Przedmiot, źródła i metody badań w biografii

(1)

spis treści 3

wydawnictwo episteme ∙ lublin 2016 redakcja

Ryszard Skrzyniarz Lucyna Dziaczkowska

Danuta Opozda

Przedmiot, źródła

i metody badań w biografii

(2)

recenzenci

ks. prof. dr hab. Marian Nowak

dr hab. Danuta Urbaniak-Zając, prof. UŁ opracowanie redakcyjne

Elżbieta Krzewska, Edmund Kuryluk zdjęcie na okładce

Witold Cegiełka

opracowanie komputerowe Studio Format · www.studioformat.pl

wydawnictwo episteme Solna 4/9, 20-021 Lublin

www.wydawnictwoepisteme.pl tel. 669 924 164

druk i oprawa

elpil, ul. Artyleryjska 11, 08-110 Siedlce e -mail: info@elpil.com.pl

(3)

spis treści 5

Spis treści

Wstęp . . . 11

PRZEDMIOT tatiana krynicka

Poemat dziękczynny Paulina z Pelli – opowieść

o codzienności poety – Bożego tułacza . . . . 19 Paulinus Pellaeus’ „Poem of Thanksgiving” – the Story

of Everyday Life of the Poet – God’s Wanderer (Summary) . . . . 38 anita całek

Narrator biografii naukowej: między referencyjnością a fikcją . . . 39 A Narrator of a Scientific Biography – between Referentiality

and Fiction (Summary) . . . . 58 grzegorz kubski

Narracja o życiu Błogosławionej Poznańskiej Piątki –

jak relikwiarz w przestrzeni kultycznej . . . 61 The Narrative on the Life of Blessed Poznan Fives –

as Reliquary Cultic Space (Summary) . . . . 77 helena głogowska

O badaniu biograﬁi białoruskich działaczy narodowych i twórców kultury (na przykładzie biograﬁi

Jazepa Najdziuka – Józefa Aleksandrowicza) . . . . 79 Biographical Studies of Belarusian National Activists

and Creators of Culture. Case Study: Jazep Najdziuk

(Józef Aleksandrowicz) (Summary). . . . 103

(4)

danuta opozda

Pedagogiczna analiza doświadczeń rodzinnych w narracjach . . . 105 The Pedagogical Analysis of Family Experiences in Narratives (Summary) . 117 danuta baraniewicz

Biograﬁa szkolna uczniów z (nie)pełnosprawnością złożoną . . . . 119 Educational Biographies of Students with

(Out)Complex Disability (Summary) . . . . 131 gabriel szuster

Biograﬁa przez epoki. Wincenty Danek (1907–1976).

Trajektoria biograﬁczna i podstawa źródłowa . . . . 133 The Biography trough the Epoques. Wincenty Danek (1907–1976).

Biograﬁcal Trajectory and the Basic Cources (Summary) . . . . 152 andrzej chodubski

Specyﬁczne ogniwa metodologii badań biograﬁcznych.

Przykład biograﬁi Witolda Zglenickiego (1850–1905) –

„polskiego Nobla” . . . . 153 Speciﬁc Links Within a Biographical Research Methodology.

A Biography of Witold Zglenicki (1850–1905) –

„the Polish Nobel” (Summary) . . . . 167 katarzyna kułakowska

Improwizacja jako źródło badań biograﬁi twórców postgrotowskiej tradycji teatralnej na przykładzie pracy Zoﬁi Bartoszewicz i Erdmute Sobaszek nad spektaklem

Prolog komedii. Sceny pomiędzy poezją a dokumentem . . . . 169 Improvisation as the Source for Research of Biography

of Actresses from the Grotowski’s Theatrical Tradition – Considerations Based on the Analysis of Zoﬁa Bartoszewicz and Erdmute Sobaszek’s Performance: „Prologue of Comedy.

Scenes Between Poetry and the Dokument” (Summary) . . . . 181 krystyna kusiak

Rekonstrukcja doświadczeń dotyczących własnych nauczycieli

w budowaniu tożsamości zawodowej nauczyciela . . . . 183 Recalling His/Her Own Teachers in Building

a Professional Identity of a Teacher (Summary) . . . . 196

(5)

spis treści 7 ŹRÓDŁA

anna jabłońska, anna kowalska-pietrzak

Obraz duchowieństwa w świetle źródeł staropolskich . . . . 199 Portrait of the Clergy According to Old Polish Sources.

Possibilities, Methods, Results (Summary) . . . . 215 ryszard skrzyniarz

Miechovia Samuela Nakielskiego źródłem

do biograﬁi prepozytów miechowskich . . . . 217

„Miechovia” by Samuel Nakielski as a Source

for the Biographies of Provosts from Miechów (Summary) . . . . 238 przemysław jędrzejewski

Akta krakowskich Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych

jako źródło do biograﬁi urzędniczych i zbiorowych . . . . 241 Records of the Civil and Military Order Commissions

as a Source for the Officials and Collective Biography (Summary) . . . . 251 jolanta kolbuszewska

Listy prywatne jako źródło do badań nad przeszłością.

Kilka uwag o potencjale informacyjnym, ograniczeniach,

sposobach wykorzystania . . . . 253 Private Correspondence as a Source for Research Over the Past.

A Few Comments about the Information Potential, Limitations

and Methods of Use (Summary). . . . 264 agata chrobot

Listy poetyckie Jerzego Sabinusa jako źródło

informacji biograﬁcznych . . . . 265 Georg Schuler’s Poetic Letters as Source

of Biographic Information (Summary) . . . . 277 paweł wrona

Biograf bez archiwów. Nie-dokumentowe źródła

historyczne w warsztacie biograﬁstyki historycznej . . . . 279 Biographer without Archives. Non-Document Historical

Sources in Methodology of Historical Biography (Summary). . . . 290

(6)

izabela nadolnik

Fakty, ludzie, wydarzenia. Dokumenty szkolne jako źródło wiedzy do poznania działalności

dydaktyczno-wychowawczej dyrektorów i nauczycieli

szkół średnich powiatu brzeskiego w latach 1945–1975 . . . . . 291 Facts, People, Events. School Documents as a Source of Knowledge

of Didactic and Educational Activities of Secondary Schools Head

Masters and Teachers in Brzesko District in 1945–1975 (Summary) . . . 306 piotr gołdyn

Wątki biograﬁczne nauczycieli w kronikach szkolnych.

Przykład Wielkopolski wschodniej . . . . 309 The Biographical Topics of the Teachers in the School Annals.

The Example of the East Wielkopolska (Summary) . . . . 322 urszula maja krzyżanowska

Twórczość autoportretowa jako źródło biograﬁi.

Przykład Fridy Kahlo. . . . 323 Self-Portraiture as a Source of Biography.

Example of Frida Kahlo (Summary) . . . . 335 oleh rudenko

Pracownia artysty, jako źródło w badaniach historyka sztuki . . . . 337 The Artist’s Workshop as an Information Source

in the Research by an Art Historian (Summary). . . . 352 marta sikorska-kowalska

Socjalista w kręgu rodzinnym. Fotograﬁe

z archiwum domowego w biograﬁi Zygmunta Herynga . . . . . 353 A Socialist in Family Circle. Photos from Home Archive

in Biography of Zygmunt Heryng (Summary) . . . . 366 małgorzata łobacz

Dzienniczek świętej siostry Faustyny Kowalskiej – źródłem

poznania wartości słabego człowieka . . . . 367

„A Diary” of Saint Sister Faustina Kowalska – the Source

of Knowledge of the Weak Man’s Value (Summary). . . . 389

(7)

spis treści 9 METODY BADAŃ

ks. edward walewander

Hagiograﬁa dawniej i obecnie . . . . 393 Hagiography in the Past and at Present (Summary) . . . . 403 łukasz kosiński

Hagiograﬁa jako typ biograﬁi na podstawie wczesnośredniowiecznych żywotów świętych irlandzkich z terenu Ulsteru (VII–VIII wiek) . . . 405 Hagiography as a Type of Biography Based on Early Medieval Irish Lives

of the Saints from the Area of Ulster (VII–VIII Century) (Summary) . . . 414 jerzy bartkowski

Problemy metodologiczne w badaniach karier działaczy lokalnych . 415 The Methodological Problems in Studying of the Careers

of Local Officials (Summary) . . . . 434 lucyna dziaczkowska

Metoda biograﬁczna w badaniach pedagogicznych . . . . 437 The Biographical Method in Pedagogical Research (Summary) . . . . . 451 ewa maria slaska, tomasz fetzki

Eugenia Lublinerowa i jej dzieło; pogranicze

biograﬁi literackiej i monograﬁi pedagogicznej . . . . 453 Eugenia Lublinerowa and Her Heritage; Between Literary Biography

and Pedagogical Monograph (Summary) . . . . 465 katarzyna chrzęszczyk

Strategie Agaty Tuszyńskiej w „spotkaniu” z Wierą Gran,

czyli o etyczności biograﬁi . . . . 467 The Strategies of Agata Tuszyńska in ‘the Meeting’ with Vera Gran,

or on the Ethics of a Biography (Summary) . . . . 482 krystyna burzyńska-kaniewska

W poszukiwaniu wartości – analiza biograﬁi

w doradztwie personalnym . . . . 485 In Search of Values – Biographical Analysis as a Tool

in Personal Consulting (Summary). . . . 492

(8)

joanna szymoniczek

Fotograﬁa w procesie identyﬁkacji poległych.

Dokumentacja Deutsche Dienststelle i Niemieckiego

Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi . . . . 493 Using Photography to Identify the Fallen. Records Maintained

by Deutsche Dienststelle and the People’s Association

for the Care for German War Graves (Summary) . . . . 505 ewa domagała-zyśk

Studium indywidualnego przypadku

jako metoda badań naukowych w pedagogice specjalnej . . . . . 507 Case Study as a Research Method in Special Education (Summary) . . . 517

(9)

studium indywidualnego przypadku jako metoda badań 507

ewa domagała-zyśk*

Studium indywidualnego przypadku jako metoda badań naukowych w pedagogice specjalnej

Wstęp

Jeszcze do niedawna w metodologii badań społecznych zdecydowanie dominował pozytywistyczny model uprawiania badań naukowych, w któ- rym metodom ilościowym przypisywano zasadnicze znaczenie i uznawano ich swoistą „wyższość” nad metodami jakościowymi. Wskazywano, że tylko badania prowadzone na dużych grupach, które można opracować z wyko- rzystaniem narzędzi statystycznej analizy danych, mogą pomóc w adekwat- nym poznaniu rzeczywistości. Zaletą badań ilościowych jest możliwość zebrania materiału, który po odpowiedniej obróbce statystycznej może służyć jako podstawa do generalizacji wyników, co umożliwia objaśnienie badanej rzeczywistości, a jednocześnie dokonanie uogólnienia – na podstawie wyników badań osiągniętych w danej próbie badawczej możemy wnioskować o cechach szerszej populacji. Badania prowadzone w modelu jakościowym z kolei opierają się głównie na studiach przypadków i analizie doświadczeń jednostkowych. Zasadniczo nie pozwalają na generalizowanie wyników, tworzenie reguł i praw uniwersalnych, jednak umożliwiają głęboki wgląd w doświadczenie osób badanych i zrozumienie doświadczanych przez nich sytuacji i problemów¹.

* Dr hab. Ewa Domagała-Zyśk – adiunkt w Katedrze Pedagogiki Specjalnej Instytutu Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

¹ T. Pilch T., Strategia badań ilościowych, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk 2010, s. 63–78.

(10)

Jedną z metod jakościowych jest metoda indywidualnych przypadków (case study). Można ją zdeﬁniować jako metodę badań pedagogicznych, któ- rej celem jest dogłębne poznanie sytuacji życiowej danej osoby lub małych grup osób w kontekście wybranych czynników kulturowych, społecznych i edukacyjnych modyﬁkujących tę sytuację. Metoda ta od stuleci stosowana jest w medycynie, w której jest ważnym źródłem poznania mechanizmów pojawiania się choroby i skuteczności zastosowanego leczenia, stanowiąc jednocześnie znaczące źródło edukacyjne dla studentów i młodych lekarzy.

Metoda kazuistyczna jest także elementem kształcenia prawników i psy- chologów, którzy poprzez analizę złożonych jednostkowych przypadków zdobywają wiedzę o sposobach rozwiązywania skomplikowanych sytuacji prawnych czy psychologicznych.

Metoda indywidualnych przypadków jest obecnie coraz szerzej stosowana w badaniach społecznych², w tym w pedagogice, także w pedagogice specjalnej³ – szczególnie jako narzędzie pomagające praktykom edukacji – nauczycielom i terapeutom – w lepszym poznaniu wychowanków, umożli- wiające dokładną diagnozę potrzeb i możliwości uczniów i pacjentów, ale także analizę procesu edukacji i terapii oraz ocenę skuteczności stosowanych metod dydaktycznych czy terapeutycznych. Ciągle jednak niewiele jest prac naukowych charakteryzujących metodę indywidualnych przypadków jako metodę badań empirycznych w pedagogice. Z tego względu celem tekstu jest próba określenia miejsca badań metodą studium indywidualnych przy- padków w metodologii badań naukowych w pedagogice specjalnej.

² B. L. Berg, H. Lune, Qualitative Research Methods for the Social Sciences (wyd. 8), Boston, MA 2012.

³ K. Baranowicz, Studium indywidualnego przypadku w pracy pedagoga specjalnego, w:

Pedagogika specjalna w reformowanym ustroju edukacyjnym, red. Z. Palka, Lublin 2001, s. 115–

124; E. Domagała-Zyśk, Specyﬁka prowadzenia badań naukowych wśród osób niesłyszących i słabosłyszących, w: Przepis na rehabilitację. Metodologie i metody w badaniach i transdyscy- plinarnej praktyce rehabilitacyjnej, red. W. Otrębski, G. Wiącek, Lublin 2014, s. 83–96;

E. Domagała-Zyśk Wielojęzyczni. Studenci niesłyszący i słabosłyszący w procesie uczenia się nauczania języków obcych, Lublin 2013, s. 135–156.

(11)

studium indywidualnego przypadku jako metoda badań 509 Specyﬁka prowadzenia badań naukowych

w pedagogice specjalnej

W badaniach naukowych prowadzonych w pedagogice specjalnej wykorzystywane są podejścia, metody i narzędzia stosowane w badaniach społecz- nych zarówno o charakterze ilościowym, jak też jakościowym. Bardzo często jednak problemy niepełnosprawności, choroby czy specjalnych potrzeb edukacyjnych mają charakter tak złożony, że nie jest możliwe poznanie i zrozumienie ich poprzez klasyczne ilościowe badania społeczne. Wynika to z kilku powodów, a pierwszym z nich jest z pewnością trudny dostęp do odpowiednio dużych grup badawczych. Ze swojej natury choroby i nie- pełnosprawności dotykają niewielki procent społeczeństwa, zatem nie jest możliwe dotarcie do wielu pacjentów doświadczających danej trudności, a mieszkających na danym obszarze. W procesie tworzenia grup badawczych ważne jest także budowanie grup homogenicznych, podobnych pod względem np. wieku, stopnia doświadczania danej trudności, jej etiologii czy uwarunkowań rodzinnych i społecznych, a to w jeszcze większym stopniu utrudnia zebranie odpowiednio dużej grupy badawczej. Wśród badaczy zwiększa się także świadomość dużej heterogeniczności osób z chorobami i niepełnosprawnościami, co wiąże się z coraz pełniejszą świadomością etiologii oraz objawów danych zaburzeń, ale także wpływem czasu diagnozy oraz zakresu i rodzaju stosowanych terapii na funkcjonowanie psycholo- giczne i społeczne poszczególnych osób. Ważnym zjawiskiem zmieniają- cym sposób funkcjonowania osób z chorobami i niepełnosprawnościami jest także proces ich integracji edukacyjnej, który sprawia, że dzieci i mło- dzież z niepełnosprawnościami uczą się obecnie głównie w placówkach integracyjnych i ogólnodostępnych, a co się z tym wiąże, nie tworzą łatwo dostępnych dużych społeczności, z jakimi jeszcze do niedawna mieliśmy do czynienia w placówkach specjalnych.

Możliwość przeprowadzenia badań wśród osób z określoną niepełno- sprawnością czy chorobą wiąże się także z utrudnieniami w zakresie dostęp- ności psychologicznej. Sytuacja życiowa każdej z tych osób jest zarówno dla niej, jak i dla jej najbliższego otoczenia sytuacją trudną, którą niełatwo podzielić się z innymi osobami. Czasem może to wypływać z zahamowań i blokad wynikających z niepełnej akceptacji własnej sytuacji życiowej, często jednak jest także efektem objawów danego zaburzenia, ograniczają- cych możliwości komunikowania się interpersonalnego – jak to ma miejsce

(12)

w przypadku głębszych stopni niepełnosprawności intelektualnej czy też zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Mając na względzie powyżej zasygnalizowane trudności w zakresie prowadzenia badań naukowych wśród osób dotkniętych chorobami i nie- pełnosprawnościami, należy rozważyć możliwości wybierania takich metod i technik, które dałyby możliwości lepszego zbadania sytuacji tej grupy osób.

Metoda indywidualnych przepadków (case study) wydaje się być wyjątkowo skutecznym modelem badawczym.

Założenia stosowania metody indywidualnych przypadków w pedagogice specjalnej

Metoda indywidualnych przypadków określana jest w praktyce badawczej w pedagogice specjalnej zarówno jako najbardziej przydatna, jak i też jako bezużyteczna. Jej przeciwnicy wskazują na fakt braku możliwości genera- lizowania i w związku z tym niemożność budowania na podstawie takich badań ogólnej wiedzy o osobach z określonymi niepełnosprawnościami czy chorobami. Zwolennicy natomiast argumentują, że jedynie poprzez poznanie wielu jednostkowych biograﬁi możemy dobrze poznać złożoność sytuacji osób z niepełnosprawnościami i chorobami, a poprzez to nauczyć się doskonalej je wspierać w edukacji i życiu społecznym. Doświadczenia z prowadzenia ponad 200 prac licencjackich i dyplomowych metodą indywidualnych przypadków upoważniają mnie do stwierdzenia, że chociaż w tym modelu badań poznajemy jednostkowe sytuacje, w dużej mierze podobne są one jednak do sytuacji innych osób doświadczających danych trudności – co wynika chociażby z podobnych uwarunkowań biologicznych, edukacyjnych, kulturowych czy społecznych. Stanowią zatem źródło rzetel- nej wiedzy, która może być wykorzystywana w realizacji rozmaitych celów rehabilitacyjnych i edukacyjnych. Jako przykłady można podać przygotowy- wane pod moim kierunkiem prace dotyczące dzieci, młodzieży i dorosłych z różnymi niepełnosprawnościami. Studenci podejmujący takie zadanie zawsze najpierw muszą nawiązać relację z badanymi osobami, a czasem ich rodzinami, często są wolontariuszami wspierającymi terapię lub służącymi pomocą w czasie wolnym – średnio spędzają z badanymi osobami około 30 godzin. Poznanie biograﬁi, sytuacji rodzinnej, uwarunkowań doznawanych trudności, rodzaju i skuteczności podejmowanych działań terapeutycznych oraz zakresu integracji społecznej i edukacyjnej 2–3 dzieci z zespołem

(13)

Downa, autyzmem czy zespołem ADHD daje studentom głębszy wgląd w sytuację osób doświadczających takich niepełnosprawności niż przepro- wadzenie godzinnej anonimowej ankiety w grupie kilkudziesięciu osób z podobnymi trudnościami.

Aby jednak metoda indywidualnych przypadków mogła dostarczyć jak najpełniejszej wiedzy o danej sytuacji problemowej, ważne jest, aby już sam wybór przypadków do analizy nie był epizodyczny ani uzasadniony jedynie argumentem dostępności danej osoby. Bent Flyvbjerg4 wskazuje, że wybór przypadku powinien być starannie przemyślany i dostosowany do celów stawianych w badaniach, może to być dobór losowy lub zorientowany.

W tej ostatniej grupie Flyvbjerg5 zauważa możliwość wystąpienia różnych podtypów doboru: 1) wybór przypadku ekstremalnego, niecodziennego, w którym obserwujemy wyjątkowo złożone i nietypowe problemy; 2) wybór zakładający maksymalne zróżnicowanie przypadków, umożliwiający pozy- skanie informacji o nasileniu zróżnicowania uwarunkowań danej sytuacji;

3) wybór przypadku decydującego („jeśli coś nie jest prawdziwe dla tego przypadku, nie jest prawdziwe dla żadnego innego”); oraz 4) wybór przypadku paradygmatycznego, najbardziej typowego, wyznaczającego stan- dardy. Zaproponowany podział nie jest rozłączny, ponieważ czasem ten sam przypadek może być na przykład jednocześnie przypadkiem decydu- jącym i paradygmatycznym. Świadomość kryterium wyboru danej osoby do badań jest jednak konieczna w celu adekwatnej analizy zebranych danych i formułowanych konkluzji.

Procedura badawcza w studium indywidualnego przypadku powinna być poddana takim samym rygorom jak w innych typach badań. Należy precyzyjnie i realistycznie określić cele prowadzonych badań, zarówno poznawcze, jak i praktyczne i aplikacyjne6. Szczególnie istotne jest wskazanie na aplikacyjny charakter badań – prowadzone one powinny być po to, aby służyć lepszemu poznaniu, ale i dokonaniu realnej zmiany sytuacji życiowej danej osoby, np. poprzez wskazanie obszarów jej życia wyma- gających szczególnego wsparcia, określeniu mocnych stron i zasobów, na których powinien być zbudowany proces rehabilitacji czy terapii, a także

4 B. Flyvbjerg, Pięć mitów o badaniach typu studium przypadku, „Studia Socjologiczne”, 2 (2005) s. 41–69.

5 Tamże, s. 53–55.

6 W. McKinley Runyan, Historie życia a psychobiograﬁa. Badania teorii i metody, Warszawa 1992.

(14)

rozpoznanie specyﬁcznych, nieznanych wczesnej potrzeb wymagających pilnego zaspokojenia (edukacyjnych, społecznych czy też emocjonalnych).

Szczególnie uważnie należy także sformułować problemy badawcze, pamiętając, że w metodzie indywidualnych przypadków celem nie jest prosty opis sytuacji życiowej danej osoby, ale podjęcie próby zrozumienia uwarunkowań danej sytuacji, przebiegu procesu jej edukacji i rehabilitacji czy też ocena (ewaluacja) stosowanych sposobów terapii, rehabilitacji i wsparcia.

Kolejne etapy procedury badawczej zakładają dogłębne poznanie sytuacji danej osoby, w kontekście rozmaitych uwarunkowań. Program badań powinien zatem obejmować następujące etapy: 1) dokonanie dokładnej diagnozy sytuacji problemowej; 2) określenie uwarunkowań i przejawów (dynamiki rozwoju) danego zjawiska; 3) wskazanie na znaczenie danego problemu dla obecnego i przyszłego funkcjonowania osoby (prognoza pozytywna i negatywna); 4) przedstawienie propozycji rozwiązań danego problemu – w formie rekomendacji lub też programów edukacyjnych, wychowawczych, rewalidacyjnych lub terapeutycznych; 5) jeśli jest to możliwe, zaproponowany program powinien zostać wstępnie wdrożony, a analiza studium indywidualnego przypadku powinna zawierać wstępne wyniki ewaluacji realizowanego programu.

Po zebraniu danych następuje ich wieloaspektowa analiza, w której istotne jest zarówno rozpoznanie i nazwanie określonych zjawisk, jak też ich osadzenie w teorii. Współcześnie za podstawowy model teoretyczny w pedagogice specjalnej przyjmuje się społeczny model niepełnosprawno- ści7, w którym niepełnosprawność nigdy nie jest tylko sprawą indywidualną,

ale elementem sytuacji społecznej. Interpretacja zaobserwowanych zjawisk powinna zatem być dokonywana w oparciu o współczesną i kompletną wiedzę o niepełnosprawności. Analiza materiału może – ale nie musi – prowadzić do jednoznacznych konkluzji8, ponieważ zasadniczą wartością tego modelu badań jest dotarcie do osób badanych i zebranie – często pomimo napotykanych trudności – materiałów pozwalających na głęboki wgląd w sytuację osoby z zaburzeniami i jej rodziny, natomiast konkluzje i rekomendacje mogą także być formułowane przez kolejnych czytelników.

Ze względu na ograniczone możliwości gromadzenia danych ilościowych

7 R. Rieser, Implementing Inclusive Education. A Commonwealth Guide to Implementing Article 24 of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities, London 2012.

8 B. Flyvbjerg, Pięć mitów.

(15)

trudnością jest także sposób analizy i prezentacji wyników – niektórzy metodolodzy zauważają, że raporty z badań często przypominają raczej lite- rackie eseje, a powinny mieć formę formalnych prac naukowych. Trudnością w stosowaniu w procedurze badawczej studium indywidualnego przypadku jest zagrożenie subiektywizmem – każdy z obserwatorów danego zjawiska może je dostrzec i zinterpretować nieco inaczej. Brak grupy kontrolnej, a także możliwości powtórzenia badań w celu uzyskania podobnych wyni- ków – są także często podnoszonymi zarzutami wobec tej metody. Są jednak także metodolodzy9, którzy uważają, że nie jest to zagrożenie większe niż w przypadku innych metod badawczych

W badaniach metodą studium indywidualnego przypadku szczególne znaczenie ma osoba badacza. Powinien on charakteryzować się umie- jętnością łatwego nawiązywania kontaktów interpersonalnych, ale także krytycznym stosunkiem do obserwowanych zjawisk. Szczególnie istotna jest także zdolność dokładnej obserwacji i społeczna wrażliwość. Badacz powinien być przygotowany, że będzie pozostawał w częstym kontakcie z osobą lub grupą osób, które znajdują się w trudnej sytuacji społecznej i emocjonalnej, np. związanej z chorobą czy niepełnosprawnością. Powinien przed rozpoczęciem badań oszacować własne zasoby osobowościowe tak, aby jego obecność była źródłem wsparcia, a nie mało profesjonalnej litości, zawstydzenia, zażenowania czy też bezradności.

Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice specjalnej powinna być umiejscowiona w modelu badań uczestniczących (participatory rese- arch), który wyznacza szczególną rolę osobom badanym¹0. W badaniach uczestniczących osoby badane nie są postrzegane jako bierny „przedmiot badań”, ale jako „aktywny partner”¹¹. Takie badania nazywane są także badaniami emancypacyjnymi, a ich celem jest poszukiwanie pozytywnych zmian społecznych i zmian w życiu poszczególnych osób, poprzez ich aktywne uczestnictwo w badaniach ich dotyczących¹². W takim modelu badań doświadczenie osób z niepełnosprawnością należy uznać za punkt wyjścia, ponieważ każdy z nich ma własną, niepowtarzalną historię życia,

9 Tamże.

¹0 J. Williams, H. Quinn, Developing Services and Inclusive Practices for Deaf Students, w:

Deaf Students in Higher Education: Current Research and Practice, red. L. Barnes, F. Harrington, J. Williams, M. Atherton, Coleford, Gloucestershire 2007, s. 262–281.

¹¹ Tamże, s. 269.

¹² R. Kitchin, Using Participatory Action Research Approaches in Geographical Studies of Disability: Some Reﬂections, „Disability Studies Quarterly”, 21 (2001) s. 4.

(16)

warunkującą jego obecną pozycję życiową i osiągnięcia¹³. Następnie podczas całej procedury badań osoby badane pełnią aktywnie rolę współpracow- nika – zarówno na etapie planowania badan, jak i w trakcie ich przeprowa- dzania. Mogą wtedy sugerować rozmaite zmiany, na przykład w zakresie procedury zbierania danych. Osoby badane uczestniczą także w procesie analizy wyników badań oraz w konstruowaniu wniosków i rekomendacji.

Ważne jest także to, żeby wyniki badań były udostępnione i służyły tej grupie, z której wywodzą się osoby uczestniczące w badaniach.

Tak prowadzone badania naukowe postrzegane są nie tylko jako aktyw- ność akademicka, ale także jako praktyka społeczna (social practice), zaś sam badacz przestaje być tylko akademikiem: nie stając się aktywistą-społeczni- kiem, bierze czynny udział w poznawaniu i przemienianiu rzeczywistości społecznej¹4. Proces badawczy przestaje być dla badanych uciążliwą koniecz- nością, ponieważ czują się oni kreatywnymi współtwórcami i partnerami tego procesu. Dzięki świadomemu i aktywnemu uczestnictwu w badaniach mogą one dla osób z niepełnosprawnością stanowić swoiste źródło siły (empowerment), pozwalające im na bardziej czynne włączanie się w działania zmieniające i poprawiające ich sytuację życiową.

Wybrane metody i techniki zbierania i analizy danych

Metoda indywidualnych przypadków powinna być rozumiana jako termin nadrzędny (umbrella term), umożliwiający zastosowanie w badaniu nie tylko wielu różnych technik i narzędzi, ale także metod badawczych, takich jak obserwacje, wywiady, analizę dokumentów i wytworów przygotowanych przez badane osoby, testów pedagogicznych i psychologicznych czy też narzędzi badających kompetencje szkolne uczniów.

Jak wspomniano powyżej, w metodzie indywidualnych przypadków można zastosować różne procedury/sposoby i techniki zbierania danych, dobrane adekwatnie do postawionych problemów. Ponieważ grupa badawcza jest zazwyczaj niewielka – w zależności od charakteru badań może to być jedna osoba lub też niewielkie grupy, liczące 3–5 osób – konieczne jest

¹³ C. Barnes, What a Difference a Decade Makes: Reﬂections on Doing „Emancipatory” Disa- bility Research, „Disability and Society”, 18 (2003) nr 1, s. 13–17.

¹4 B. Smolińska-Theiss, W. Theiss, Badania jakościowe – przewodnik po labiryncie, w:

Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk 2010, s. 79–102.

(17)

zbadanie ich sytuacji w różnych kontekstach i z różnych punktów widzenia.

Jeśli jest to możliwe, głównym informatorem powinna być osoba z daną niepełnosprawnością. Badacz powinien nawiązać z nią życzliwą relację, przedstawić cele swojego działania i uzyskać zgodę bezpośrednio od niej lub też od rodziców czy opiekunów prawnych. W ustalaniu zasad współ- pracy ważne jest, by wzajemna relacja była symetryczna – badacz przyjmuje w niej rolę nie tylko „biorcy’ informacji, ale też osoby dającej swój czas, życzliwość, zainteresowanie czy też praktyczne umiejętności, które mogą stać się elementem zajęć rewalidacyjnych czy terapeutycznych. Zbieranie danych musi mieć charakter uporządkowany i systematyczny – ze względu na pozornie nieformalny rodzaj relacji łączącej osobę badaną i badacza, łatwo jest bowiem zatracić obiektywizm i zbytnio zaufać własnym zdol- nościom obserwacyjnym czy interpretacyjnym. Wszystkie źródła danych, a więc obserwacje, wywiady, rozmowy czy wspólne działania i ekspery- menty pedagogiczne, należy dokładnie opisywać i katalogować. Celowe jest dążenie do zobaczenia sytuacji będącej przedmiotem badania z wielu punktów widzenia: badając relacje rówieśnicze dzieci w klasie integracyj- nej, możemy więc zastosować zarówno testy socjometryczne, jak i prze- prowadzić rozmowy/wywiady z dzieckiem z niepełnosprawnością, jego rówieśnikami, nauczycielami uczącymi w klasie oraz rodzicami dziecka z niepełnosprawnością i rodzicami jego sprawnych rówieśników. Dane z tak wielu źródeł pozwolą dopiero w pełni dostrzec niuanse sytuacji szkolnej dziecka, zrozumieć ją i przedsięwziąć konstruktywne działania. Możliwość wykorzystania tak wielu metod i technik jest niewątpliwą zaletą badań prowadzonych metodą indywidualnych przypadków, w przeciwieństwie do badań ilościowych, w których często wykorzystywany jest jeden tylko kwestionariusz.

W metodzie indywidualnych przypadków wykorzystywane też są metody narracyjne. Podstawą zbierania danych jest w nich pogłębiona rozmowa z osobą badaną, dzięki której możliwe jest zebranie informacji o danym problemie tak, jak jest on spostrzegany przez tę właśnie osobę. Przykład takiego modelu badań opisuje Minna Veisitila¹5, relacjonując badania narracyjne czterech młodych matek nadużywających alkoholu w czasie ciąży.

Zaproponowana przez nią procedura badawcza składa się z czterech etapów.

¹5 M. Veistila, Narrative Reﬂection. A New Research Method in the Field of Child Protection in Finland, w: European Social Work – Identity, International Problems and Interventions, red.

E. Domagała-Zyśk, M. Nowak, Lublin 2011, s. 73–84.

(18)

Pierwszy z nich to zebranie danych poprzez umożliwienie osobie badanej zaprezentowania swojej historii życia czy też fragmentu tej historii, w zależ- ności od przedmiotu badań. Osoba badająca stara się w jak najmniejszym stopniu ingerować w tok wypowiedzi, zadaje tylko pytania, które mogą pomóc osobie badanej w kontynuowaniu wypowiedzi. Pierwsze z pytań, zachęcające do rozmowy, powinno mieć charakter pytania ogólnego, np.

„Opowiedz mi historię swojego życia jako osoby niesłyszącej”, czy też „Proszę opowiedzieć, jak to jest być matką dziecka z Zespołem Downa?”.

Po zebraniu materiału i dokonaniu jego dokładnej (verbatim) transkryp- cji następuje etap refleksyjnej narracji badacza na podstawie zapisanych i przeczytanych historii¹6. Kilkukrotnemu czytaniu zapisu danych towarzy- szy więc szukanie odpowiedzi na pytania szczegółowe¹7: Jaki jest szerszy kontekst tej narracji?, Jakie są główne wydarzenia?, Jakie znaczenia mogę nadać tej narracji?, Co mnie niepokoi? O czym myślę, czytając tę narra- cję? / Co czuję, słuchając tej narracji?, Który element tej narracji był dla mnie najtrudniejszy? Trzecim etapem procesu badawczego jest dyskusja z autorem narracji – element bardzo rzadko obecny w dotychczasowej praktyce badawczej. Veistila proponuje, aby badacz umożliwił osobie badanej zapoznanie się z przygotowanymi przez siebie komentarzami i refleksjami, a następnie zachęciła osobę badaną do przygotowania komentarza. Veistila tak podsumowuje ten etap prowadzonych przez siebie badań: „Zależało mi na tym, żeby to była ich historia – nie moja. Dlatego one miały ostatnie słowo”. Kolejnym etapem procedury jest przygotowanie „narracji przyszło- ści”, czyli kilka wersji tego, jak może wyglądać sytuacja życiowa badanych osób w przyszłości. Wspólnie z badanymi osobami te narracje są następnie analizowane i mogą stać się ważnym czynnikiem umożliwiającym podjecie decyzji budujących określoną wersję przyszłości – na przykład nastoletnia matka w ciąży wiedząc, że skutkiem spożywania alkoholu przez matkę w ciąży dziecko może cierpieć na różne objawy zespołu FAS, wyrazi chęć podjęcia decyzji o odstawieniu alkoholu – lub też kontynuowaniu jego spożywania, ale ze świadomością skutków doświadczanych przez dziecko za kilka czy kilkanaście lat. Ostatnim etapem modelu refleksyjnej narracji jest przygotowanie tekstu i jego publikacja.

¹6 J. Fook, M. Ryan, L. Hawkins, Professional Expertise: Practice, Theory and Education for Working in Uncertainty, London 2000.

¹7 M. Veistila, Narrative Reﬂection.

(19)

Zakończenie

Podsumowując, należy stwierdzić, że w odniesieniu do kwestii niepeł- nosprawności i choroby nie ma powszechnie sprawdzających się teorii, realne są tylko konkretne sytuacje. Ich obserwacja i analiza prowadzone w metodologii studium indywidualnego przepadku mogą stać się źródłem wiedzy i podstawą do udzielania realnej pomocy osobom potrzebującym.

Badania naukowe prowadzone metodą indywidualnych przypadków pozwalają na pełną realizację ważnych pedagogicznych zasad: podmioto- wości, personalizmu, indywidualizacji czy też stosowania paradygmatu bio- graﬁcznego¹8. Wymagają jednak dobrego przygotowania merytorycznego oraz dużych kompetencji interpersonalnych i komunikacyjnych, umożli- wiających nawiązanie dialogu z osobami z niepełnosprawnościami, które często doświadczają barier komunikacyjnych.

Case Study as a Research Method in Special Education (Summary)

Until recently in the methodology of social research quantitative research held a relatively strong position. It was claimed that only studies conducted in large groups that could be analyzed statistically can provide adequate understanding of social reality. Today qualitative research are more and more often used in social sciences, also in pedagogy and special education studies. They are based mainly on case studies and typically do not allow for generalization of the results or creating rules and universal laws. However, they enable the scientist to have an in-depth insight into the experience of the study subjects that allows for real understanding.

One of the qualitative methods is the case study method. It can be deﬁned as a method of educational research which aims at in-depth knowledge of the life experience of an individual or small groups of individuals in the context of selected cultural, social and educational factors modifying this situation. This method has been used for centuries in medicine, law and psychology and nowadays it is often used in social research, including special education. It is perceived mainly as a tool for practitioners to get to know their patients or students better. Still, there is little scientiﬁc knowledge about the method of individual cases as a method of empirical ¹8 I. Obuchowska, Obecne i nieobecne paradygmaty w pedagogice specjalnej, „Kwartalnik Pedagogiczny”, 4 (1987).