczył między innymi Innocenty Gizel w pierwszym ukraińskim traktacie z pasterskiej teologii. Dzieląc jerejów na mniejszych i większych, tak charaktery- zował władzę tych ostatnich:

Двойственноє же єстъ Іерейство, большее и меншее. Болшими іереами, суть Єп̃копы или Архїерее, иже не токмо сами могутъ Тѣло и Кровь Хв̃у ос̃щати, но и прочїихъ меншихъ іереевъ рукополагати, на ос̃щенїє тогожде Тѣла Хв̃а и Крове, и на отпущенїє грѣховъ, такожде и инная управленїя не преслушающая къ іере- омъ меншимъ, но къ строєнїю цр̃ковному болшему и народнѣйшему, могутъ совершати: яко же ос̃щати Цр̃кви и антімисы, таже и хризма или миро, налагати анафемы, и от нихъ разрѣшати, искореняти єреси, и разширяти православїє

. Dla precyzyjnego wskazania zakresu władzy biskupa niezwykle ważny był fakt, że wymienione pełnomocnictwa dotyczyły jedynie rządów i posługi ducho- wej w granicach wyznaczonej eparchii. Tę prawdę z całą mocą wyrażały przy- sięgi nominatów tradycyjnie głoszone przed częścią liturgiczną konsekracji bi- skupiej. Były one komponowane samodzielnie, ale według pewnego przyjętego z przeszłości wzorca. Zakładał on obecność deklaracji dotyczącej niewchodzenia w kompetencje innych władyków metropolii oraz pokornego poddania się wła- dzy arcybiskupiej. Stałym miejscem była formuła zobowiązania do wyświęcania diakonów, kapłanów i służby cerkiewnej jedynie we własnym obszarze jurysdyk- cyjnym oraz utrzymania majątku cerkiewnego. W niektórych rękopiśmiennych księgach liturgicznych z XV–XVI wieku przysięgi bywały rozszerzone oświadcze- niem o nie poświęcaniu poza własną eparchią antimensionów

. Były one bowiem realnym symbolem władzy hierarchy nad całą diecezją. Jak pisał z przekąsem Ka- sjan Sakowicz, nawet jeśli chusty liturgiczne nie wymagały wymiany, to i tak czę- sto nowy władyka, czy to prawosławny, czy unicki, obejmując eparchię poświęcał

6 Ibidem, s. 48–49; Symeon o różnicach między kapłanem a biskupem pisał w wielu swoich dziełach, por. np. Писанія св. Отцевъ и учителей церкви, относящіяся къ истолкованію православнаго богослуженія, т. 3, Санктпетербургъ 1857, s. 162–163.

7 И. Ґізіел, Миръ з Бг̃омъ чл̃вѣку или Покаянїє Ст̃оє, Киевъ 1669, s. 382; fotokopia oryginału w: І. Ґізель, Вибрані твори у 3 томах, т. 1, кн. 2, Київ–Львів 2009, s. 136.

8

W XVI-wiecznym Archijeratykonie czytamy

własne, „żeby się jego władza znaczyła”

. Samowolne wyświęcanie duchowień- stwa, podobnie jak poświęcanie antimensionów poza eparchią, było sposobem manifestowania władzy i wyrazem ekspansywnej polityki także hierarchów z ob- cych obszarów jurysdykcyjnych

. Pomimo, że prawo kościelne precyzyjnie po- rządkowało te kwestie, to jednak nieustannie dochodziło do nadużyć i zapewne stąd tak często przypominano owe zasady w dokumentach synodów lokalnych

, ale także w literaturze polemicznej na przełomie XVI i XVII wieku

.

Władza nakładania rąk wiązała się z odpowiedzialnością za konsekrowanych kandydatów. Temat dobrego kapłaństwa był szeroko omawiany w ówczesnej lite- raturze. Problem ten był również przedmiotem nauki głoszonej dla elekta tuż po uroczystym mianowaniu i złożeniu wyznania wiary, występującej w niektórych czynownikach metropolii kijowskiej. Nominat zostawał pouczony o konieczno- ści sprawdzenia życia, jakości moralno-etycznych oraz przygotowania przyszłych diakonów i  prezbiterów, przestrzegano także biskupów przed wyświęcaniem w zamian za korzyści materialne:

Да не лѣнивъ убо въ сихъ и унилъ обращешися, или нерадя во единомъ коемждо отъ всѣхъ тебѣ подобающихъ дѣлъ, и нинакого-же испитав прежде, аще достоинъ єсть, священническаго сана, житіемъ, ученіемъ и благими нравы да не возложиши. Такожде и на койждо священнаго сословія степени скоро да не возводиши. Двоеженцовъ, убійцовъ и иныхъ всѣхъ безчинниковъ, ихъ же божественныхъ Апостолъ и святыхъ отецъ правила возбраняютъ, рукополагати

9 K. Sakowicz, Epanorthosis abo Perspektywa i objaśnienie błędów, herezjej i zabobonów w Gre- koruskiej Cerkwi Disunickiej tak w artykułach wiary, jako i w administrowaniu sakramentów y w in- szych obrządkach y ceremoniach znajdujących się, Kraków 1642, s. 49–50.

10 Tak manifestował swoje władcze zamiary między innymi patriarcha moskiewski, który w czasach po ugodzie w Perejasławiu wyświęcał biskupów i duchowieństwo w obszarze jurysdyk- cyjnym metropolity kijowskiego Sylwestra Kosowa, por. np. A. Mironowicz, Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza, Białystok 1997, s. 127–130; A. Mironowicz, Sylwester Kossow, biskup białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999.

11 W dokumentach soboru w Brześciu w 1590 r.: „(…) каждый в парафѣи своеи один другому жаден з нас в парафѣю посвещати и становити, церквеи светити, антиминсовъ давати не маем, также и на потребы ездити венчати крестити и ни жадных справ дѣйствовати отнюд в чужомъ предѣле не маемъ, и попов чужих предѣловъ приимовати без отпустное грамоты и благословеня звыклого в правилех светых описаною, и любезные презвитери отнюд ставити и совершити не маем (…)”, Documenta Unionis Berestensis eiusque auctorum (1590–1600), Roma 1970, nr 1, s. 6–7.

12 Por. na przykład komentarze do XXXIV kanonu apostolskiego: „Episkopom każdego narodu potrzeba swego starszego znać i onego jako głowę mieć i nic zbytniego bez wolej jego nie czynić, tylko to, każdy niech odprawuje, co jego eparchiej należy i pod nią będącym miastom”, M. Broniewski [Ch.

Philalet], EKTHESIS abo krótkie zebranie spraw, które się działy na partykularnym, to jest pomiastnym Synodzie w Brześciu Litewskim, Wrocław 1995, s. 62; oraz Вопросы и отвѣты православному зъ папежникомъ (1603), [в:] Русская Историческая Библіотека, т. 7: Памятники полемической литературы въ Западной Руси, ч. 2, Санктпетербургъ 1882, s. 32–33.

нинакожо дерзнеши. Отъ ереси же симоніатскія весма да соблюдаеши себе и отъ нея да удаляешися

.

Administracyjno-sądowe uprawnienia biskupa doskonale oddaje pojęcie władyka, a ceremonią przypieczętowującą przekazaną duchową, a przede wszyst- kim jurysdykcyjną władzę w diecezji była intronizacja. Odbywała się ona już po zakończeniu części liturgicznej chirotonii i przybierała czasem formę krótkiego nabożeństwa

. Tron – podobnie jak antimension, był namacalnym znakiem wła- dzy biskupiej i dlatego znane są przypadki, gdy władyka stawiał go w świątyni dla zamanifestowania swoich rządów

.

W zacytowanej hierarszej nauce dla nominata, podobnie jak w następują- cych po niej modlitwach i obrzędach części liturgicznej chirotonii biskupiej, z całą mocą wyrażona została prawda o arcykapłanie – źródle wszelkiej pobożności.

Zostawało również nałożone nań zobowiązanie, aby nie tylko zarządzał eparchią, ale również otoczył duchowe stado troskliwą opieką i jako pasterz był dlań na- uczycielem, lekarzem, sędzią, ale i obrońcą. We wszystkich tych wzajemnie uzu- pełniających się posłannictwach winien naśladować Chrystusa

.

Виждъ превозлюбленнѣйшій брате, и опасно внимай, каковый санъ воспріяти имаши. Превышшій бо всѣхъ сановъ и чиновъ есть не точію человѣческихъ, но и самыхъ ангельскихъ, понеже образъ самого Господа нашего Ісуса Архіерей есть.

Подобаєтъ тебѣ, елико мощно человѣческой немощи, подражателемъ во всемъ ему быти. Подoбающая архіерейскому званію всегда творити и въ тѣхъ прилежно поучатися. Вѣждъ же сіе, яко епископу подобаетъ судити, Божестенныя писанія

13 Священникъ святительский (Освященник). Jest to XVI-wieczny czynownik ze zbiorów Wołyńskiego Duchownego Seminarium. Fragmenty zabytku cytuję z przedruku jego obszernych fragmentów w opracowaniu i dodatkach książki A. Nesełowskiego, Чины хиротесій и хиротоній, Киев 1906, s. 359.

14 М. Марусин, op. cit., s. 44.

15 Na przykład w cerkwi uspieńskiej przejętej przez unitów biskup lwowski Józef Szumlański nakazał umieścić tron, konflikt odzwierciedlają ówczesne dokumenty, głównie skargi, por. Архивъ Юго-Западной Россіи, издаваемый Временною Комиссіею для разбора древнихъ актовъ, Высо- чайше учрежденную при Кіевскомъ, Подольскомъ и Волынскомъ Генералъ-Губернаторѣ, ч. 1, т. 12, Кieвъ 1904, s. 598–607.

16 We fragmencie zatytułowanym O archijereju Symeon pisał: „он [архіерей] есть основаніе, начало, источникъ и корень благочестія, и изображаетъ и являетъ самого Христа. Посе- му и все, въ немъ совершаемое, гораздо совершенѣе. Мы скажемъ объ немъ, сколько мо- жемъ по своимъ силамъ, а вы приложите умъ свой къ словамъ нашимъ, и съ самого начала увидите высоту сего божественнаго чина”, Симеон Тессалоникійскій, Разговоръ о святыхъ священнодійствіяхъ и таинствахъ церковнихъ, [в:] Писанія св. Отцевъ и учителей церкви, относящіяся къ истолкованію православнаго богослуженія, т. 2, Санктпетербургъ 1856, s. 243.

толковати, посвящати, рукополагати, жертви приносити, люди учити и Евангеліе нелѣностно проповѣдати

.

Prawo i obowiązek wyświęconego biskupa do przedstawiania samego Jezusa, pierwszego Pasterza zaślubionego Cerkwi, potwierdzał wręczany po zakończeniu liturgii konsekracji enkolpion

, zaś symbolem gotowości biskupa do upodobnie- nia się do Wielkiego Pasterza i naśladowania go, aż po ofiarę z życia włącznie, było przywdzianie w jej trakcie omoforionu

. Doskonale odzwierciedlały to modlitwy.

Pierwsza, która służyła poświęceniu tej szaty zanoszona była w intencji dobrego pasterstwa noszącego ją władyki

. Ta zaś, która towarzyszyła przywdziewaniu omoforionu zawierała podobne treści, ale w formie nauki o godnym wypełnie- niu tego zadania. Obie uwypuklały sens nadawanej przez samego Arcypasterza Chrystusa władzy nad stadem – wspólnotą i zobowiązywały do świętości życia i mądrych rządów:

Прійми брате и сослужителю отъ руки Христовы и отъ престола славы его нами тебѣ даемый омофоръ, иже єсть образъ опасного о овцахъ словеснаго стада Христова попеченія и еже на рамо заблуждшаго овчате взятія и знаменіе данныя ти отъ Христа Архіерейскія власти. Потщижеся убо данную ти благодать чистымъ, непорочнымъ, трезвеннымъ и святительскому достоинству подобающимъ богоугоднымъ житіемъ во вся дні живота твоего без порока соблюсти и власть сію добрымъ и опаснымъ и мудрымъ строеніемъ и еже о паствѣ Христовѣй истиннымъ попеченіемъ цѣлу сохранити. Во имя Отца

.

Ceremonię wieńczyło trzykrotne Aksios, potwierdzające nadane pełnomoc- nictwa. Biskup w omoforionie ukazywał Wcielonego Boga i dlatego nakładał go

17 Священникъ святительский (Освященник), s. 359.

18 Симеон Тессалоникійскій, op. cit., s. 275–77; М. Марусин, op. cit., s. 44–45; por.

О. Лотоцький, Український Архієратикон, op. cit., s. 170.

19 А. Дмитріевскій, Ставленикъ. Руководство для священно-церковно–служителей и избранныхъ въ епископа, при ихъ хиротоніяхъ, посвященіяхъ и награжденіях знаками духовныхъ отличій, съ подробнымъ объясненіемъ всѣхъ обрядовъ и молитословій, Кіев 1904, s. 256 (przypis 1).

20 W czynowniku Священник святительский modlitwa brzmi: „Господи Ісусе Христе Боже нашъ, Пастырю добрый, на землю взыскати и спасти погибшее овча пришедший, юже обрѣтъ, на рамо вземъ, ко Отцу своему принеслъ еси. Ты нынѣ самъ молимъ тя духомъ твоимъ святымъ очисти (благословляєтъ), освяти и благослови омофор, сей и даждь носящему его во образъ сего спасительнаго смотренія и во знаменіе архіерейскія власти непорочну, чисту же и нескверну ризу святителскія благодати до кончины живота своего соблюсти, да всегда твоему еже на земли съ человѣки пожитію, благодатію твоею укрѣпляємъ, поелику мощно, подражателъ бывъ и стадо твое отъ тебе ему въвѣренное добрѣ упаслъ, себе и тѣхъ Отцу твоему спасенныхъ приведетъ...”, s. 366, przyp. 34.

21 Ibidem, s. 367.

w trakcie liturgii przed przeistoczeniem darów. Zdejmował jednak przed czyta- niem Ewangelii i po epiklezie, aby poprzez akt „abdykacji”, czyli złożenia oznak władzy, pokazać paruzję Chrystusa w słowie i Eucharystii

. Ten porządek obja- śniał w pierwszym ukraińskim podręczniku z liturgiki Teodozjusz Sofonowicz, idąc w ślad za klasykami komentarzy mistagogicznych

:

Оказовал себе [святитител], знявши омофор, же ест слуга Христов в справованю Его таемниц. А кгды уже всю справу таемниц Христовыхъ отправил, а мает Святый Хліб подносити и ламaти, знову знак святителства своего берет на себе, которым особливе ест омофор. Там слугою Христовым оказовалъся, даючи знати, же сам Христос таемницы свои справуєт, а святититель толко як слуга, а тут знову Христосову особу самую починает виражати, кгды як Христос мает хліб ламати и давати

.

Władza biskupa–strażnika prawej wiary wymagała męstwa w walkach z wil- kami napadającymi na stado i gotowości na ofiarę z życia. Te zobowiązania zo- stawały nałożone na biskupa mocą słów modlitw konsekracyjnych

. Symbolem duchowego miecza, woli głoszenia słowa Bożego i niezłomnej obrony Ewangelii przed heretykami i niewiernymi był romboidalny biskupi epigonation z wyobra- żeniem krzyża

, przytwierdzony jednym z końców do prawego boku hierarchy

.

22 Symeon z Tessaloniki, op. cit., s. 65, 84; por. К. Никольский, Пособіе къ изученію устава богослуженія праволавной цервки, Санктпетербургъ 1900, s. 61–63; H. Paprocki, Misterium Eu- charystii. Interpretacja genetyczna liturgii bizantyjskiej, Kraków 2010, s. 299.

23 Autor przekonuje, że inspirowały go dzieła Jana Złotoustego, świętego Ambrożego, patriar- chy Germanosa, Jana Damasceńskiego, Nila Kabasilasa, Symeona z Tessaloniki; por. Ф. Софоно- вич, Выклад о Церкві Святій (Унев 1670), Київ 2002, s. 17.

24 Ibidem, s. 44.

25 „Господи Боже наш (...) сего явленнаго строителя ст̃лськїя блг̃дати сътвори быти подобника тобѣ, истинномоу Пастырю, положша дш̃ю свою о овцах твоих, наставника слѣпым, свѣтъ соущим въ тмѣ. Наказителя безоумнымъ, свѣтилника в мирѣ, яко да уостроит дш̃а въвѣреныя ємоу въ настоящемъ житїи (…)”, О. Лотоцький, Український Архієратикон, op. cit., s. 169; por.

także Чинъ избранія и поставленія въ епископы, [в:] Русская Историческая Библіотека, t. 6:

Памятники древне-руссаго каноническаго права, ч. 1: Памятники XI–XV в., Санктпетербургъ 1880, s. 459–460; wersja XX-wieczna por. Приложенія, [в:] А. Неселовскій, op. cit., nr 17, s. IX–X.

26 Epigonation był według świadectwa Symeona z Tessaloniki obowiązkową częścią episkopal- nego stroju liturgicznego, por. Симеон Тессалоникійскій, op. cit., s. 100, 259; Na temat przed- stawień hierarchów z epigonationem pisze Ch. Walter, Sztuka i obrządek kościoła bizantyńskiego

,

Warszawa 1992, s. 34–35, zob. także, il. nr 5.

27 Ten płócienny miecz był przyczepiany do biodra, gdyż tam umiejscowiona jest największa ludzka siła i rozwaga, И. Дмытревскій, Историческое, догматическое и таинственное изъяс- неніе на литургію, Москва 1856, с. 88; por. także Symeon z Tessaloniki, op. cit., s. 53; Феодосій Софонович, op. cit., s. 24.

Nazywany w  języku słowiańskim palicą, a  zatem laską, kijem

, był znakiem archijerejskiej odpowiedzialności i władzy zwalczania grzechu i zła. Szatę przy- wdziewał biskup podczas proskomidii pontyfikalnej liturgii, a w modlitwie towa- rzyszącej mowa jest o „przypasywaniu do biodra miecza” (Ps 45 [44])

, bądź orę- ża

. Sofonowicz natomiast palicę porównał do tarczy, która oznacza „zwycięstwo Chrystusa nad śmiercią i nad złośliwym diabłem"

.

Wedle bizantyjskich źródeł przywdziewał ją biskup nominat przed konsekra- cją

. Ten znak krzyża i jego zwycięstwa nad grzechem i śmiercią, elekt miał na sobie w momencie, gdy był wprowadzany do ołtarza w części liturgicznej chiroto- nii

. Epigonation jest bowiem znakiem powierzenia nominatowi Przeczystej Nie- wiasty Cerkwi, znakiem zwycięstwa czystości i zmartwychwstania Chrystusa

. Unici przyjęli z tradycji Kościoła aleksandryjskiego zwyczaj uroczystego wręcza- nia epigonationu w trakcie liturgii konsekracyjnej, co jest uznawane za wyraz po- szukiwania własnej tożsamości obrzędowej

. W Bizancjum palicę – znak prawa do uczestniczenia w sądach i zajmowania wyższych stanowisk kościelnych, do- stawali od hierarchy w nagrodę także niektórzy archimandryci oraz starsi kapła- ni

. Pod greckim wpływem zwyczaj ten przejęli metropolici kijowscy jako egzar- chowie tronu konstantynopolitańskiego, a w XVI wieku praktykowano go także w Moskwie

. Epigonation był również szatą konsekratora, a nominat całował ją kilkakrotnie w ciągu całej uroczystości.

28 Palica znaczy ‘kij, laska, rózga (gr. rabdos)’, ‘laska pasterska (gr. bakteria)’, por. A. Znosko, Słownik cerkiewnosłowiańsko-polski, Białystok 1996, s. 244.

29 А. Дмитріевскій, op. cit., s. 115–116; А. Неселовскій, op. cit., s. 299

30 Wręczenie palicy wraz z towarzyszącą modlitwą, por. Cлужебник і требник Петра Могили, с. 47; por. także Божественьная литургия иже от святихъ отца нашего Іоанна Златоусътаго єгда святитъ святителъ, [w:] C. Sipowicz (ed.), The Pontifical liturgy of Saint John Chrysostom.

A manuscript of the 17th Century in the Slavonic text and Latin translation, London 1978, s. 20;

komentarz C. Sipowicza, s. 160.

31 Ф. Софонович, op. cit., s. 24.

32 А. Неселовскій, op. cit., s. 233, 241.

33 С. Тессалоникійскій, op. cit., s. 100, 259.

34 А. Неселовскій, op. cit., s. 241.

35 М. Марусин, op. cit., s. 46; por. także А. Неселовскій, op. cit., s. 262.

36 Pisał o tym С. Тессалоникійскій, op. cit., s. 104; Nowe Tablice, czyli o cerkwi, liturgii, na- bożeństwach i  utensyliach cerkiewnych objaśnienia Beniamina Arcybiskupa Niżnego Nowogrodu i Arzamasu. Wybór i tłum. I. Petrov, Kraków 2007, s. 166–167. Dla odróżnienia romboidalnej palicy biskupiej od nabiodrzca–nagrody, te ostatnie z czasem przybrały kształt kwadratu i były wieszane za dwa końce, por. А. Дмитріевскій, op. cit., s. 114–115.

37 А. Дмитріевскій, op. cit., s. 113; Zdaniem badacza pod koniec XVI wieku w metropolii ki- jowskiej palica była wręczana każdemu archimandrycie, ibidem, s. 114, przyp. 3. Skoro wyświęcani na władyków archimandryci i starsi prezbiterzy już posiadali tę szatę nie było potrzeby ponownego jej przekazywania w trakcie święceń, por. М. Марусин, op. cit., s. 38; А. Неселовскій, op. cit., s. 323.

Zbliżone znaczenie do przywdziania palicy miało przekazanie biskupowi mitry i według Aleksego Dmitrjewskiego należało do obrzędów politurgicznych chirotonii specyficznych dla metropolii kijowskiej

, choć sam zwyczaj jej nosze- nia pochodził z Bizancjum

. Teodozy Sofonowicz, podobnie jak Symeon z Tessa- loniki, nazywał ją wieńcem cierniowym albo sudarionem, który znajdował się na głowie zmarłego Chrystusa

. Jednocześnie była ona symbolem Ewangelii i dla- tego hierarcha ściągał to nakrycie w trakcie liturgii dla uszanowania Chrystusa

. Mitra na głowie nowego biskupa, podobnie jak nakładany wcześniej nań Ewan- geliarz, wskazywała przyjęcie samego Chrystusa

. Specjalna modlitwa, przewi- dziana na ten moment eksponowała jej znaczenie związane ze Słowem Bożym.

W XVI–wiecznym Oswjaszczennyku, a także w czynowniku spisanym dla Dio- nizego Bałabana w 1650 roku, mitra symbolizowała duchową władzę. W modli- twach wspomnianych źródeł był to hełm zbawienia wojownika Chrystusowego, który uzbrajał do walki z przeciwnikami Ewangelii:

Господи Боже нашъ о имени твоемъ возлагаємъ на главѣ сего Архіепископа и воина твоего митру сію рукама насъ недостойныхъ рабъ твоихъ и молимтися славою и честію Архіерейскую вѣнчай его и благоволи, еже быти ему въ шлемъ спасенія и утвердженія въ побѣду на вся противящаяся истинѣ святого Евангелія твоего, на сотреніе сопротивныя діавольскія силы въ вся дни живота его. Ты бо еси крѣпость и оутвердженіе рабъ твоихъ и тебѣ славу возсылаемъ

.

Nauczycielem, strażnikiem depozytu wiary, obrońcą doktryny i tradycji ko- ścielnej mógł być jedynie kandydat wykształcony, biegły w dogmatach i czystej wiary. Ceremonią, w trakcie której niejako symbolicznie weryfikowano przygo- towanie nominata w obecności wszystkich zgromadzonych na uroczystości do- stojników i wiernych było tak zwane małe znamenije

. Odbywało się ono w świą- tyni katedralnej w niedzielę tuż przed liturgią konsekracyjną lub też wieczorem

38 Mitrę otrzymywali biskupi i archimandryci, por. А. Дмитріевскій, op. cit., s. 274. Modlitwa poświęcenia mitry przed wręczeniem biskupowi, por. А. Неселовскій, op. cit., s. 367–368, przyp. 36.

39 А. Неселовскій, op. cit., s. 300.

40 Ф. Софонович, op. cit., s. 25.

41 Ibidem, s. 25–26; Nie ściągali mitry jedynie patriarchowie aleksandryjscy, por. H. Paprocki, op. cit., s. 146.

42 Nowe tablice…, op. cit., s. 173.

43 Священникъ святительский, op. cit., s. 367–368; modlitwa z czynownika Dionizego Bała- bana w: А. Дмитріевскій, op. cit., s. 276, przyp. 1.

44 Symeon Sołuński używa określenia „pierwsze pieczętowanie znakiem krzyża”, por.

С. Тессалоникійскій, op. cit., s. 257; А. Неселовскій, op. cit., s. 237.

w jej przeddzień

. Klerycy malowali na podłodze: począwszy od solei w stronę podwyższenia rzeki, następnie miasto z wieżami cerkwi, basztami i murami, zaś najbliżej tronu hierarchy wizerunek orła. Po tych rysunkach w kilku etapach stą- pał nominat odziany w biały felonion i epitrachylion zbliżając się do hierarchy oczekującego na podwyższeniu. Przechodząc trzy rzeki oznaczające, podobnie jak zwane po grecku rzekami strumienie na mantii

, dar nauczania, nominat stawał nad miastem, które symbolizowało powierzone mu biskupstwo

. Mury i  baszty mogły być znakiem niezachwianego fundamentu ortodoksji

, której gwarantem miał być przyszły biskup. Tym bardziej, że zatrzymując się właśnie w tym miejscu elekt odczytywał wyznanie wiary wraz z Credo nicejsko-konstanty- nopolitańskim

, a następnie uroczystą, samodzielnie napisaną przysięgę. Na tych dokumentach składał podpis i pieczęć uwierzytelniając złożoną obietnicę

.

Biskup – strażnik wiary – reagując na grzech i zło był zobowiązany do uzdra- wiania i sądzenia. Bierność hierarchy mogła bowiem poczynić ogromne duchowe spustoszenie w Kościele. Władyka interweniując winien postępować rozważnie i tam, gdzie to możliwe, być przede wszystkim lekarzem. Pierwszy etap karania miał doprowadzić do skruchy i uznania winy. Grzesznik poddając się lekarzowi uznawał, że jego kompetencje są poręką uzdrowienia

. Ojcowski, łagodny i pe- łen miłości charakter biskupiej władzy w stosunku do powierzonych duchowych dzieci symbolizować miała laska pasterska nazywana przez Greków panteriossą

. Symeon z Tessaloniki pisał o niej, że oznacza władzę Ducha Świętego, utwierdze- nie i zarządzanie trzodą ludzką, moc wskazywania drogi, karania sprzeciwiają-

45 Według świadectwa Symeona z Tessaloniki wszystkie ceremonie włącznie z konsekracją od- bywają się w niedzielę, op. cit., s. 255; W Euchologionie Slavonicum nr 15 z Watykańskiej Biblioteki (XV–XVI w.), wspomniane jest, że konsekracja mogła, choć nie musiała, nastąpić zaraz po wyzna- niu wiary i drugim całowaniu, por. М. Марусин, op. cit., s. 37; W Священнику святительским konsekracja planowana była na drugi dzień po wieczornym zaprzysiężeniu, op. cit., por. s. 356.

46 Mantia ta różniła się od mniszej źródłami, wielokolorowymi pasami-strumieniami, które symbolizują zdroje nauki wypływające z ust hierarchy, por. А. Неселовскій, op. cit., s. 304.

47 Симеон Тессалоникійскій, op. cit., s. 256.

48 Na temat budowli – symboli stałości, por. A.Z. Nowak, „Filary wytrwałości”, „diamenty stateczności”, „pałace wiary” – barokowe rozważania o cnocie stałości w prawosławnej literaturze okolicznościowej (Rzeczpospolita XVII w.), [w:] A. Gronek (red.), Szczelina światła. Ruskie malar- stwo ikonowe. Tom poświęcony pamięci Romualda Biskupskiego w rocznicę śmierci, Kraków 2009, s. 269–286.

49 Henryk Paprocki twierdzi, że biskup odczytywał Credo, a następnie Wyznanie wiary Jana Damasceńskiego, Misterium…, op. cit., s. 237.

50 Симеон Тессалоникійскій, op. cit., s. 256; А. Неселовскій, op. cit., s. 232.

51 J. Żelazny, Biskup Ojcem. Zarys eklezjologii syryjskiej na podstawie „Konstytucji Apostolskich”, Kraków 2006, s. 230.

52 Nowe tablice..., op. cit., s. 174.

cych się i zbierania w jedno znajdujących się daleko”

. W Konstantynopolu ten wywodzący się z judeochrześcijańskiej tradycji znak władzy otrzymywał począt- kowo jedynie patriarcha od cesarza

, jako znamię praw i pełnomocnictw w Ko- ściele i w państwie.

W XVI-wiecznym czynowniku z metropolii kijowskiej przekazaniu pastora- łu towarzyszyła modlitwa z nauką, podobnie jak miało to miejsce w przypadku nałożenia mitry. Hierarcha otrzymywał laskę od samego Chrystusa i tym ak- tem zostawał zobowiązany do prawych i pełnych miłości rządów nad wspólnotą wiernych:

Прійми брате и сослужителю нашъ отъ руки Христовы и отъ престола славы его жезлъ пастырскаго правленія и буди въ исправленіи прегрѣшеній благочестно яряся, судъ безъ гнѣва держай, во храненіи добродѣтелей послушающихъ тя сердца услаждая и утѣшая. В тихости ярости исправленіа не оставляя, во вся мудрѣ силою Архіерейскія благодати, въ страстѣ Божіи вcя ко созиданію, а не ко разоренію строя. Во имя Отца...

.

W skrajnych wypadkach, gdy środki zastosowane przez biskupa–troskliwego lekarza, nie były w stanie przywrócić choremu zdrowia, biskup posiadał prawo do nakładania kar. Joanicjusz Galatowski nazywał hierarchów wykluczających ze społeczności chrześcijańskiej piorunami, które uśmiercają grzeszników

. Nieco mniej dotkliwym od ekskomuniki rodzajem kościelnej kary było złoże- nie z duchowego urzędu. W XVII-wiecznych rękopiśmiennych czynownikach, należących do kolejnych prawosławnych metropolitów: Piotra Mohyły

, Sylwe- stra Kossowa oraz Dionizego Bałabana znajdował się porządek przewidziany na okoliczność odbierania godności kapłańskiej

. W wersji ze Służebnika i trebnika Piotra Mohyły, podobnie jak w przytoczonej przez Orłowskiego wersji z rękopisu Dionizego Bałabana

, hierarcha wkładał na siebie znamionującą jego pośrednic-

53 Ibidem, s. 174; А. Неселовскій, op. cit., s. 269; А. Дмитріевскій, op. cit., s. 292–293.

54 А. Дмитріевскій, op. cit., s. 293.

55 А. Неселовскій, op. cit, s. 369.

56 „Перунами называются Пастырове, бо як перун людей забиваєт, так Пастырове, Єп̃скове, Архієпс̃кове, и Патїархове клятвою своєю людей злыхъ и непослушныхъ забїяют”, Й. Ґалятовский, Казанє на сошествіє с̃ духа, [в:] Ключъ Разумѣнія, Киeвъ 1659, fotokopia w: К. Біда, Іоанікій Ґалятовський і його „Ключъ Разуміня”, Рим 1975, s. 239.

57 Cлужебник і требник Петра Могили, op. cit., s. 307–312.

58 О. Лотоцький, op. cit., s. 131.

59 Архіерейский Чиновник року Божія 1650 мѣсяца Октоврія исписалъ недостойный Іоа- нъ Василькевич повелѣніемъ ясно въ Богу Превелебнѣйшаго его милости Отца Киръ Діони- сія Балабана...епископа, fragmenty w: П. Орловский, Чин изверженія из священства, совер- шавшійся въ Кіевской митрополіи въ XVII вѣкѣ, „Труды Киевской Духовной Академии”, т. 1, 2, Киев 1904.

two w woli Chrystusa biskupią odzież i dzierżąc pastorał – symbol posiadanej władzy lekarza i sędziego, zasiadał w ołtarzu przed prestołem, w miejscu, które uprzednio zajmował wyświęcając diakona czy prezbitera. Duchowny odsuwany od urzędu trzymając w ręce diskos i potyr przychodził doń w odzieży kapłańskiej w asyście diakona przed carskie wrota. Władyka trzymając laskę pasterską w pra- wej ręce osądzał niegodnego prezbitera słowami:

(…)Ά понеже не достоинъ явился еси степени презвитерскаго, ни предстояти жертвеннику Божію, ниже священнодійствовати слова его истины, и ради нане- сенныхъ на тя лукавствомъ твоимъ, сего ради азъ властію отъ Христа Бога мнѣ данною, яко неключимаго тя раба, отъ святого престола и олтаря Господня отлучаю, отметаю и до конца симъ жезломъ пастырскимъ во вѣки отрѣваю...

Wypowiadając ostatnie słowa dotyczące pastorału hierarcha rzeczywiście wykonywał gest symbolizujący odpędzenie od carskich wrót pozbawianego ka- płaństwa prezbitera

. Tak więc ten najstarszy znak siły i władzy pasterskiej służył do wskazywania owcom zielonych pastwisk, a jednocześnie umożliwiał obronę przed drapieżnymi wilkami

, trzeba bowiem aby kapłan nie tylko „głaskał, ale i karał”, jak czytamy w przedmowie Józefa Tryzny do kijowskiego Trebnika (1652):

Сщ̃енник єсли изливает єлей ласкавости, треба абы зливалъ и вино суровости, яко чинил Самарянин. Бо так прудшей гоится рана. И скриня примѣря, не самую толико мѣла Манну, але и Жезлъ, абы не все гласкал, але и карал

.

Władza i  godność biskupa jest wielka i  królewska, „chociaż przynosi ona więcej trudów niż przyjemności”

. Prawdę o  dostojeństwie, ale i  brzemieniu

60 Cлужебник і требник Петра Могили, op. cit., s. 307–309; Чин изверженія..., op. cit., s. 312–314.

61 Ten czyn był niejako odwróceniem ceremonii święceń kapłańskich: odbierano bowiem wręczone niegdyś potyr i  diskos, ściągano kapłańskie szaty pieczętując działania zawołaniem Anaksios, które było przeciwieństwem aklamacji Dostoin czyli Aksios, por. Cлужебник і требник Петра Могили, op. cit., s. 309–310; Чин изверженія…, op. cit., s. 311–314.

62 S. Hołodok, Symbolika (XVI) (Paramenty i naczynia liturgiczne: http://www.opoka.org.pl/

biblioteka/T/TA/TAL/symbolika16.html – dostęp: 17.12.2014).

63 До чителника духовного (Требникъ сирѣчъ Мл̃товникъ имѣяй в себѣ Цр̃ковная послѣдованїя Іереемъ подобающїя ...повеленїемъ ясне в Бозѣ превелебного Его Мл̃ти Оц̃а Іосифа Тризны, Архимандрита, Київ 1652, [в:] Хв. Тітов, Mатеріяли для історії книжної справи на Вкраїні в XVI–XVIII в.в. Всезбірка передмов до українських стародруків, Київ 1924, s. 376.

64 Grzegorz z Nazjanzu, Mowa 11. Do swego ojca, który nakłonił go do dzielenia z nim troski o Kościół w Nazjanzos, [w:] Święty Grzegorz z Nazjanzu. Mowy wybrane, Warszawa 1967, s. 160;

Święty Augustyn w liście XXI do biskupa Waleriusza pisał: „nie ma w tym życiu, a szczególnie za dni naszych nic bardziej trudnego, mozolnego i bardziej niebezpiecznego niż urząd biskupa, kapłana albo diakona. Przed Panem jednak nie ma nic bardziej szczęśliwego niż bojowanie pod rozkazami naszego naczelnego wodza”, Św. Augustyn, Listy, tłum. W. Eborowicz, Pelplin 1991, s. 175.

składanym na barki wyświęcanego nominata wyrażała modlitwa konsekracyj- na. W trakcie jej odczytywania na głowie nowego biskupa umieszczano otwartą Ewangelię w pozycji pismem do dołu, co oznaczało podporządkowanie wszyst- kich władz cielesnych i duchowych: umysłu, słowa i zmysłów Chrystusowi

. Był to obrzęd „specjalny i wyróżniający” święcenia biskupie, bowiem jak pisał autor Hierarchii Kościelnej nie czyni się tego wobec niższych stanów

. W świetle słów pierwszej modlitwy towarzyszącej tej czynności

był to akt złożenia na barkach nowego biskupa „brzemienia Ewangelii i  godności biskupiej”

, która wynika z dostojeństwa przekazanej władzy nad Kościołem. Wraz ze złożeniem ciężaru odpowiedzialności wznoszone były prośby do Ducha Świętego o siłę, uświęcenie biskupa, który będzie dążył do zachowania swego kapłaństwa w czystości, nieska- zitelności na wzór apostołów i proroków

.

Pouczenie wypowiadane w trakcie konsekracji zapewne wspomagało aktyw- ne uczestnictwo nowego władyki w rozgrywającej się za sprawą darów Ducha Świętego tajemnicy przyjmowania na barki Ewangelii Chrystusowej:

Возьми брате на себе иго Божественнаго Евангелія Христова. Иго бо его благо и бремя его легко есть. Яко да просвѣтится умъ твой свѣтомъ разума боже- ственнаго Евангелія Христова, во еже разумѣти тайны цaрствія небеснаго, про- повѣдати же и учити

.

65 Симеон Тессалоникійскій, op. cit., s. 262–263.

66 Dionizy Pseudo-Areopagita, op. cit., s. 191.

67 „Владыко Господи Боже нашъ, законоположивый намъ все хвальнымъ си Апостоломъ Павломъ степенемъ и чиномъ оустав, еже работати и слоужити честнымъ и пречистымъ ти Таинамъ, въ святом Ти жъртвенници, первѣе апостолы, второе пророкы третее оучителя.

Самъ Владыко всѣхъ и сего нареченнаго, и сподобльшася подоити Евангельскомоу игоу и ст̃тьскомоу достоинствоу, роукою моею грѣшнаго и съ соущими слоужители и еп̃скопы.

Осїанїемъ и силою и благодатїю Ст̃а Тоего Дх̃а оукрѣпи, яко укрепилъ eси ст̃ыа своа апостолы и пророкы, якож помазалъ еси царя, якож освятилъ еси ст̃ля и непорочно его ст̃льство покажи, и всякою чистотою украсивъ, свята яви, еже достойну быти просити емоу яже на спасенїє людем, и послушати Тобѣ его.

Возглас: Яко овсятися имя Твое, и прославися царство Твое. Отца і сина и ст̃го дха нинѣ и присно и в вѣкы вѣком-. Аминь”, О. Лотоцький, Український Архієратикон, op. cit., s. 168; por.

także Чинъ избранія и поставленія въ епископы, [в:] Русская Историческая Библіотека, т. 6:

Памятники древне-руссаго каноническаго права, ч. 1: Памятники XI-XV в., Санктпетербургъ 1880, с. 458; wersja XX-wieczna w: А. Неселовскій, Чины хиротесій...(Приложенія), op. cit., nr 17, s. IX.

68 Współczesne polskojęzyczne tłumaczenie modlitwy konsekracji biskupiej por. http://litur- gia.cerkiew.pl/euch/kaplanstwo/chirotonia_biskupa.pdf – dostęp: 17.12:2014).

69 Симеон Тессалоникійскій, op. cit., s. 263–264.

70 А. Неселовскій, op. cit., s. 366.

Znakiem trudów posługi biskupiej był także wspominany wyżej omoforion, który nie przypadkiem był wykonany z wełny. Jak wyraził to Dmytro Tuptało, symbolizuje on owcę, którą pasterz bierze na ramiona i nie tylko pragnie znosić jej ciężar, ale i otacza opieką niczym matka:

Не токмо яко пастухъ овцу, но и якоже мт̃и чадо своє носитъ, и сосцами питаєтъ, тако да носитъ духовнѣ пастырь словесныя овци, духовную пищею аки младенцы млекомъ я питая, и тѣлу нуждныхъ не отрицая, но по возможности своєй исполняя недостаточество скудныхъ, въ чесомъ всемъ не малъ трудъ належитъ

.

Ogromna odpowiedzialność tego rodzaju służby ludziom i  Bogu zapewne powodowała, że kandydaci świadomi niebezpieczeństw tej posługi drżeli przed święceniami, tak jak czynił to święty Paweł

. Historia zna słynne ucieczki przed kapłaństwem i biskupstwem Grzegorza Teologa

, Jana Złotoustego

czy Augu- styna

. Tuptało przywołał historię Efrema Syryjczyka, który udawał szaleńca

71 Димитрїй Митрополитъ [Туптало], Слово о пастырствѣ дх̃овныхъ пастырей, [в:] Сочи- ненїя Святого Дмитрїя митрополита Ростовскаго, т. 3: Содержащая въ себѣ поученїя на разныє праздничныє дни, Кієвъ 1824, s. 356.

72 M. Starowieyski, Wstęp. Dialog o kapłaństwie, [w:] Jan Chryzostom, Dialog o kapłaństwie, tłum. W. Kania, Kraków 1992, s. 24–25.

73 W. Kania, Ideał kapłana według Ojców Kościoła, „Currenda” 97, Poznań 1948, s. 175–178;

Święcenia biskupie przyjął dopiero wobec próśb Bazylego i ojca swojego Grzegorza Starszego, gdy wytłumaczyli mu jak bardzo potrzebny jest Kościołowi. W mowach IX i X wyjaśnia to poddanie się woli bliskich mu osób, gdy jednak mówi o święceniach powraca motyw wstrząsu jakimi było dla niego biskupstwo i obawa o brak zdolności do pełnienia tej godności, potem zaś ujawnia się pasterska troska; por. J.M. Szymusiak SJ, Grzegorz Teolog. U źródeł chrześcijańskiej myśli IV wieku, Poznań 1965, s. 145–147.

74 Kelly pisze, że O  kapłaństwie Złotoustego ma wiele punktów stycznych z  dziełem wcześniejszym Grzegorza z Nazjanzu Apologia ucieczki. On też został zmuszony podstępnie do kapłaństwa i nawet, jako wyraz buntu oddalił się na pewien czas by prowadzić życie samotnicze;

por. J.N.D. Kelly, Złote usta. Jan Chryzostom – asceta, kaznodzieja, biskup, Bydgoszcz 2001, s. 94.

75 Biskup Hippony wyznał: „zmuszono mnie abym zajął drugie miejsce przy sterze, ja, który nie umiałem nawet trzymać wioseł”, por. św. Augustyn, Listy, op. cit., s. 175; Grzegorz Wielki w Księdze reguły pasterskiej też mówi o ucieczce tyle, że przed zostaniem papieżem, por. na ten temat W. Kania, Ideał kapłana..., op. cit., s. 168–183.

76 „Мнози от ст̃ыхъ бѣгаху пастырскаго сана, невольныхъ себе и неискусныхъ судяще быти къ ношенїю таковыя тяготы, и боящеся грознаго о душахъ людскихъ истязанїя. Ст̃ый Єфремъ Сирїнъ въ Єдесѣ, єгда хотящу людїє похитити єго на єпископство и нехотяща, онъ то оувѣдавъ, сотворися юродъ, и бѣгаше по торжищу, влачащи за собою свою одежду аки обезумленный, и похищающи продаємыя хлѣбы и овощїя ядаше, то видяще людїє, мнѣша єго быти неистова, а онъ бѣжавъ из града, крыящеся, дондеже инъ поставленъ бысть єпископъ на то мѣсто, на неже хотяху єго”, Димитрїй Митрополитъ [Туптало], op. cit., s. 359.

i mnicha Ammoniusza, który gotów był się okaleczyć

. Obaj starali się uniknąć dostojeństwa, ale i odpowiedzialności, na którą nie byli gotowi. Zbliżone świa- dectwa wyrastające z  dojrzałego rozumienia wagi i  istoty tego urzędu można zapewne znaleźć w każdej epoce

. Hipacy Pociej o swoich obawach przed bi- skupstwem pisał: „ja (…) nie śmiem się tak wielkiej rzeczy ważyć na się przijąć, czując do siebie wielkie niedostatki i zgoła nie myszlie o tem, chibaby mie pan Bóg do tego prawie gwałtem potargnął i to nie tak skoro, jako drudzy biegają za tym”

. Jak pisał biskup Rostowa pragnąc biskupstwa trzeba być gotowym nie na zaszczyty i bogactwo, ale na pasterski trud i dzieło zbawienia:

Дѣла желаєтъ, аще кто дѣла желаєтъ, а не власти, труда а не гордыни, попеченїя, а не напыщенїя, таковоє желанїє похваляєтъ апостолъ, ибо санъ ст̃ителскїй от Гд̃а на земли оучиненъ єсть не ради оупокоєнїя и прохлады, но да множайшїє труды ст̃итель от всѣхъ спасенїи пекущися, не собранїя ради богатствъ, но да питаєтъ алчущыя, одѣваєтъ наготствующыя, имѣнїя бо церковная суть имѣнїя нищихъ

.

Prawdę o biskupim urzędzie, do którego należy dążyć nie ze względu na wła- dzę i dla panowania, ale z umiłowania pracy, która przynosi duchowe plony do- bitnie wyraził święty Paweł w liście do Tymoteusza (1,3). Ten biblijny fragment był nieustannie cytowany

, często wraz z cieszącymi się ogromnym autorytetem

77 W  Lausaikonie Palladiusz relacjonował: „Аммонїй Єгипетскїй премудрый на прїятїє єпіскопства влекомый, оухо себѣ лѣвоє оурѣза, єщеже хотяще и языкъ себѣ отрѣзати, аще бы не оставили єго нудящїи ко єпіскопству”, Ibidem, s. 359–360.

78 Na przykład biskup Jona Glezna zgodził się zostać metropolitą kijowskim około 1490 roku po długich i usilnych namowach, О. Лотоцький, Українськi джерела…, op. cit., s. 192.

79 H. Pociej, Oświeconemu Xiążęciu jego M. Panu Mikołajowi Crzysztophowi Radziwiłowie, Xiążęciu z  Ołyki i  na Nieświeżu, Wojewodzie Trockiemu, panu mojemu M[iło]ściwemu do rak własnych; Б. Барвінський (red.), Два листи митр. Іпатія А. Потія, [w:] I. Nazarko (red.), Analecta Ordinis S. Basilii Magni, t. 2, Roma 1956, s. 467.

80 Димитрїй Митрополитъ [Туптало], op. cit., s. 360.

81 Obszerny fragment z Listu świętego Pawła do Tymoteusza, w którym dokładnie określone są wymagania i  cechy osobowe biskupa i  każdego kapłana był umieszczany na kartach wielu drukowanych w metropolii kijowskiej służebników. Tekst wpisany był w ozdobną ramkę i zajmował całą kartę dzieła, zob. Леітургїарїон си єстъ служебникъ, Киевъ 1629, с. 104; Леітургіаріон си єстъ служебникъ, Лвовъ 1666, к. 80v; Леітургіаріон си єстъ служебникъ, Лвовъ 1681, к. 92v; Ten fragment stawał się częścią pasterskich pouczeń głoszonych przez biskupa do duchowieństwa, por.

np. Й. Шумланский, Нравоученїє от насъ Єпископа вамъ мїрскимъ їереомъ, [w:] Метрика альбо реєстр, для порядку Церкви Святой и снаднъйшой їнформацїєй, духовным свѣцким, Львов 1687, przedruk w: І. Скочилас, Собори Львівської єпархії XVI–XVIII століть, Львів 2006, s. 225; por.

także И. Ґізіел, op. cit., s. 382 (fotokopia s. 212).

komentarzami Jan Chryzostoma

. Przywołał go także Gizel w traktacie o teologii pasterskiej. W sekcji dotyczącej grzechów stanu duchownego normował on spra- wę sumienia biskupa i każdego kapłana tymi słowy:

Вопервыхъ єп̃̃скопы или коилибо архїєреє долъжни испытовати в совѣсти своєй грѣховъ таковыхъ: Аще сами єп̃пства хотѣша, съ намѣренїємъ злымъ яко же:

Ради самаго приобрѣтенїя чс̃ти и власти превосходящея иныхъ в чесомъ начало всякаго грѣха єст гордыня и властолюбїє.

Или ради приобрѣтенїя богатства изъ приходовъ Цр̃ковныхъ, вчесомъ коренъ всѣхъ злыхъ сребролюбїє єст. Иди ради обогащенїя своихъ сродниковъ, вчесомъ съ не малымъ грѣхомъ предпочитаєтся любовъ ко плоти и крови, паче любве къ Цр̃кви и къ самому Богу.

Токмо бо съ намѣренїємъ добрымъ, ради добра Цр̃кве да бы чинноє стро- єенїє от добраго пастыра имѣла. Аще хто пр̃пства хощетъ, добра дѣла желаєтъ по апостолу (1Tym 3)

.

Modlitwy, pouczenia i  przysięgi zawarte w  porządku chirotonii były przez wieki ważnym źródłem wiedzy na temat władzy i odpowiedzialności biskupiej.

W XVI- i XVII-wiecznych naukach dla kapłanów rozważania nad istotą tej po- sługi zostały pogłębione. Kategorycznie potępiano wszystkich, którzy zabiega- li o ten urząd nie posiadając należytej wiedzy, świętego życia, albo, co gorsza, kupczyli władyctwami na własną duchową zgubę

. Wszystkie ówczesne wysiłki

82 „Хризостомъ С̃ пишучи на перше посланїє Ап̃ла Павла до Тімо̃т так мовит: Єпископства не для продкованя и панованя, але любве ради добраго строєнїя желати належит”, П. Могила, Пренайвелебнѣйшим и Бг̃олюбезнѣйшимъ ихъ Милостямъ Гсд̃номъ Отцемъ и в Дх̃у Ст̃омъ Братїямъ, Єп̃помъ Православнымъ Церкви Россійской, Преподобным Гсд̃номъ Отцемъ Архімандритомъ, Превелебным Игуменом, Велебнымъ Їеромонахомъ, Пречестнымъ Протопопом, Честнымъ Їереомъ и всему веспол Клиру Церковному Православному, [в:] Еухологіон..., с. 6 nlb.

Problemowi władzy arcykapłanów metropolita poświęcił osobny rozdział w  pierwszej części Wielkiego Trebnika, por. Наказаніє о власти Архїереомъ от Ха̃ Бг̃а єже вязати и рѣшати данною, юже и предивным яственним чудомъ извѣствуетъ: и яко сіе чудо єстъ знаменїе извѣстное истинныя Цр̃кве, [в:] Еухологіон…, ч. 1, s. 787–825; Warto przypomnieć, że Słowa na 14 listów św. Pawła Jana Chryzostoma zostały wydane w Kijowie w 1623 roku, por. Я. Запаско, Я. Ісаєвич, Пам’ятки книжкового мистецтва. Каталог стародруків виданих на Україні, т. 1: (1574–

1700), Львів 1981, нр 138.

83 И. Ґізіел, op. cit., s. 382 (fotokopia s. 212).

84 W polemicznym dziele Apokrisis autor o tym grzechu pisał, cytując XLIII homilię Jana Chry- zostoma komentującą Ewangelię świętego Mateusza: „którykolwiek z episkopów pragnąć będzie naczalstwa na ziemi, znajdzie zawstydzenie w  niebie; a  nie będzie policzonym miedzy sługami Chrystusa Pana, który o naczalstwie będzie traktował”, M. Broniewski [Ch. Philaltet], AΠOKPIΣIΣ abo odpowiedź na książki o synodzie brzeskim 1596, imieniem ludzi starożytnej religiej greckiej…, Wilno 1597; przedruk w: Русская Историческая Библіотека, t. 7: Памятники полемической литературы въ Западной Руси, ч. 2, Санктпетербургъ 1882, s. 1459.

na rzecz odnowy autorytetu biskupa wynikały z faktu, że zwłaszcza w okresie poprzedzającym reformę religijną czasów unii w Brześciu, biskupi dysponowani przez króla często traktowali swój urząd instrumentalnie. Niejednokrotnie byli to kandydaci bez święceń, biskupstwo zaś było intratną posadą, a zatem źródłem dochodów i źle pojmowanej władzy

. Władzy, która nie wiązała się z koniecz- nym dla odbudowy duchowej formacji kapłaństwa poczuciem pasterskiej odpo- wiedzialności za Kościół pojmowany jako wspólnota wiernych.

The sign of bishop’s power, authority and responsibility in spiritual culture of Kievan Metropolitanate till the beginning of 18th century

Text deals with problem of bishop’s authority, power and responsibility as they are in consecration prayers, teachings and oaths of bishop chirotony, and also in sermons and tractates in Kievan Metropolitanate till the beginning of 18

century. The „power” word in this context is used in two underlying meanings. First one points at jurisdictional and administrative dimension of power.

It shows rights which are limited to particular eparchy and include as follows: consecration of deacons, priests as well as temples, antimensions and chrism. Second meaning is connected with

„government of souls”. Bishop as a pastor should be a teacher, a healer, a judge and a watchman.

In all these missions bishop should be responsible spiritual leader, moral authority. Bishopric is a honour but good candidate, as one can read in consecration prayer, must be ready for onus and hardship not for privileges and riches.

Keywords: bishop, pastor, chirotony, consecration, eparchy, jurisdiction, power, responsibility,

prayer, teaching

85 Por. na przykład komentarz H. Pocieja: „(…) zgoła widząc wielką niegodność moję na ten Urząd, barzobym rad tego był prazen, prosząc pana Boga, aby kogo godniejszego na to miejsce obrał Sobie sam. A iż snać niemało ich tam bieżało po to do dworu mając spore mieszki, na co teraz nieliada rescect mają, ja im tego nie zajzrze, chociażbym też mógł, jeśli nie u siebie, tedy u przyja- ciela dostać, alie takim sposobem postępując nie wszedłbym do owczarni Crystosowej jako dobry pasterz, alie jako złodziej i rozbójnik wlazłbym dziurą, czego mię panie Boże racz uchować…”, H. Pociej, op. cit., s. 466.