Adres do korespondencji: lek. Agnieszka Zawirska, Zak³ad Mikologii Lekarskiej, Katedra i Klinika Dermatologii, Akademia Medyczna,
N
No ow we e iin nffo orrm ma ac cjje e Y
Ye ea as stt o off tth he e g ge en nu us s M Ma alla as ss se ez ziia a..
N
Ne ew w d da atta a
AGNIESZKA ZAWIRSKA, ZYGMUNT ADAMSKI
Zakład Mikologii Lekarskiej, Katedra i Klinika Dermatologii, Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, kierownik Katedry i Kliniki prof. dr hab. med. Wojciec Silny
Grzyby dro¿d¿opodobne z rodzaju Malassezia (daw- niej Pityrosporum) wspó³tworz¹ komensaln¹ florê zdro- wej skóry u ludzi, a tak¿e u niektórych zwierz¹t (psów, kotów, niedŸwiedzi, nosoro¿ców oraz ptaków). W przy- padku zaistnienia sprzyjaj¹cych warunków, grzyby te mog¹ staæ siê równie¿ czynnikiem etiologicznym ró¿- nych chorób skóry. Najbardziej poznan¹ dermatoz¹ pi- tyrosporozale¿n¹ jest ³upie¿ pstry. Inne schorzenia der- matologiczne, w których rozwa¿a siê mo¿liwy udzia³ dro¿d¿aka lipofilnego w patogenezie to ³ojotokowe za- palenie skóry, atopowe zapalenie skóry, zapalenie miesz- ków w³osowych oraz infekcje systemowe [1].
Historia badañ nad grzybami dro¿d¿opodobnymi z ro- dzaju Malassezia jest bardzo ciekawa. Informacje na te-
mat tych grzybów pojawiaj¹ siê w literaturze od czasu, kiedy w 1846 r. Eichsted po raz pierwszy w zeskrobinach ze zmienionej chorobowo skóry zaobserwowa³ elementy grzybiczego mycelium. W zakresie taksonomii i nomen- klatury Malassezia spp. panowa³ przez d³ugi czas chaos.
W 1874 r. Malassez zaobserwowa³ i opisa³ obecnoœæ ko- mórek o kszta³cie owalnym, okr¹g³ym lub elipsoidalnym w zeskrobinach naskórka od pacjentów z ³upie¿em. Na- zwê Malassezia zaproponowa³ w 1889 r. Baillon na czeœæ ww. badacza. Grzyba tego wyhodowali po raz pierwszy Castellani i Chalmers w 1913 r. Badacze ci scharaktery- zowali jego w³asnoœci wzrostowe oraz wprowadzili na- zwê Pityrosporum ovale. W 1925 r. Weidmann wyodrêb- ni³ w hodowli gatunek – Malassezia pachydermatis.
W 1951 r. Gordon wyodrêbni³ ze zmian skórnych u cho- Abstract
It seems that genus Malassezia might play a certain role in pathogenesis of various skin diseases. So far, the association between the yeast and pityriasis versicolor was most often described in literature. In the paper the data about the structure, biochemistry and physiology of Malassezia genus were collected.
The history of the study of the fungi was also presented. Recent molecular methods led to taxonomic reclassification of genus Malassezia and final definition of seven species. In the article we focused on typical cutaneous diseases caused by the yeast, but also more and more often reported systemic ones.
Key words: Malassezia spp., pityriasis versicolor, seborrhoic dermatitis, folliculitis, atopic dermatitis, systemic infections due to Malassezia spp.
Streszczenie
Wydaje siê, ¿e grzyby z rodzaju Malassezia mog¹ odgrywaæ pewn¹ rolê w patogenezie ró¿nych chorób skóry. Dotychczas opi- sywano w literaturze zwi¹zek dro¿d¿aków lipofilnych g³ównie z ³u- pie¿em pstrym. W pracy zebrano informacje o budowie i fizjolo- gii dro¿d¿aków rodzaju Malassezia. Przedstawiono równie¿ rys historyczny badañ nad tymi grzybami, które poprzez zastosowa- nie technik biologii molekularnej doprowadzi³y do stworzenia no- wej klasyfikacji i wyodrêbnienia 7 gatunków rodzaju Malassezia.
Skoncentrowano siê na charakterystycznych dermatozach pityro- sporozale¿nych oraz na coraz czêœciej opisywanych przypadkach zaka¿eñ uk³adowych spowodowanych tymi dro¿d¿akami.
S³owa kluczowe: Malassezia spp., ³upie¿ pstry, ³ojotokowe zapalenie skóry, zapalenie mieszków w³osowych, atopowe zapa- lenie skóry, infekcje systemowe wywo³ane przez Malassezia spp.
(PDiA 2004; XXI, 2: 97–103)
rych z ³upie¿em pstrym, a tak¿e ze zdrowej ludzkiej skó- ry – komórki przypominaj¹ce dro¿d¿e – kuliste lub owal- ne, otoczone podwójn¹ otoczk¹ i nada³ im nazwê Pity- rosporum orbiculare. S¹dzono wówczas, ¿e P. ovale i P. orbiculare s¹ odrêbnymi organizmami [2, 3]. Obecnie uwa¿a siê, ¿e P. ovale i P. orbiculare stanowi¹ morfolo- giczne odmiany Malassezia furfur [4]. Ró¿ni¹ siê one je- dynie kszta³tem i œredni¹ wielkoœci¹. Dopiero w 1967 r.
na XIII Miêdzynarodowym Kongresie Dermatologów w Monachium terminy Malassezia i Pityrosporum uzna- no za synonimy.
Kolejny gatunek rodzaju Malassezia zosta³ wyod- rêbniony w 1990 r. przez Simmons i Gueho. Nadano mu nazwê M. sympodialis [5]. Wreszcie kluczowa publika- cja Guillot i Gueho z 1995 r. rozwia³a liczne w¹tpliwo- œci w klasyfikacji rodzaju Malassezia. Stosuj¹c metody biologii molekularnej porównano materia³ genetyczny 104 dro¿d¿aków i wykazano ich odrêbnoœæ gatunkow¹.
Na podstawie tych badañ wyodrêbniono 4 nowe gatun- ki [6]. Ostatecznie wyró¿niono, a tak¿e opisano z uwzglêdnieniem ró¿nic fenotypowych i biochemicz-
nych 7 gatunków, 6 lipidozale¿nych: M. furfur, M. glo- bosa, M. obtusa, M. sympodialis, M. slooffiae, M. re- stricta oraz jeden gatunek lipidoniezale¿ny – Malasse- zia pachydermatis.
W analizie poszczególnych gatunków rodzaju Ma- lassezia wziêto pod uwagê takie cechy grzybów, jak wy- gl¹d kolonii, model p¹czkowania, optymalna tempera- tura konieczna do hodowli, mo¿liwoœci wzrostu w temp.
37oC oraz obecnoœæ katalazy (tabela, wg [7]). Jednak niekiedy cechy fizjologiczne i morfologiczne poszcze- gólnych gatunków nie pozwala³y na dok³adne ich zró¿- nicowanie. Np. M. furfur, M. sympodialis i M. slooffiae s¹ pod wzglêdem biochemicznym bardzo podobne, a je- dyn¹ cech¹ ró¿nicuj¹c¹ jest ich zachowanie siê w teœcie utylizacji dodatków do po¿ywek (tween test) [8].
Dopiero dziêki technikom biologii molekularnej osta- tecznie wyodrêbniono 6 gatunków lipidozale¿nych dro¿- d¿aków. Badania chromosomalnego DNA za pomoc¹ pulsacyjnej elektroforezy ¿elowej (PFGE) wykaza³y, ¿e kariotypy ró¿nych gatunków ró¿ni¹ siê znacznie miêdzy Tab. Charakterystyka poszczególnych gatunków rodzaju Malassezia (wg [7])
Charakterystyka M. M. M. M. globosa M. slooffiae M. restricta M. obtusa
furfur sympodialis pachydermatis
morfologia zazwyczaj p³askie, g³adkie, szorstka, ulega matowa, g³adka,
kolonii, g³adkie, g³adkie, matowe, krucha pofa³dowaniu, g³adka, p³aska,
konsystencja miêkkie œwiec¹ce, wypuk³e, krucha twarda lepka
miêkkie krucha i krucha
kolor kolonii kremowy kremowy kremowy kremowy kremowy kremowy kremowy
do piaskowego do piaskowego do piaskowego
kszta³t i wielkoœæ wyd³u¿one, owalne cylindryczne, okr¹g³e cylindryczne owalne, cylindryczne
komórek (µm) owalne 2,5–5 gruszkowate 6–8 1,5–3,5 okr¹g³e 4–6
lub okr¹g³e, 6 2,5–4 2–4
wzór p¹czek p¹czek p¹czek p¹czek p¹czek p¹czek p¹czek
p¹czkowania na szerokiej sympodialny na szerokiej na w¹skiej na szerokiej na w¹skiej na szerokiej
postawie postawie podstawie postawie podstawie postawie
zawartoϾ G+C 66,4% 62,2% 55,6% 53,5% 68,7% 59,9% 60,7%
reakcja z katalaz¹ 3 3 zmienna 3 3 7 7
reakcja DBB 3 3 3 3 3 3 3
reakcja z ureaz¹ 3 3 3 3 3 3 3
wzrost w 37°C dobry dobry dobry s³aby dobry s³aby s³aby
maksymalna
temperatura wzrostu 40–41°C 40–41°C 40–41°C 38°C 40–41°C 38°C 38°C
u¿ycie Ÿróde³ lipidów
Tween 20 3 7 3 7 3 7 7
Tween 40 lub 60 3 3 3 7 3 7 7
Tween 80 3 3 3 7 7 7 7
Cremophor EL zmienne 7 zmienne 7 7 7 7
zdolnoœæ do rozdzia³u
eskuliny 7 3 zmienna 7 7 7 3
sob¹ i s¹ jednorodne dla gatunku [9]. Guillot i Gueho po- równywali ró¿nice w rybosomowym DNA [6]. Gupta i wsp. [10] zastosowali metodê PCR-REA, która okaza-
³a siê szybka i pomocna do wyodrêbniana poszczegól- nych gatunków w obrêbie rodzaju Malassezia.
W wyniku najnowszych badañ grzyby te zaliczono do Basidiomycetes, mimo i¿ nie stwierdza siê u nich roz- mna¿ania p³ciowego. Klasyfikacjê stworzono na podsta- wie wysokiej, powy¿ej 50%, zawartoœci G+C, warstwo- wo-blaszkowej struktury i sk³adu chemicznego œciany komórkowej, zdolnoœci hydrolizy mocznika oraz ich opornoœci na lizê komórki przy u¿yciu glukanazy. Roz- mna¿anie dro¿d¿aków z rodzaju Malassezia zachodzi na drodze p¹czkowania monopolarnego, a tworzenie ko- mórki potomnej zachodzi w miejscu zwanym koloratk¹ [11]. Budowa œciany komórkowej dro¿d¿aków Malas- sezia nie jest dok³adnie poznana. Wiadomo, i¿ jest ona na przekroju wzglêdnie gruba w porównaniu z innymi dro¿d¿akami (ok. 0,12 µm). G³ównymi sk³adnikami œcia- ny komórkowej s¹ cukry (ok. 70%), bia³ka (ok. 10%) oraz lipidy (15–20%), a tak¿e niewielkie iloœci azotu i siarki. Mittag stwierdzi³, i¿ œciana komórkowa sk³ada siê z kilku warstw, z których wyró¿niæ mo¿na dwie g³ów- ne. Jego badania potwierdzi³y równie¿ obecnoœæ dodat- kowej, zewnêtrznej warstwy o budowie blaszkowatej, która prawdopodobnie pe³ni rolê w przyleganiu dro¿d¿a- ka do ludzkiej skóry, a tak¿e do œcian cewników [12].
Organelle komórkowe Malassezia spp. przypominaj¹ budow¹ organelle innych dro¿d¿aków.
Cechy fizjologiczne rodzaju Malassezia nie s¹ do- k³adnie poznane z uwagi na du¿e trudnoœci w hodowli tych grzybów. Ju¿ w 1939 r. Benham zauwa¿y³, ¿e Ma- lassezia spp. nie fermentuj¹ ¿adnego rodzaju cukru [13].
Jedynym Ÿród³em wêgla dla tych dro¿d¿aków wydaj¹ siê byæ lipidy. Malassezia spp. nie wymagaj¹ natomiast do rozwoju witamin i pierwiastków œladowych. Jako Ÿró- d³o siarki preferencyjnie wykorzystuj¹ metioninê, acz- kolwiek mog¹ te¿ metabolizowaæ cystynê lub cysteinê [14, 15].
W procesach metabolicznych Malassezia spp. wy- korzystuj¹ wiele enzymów i metabolitów. Posiadaj¹ ak- tywnoœæ lipolityczn¹ zarówno in vitro, jak i in vivo. Li- paza zlokalizowana jest zarówno w œcianie komórkowej, jak i b³onach cytoplazmatycznych grzyba. Wykazano,
¿e u dro¿d¿aków tych wystêpuj¹ 3 odrêbne lipazy, nie- zbêdne do ich wzrostu.
Mayser i wsp. badaj¹c aktywnoœæ lipolityczn¹ Ma- lassezia z wykorzystaniem estrów kwasów t³uszczowych wykazali, ¿e charakteryzuje siê ona niewielk¹ specyficz- noœci¹, a ich stopieñ hydrolizy zale¿y od cz¹steczki al- koholu. W warunkach in vitro dro¿d¿aki te maj¹ zdol-
noœæ produkcji fosfolipazy. To w³aœnie jej aktywnoœæ po- woduje uwalnianie kwasu arachidonowego z linii komó- rek HEp-2. Poniewa¿ metabolity kwasu arachidonowe- go zwi¹zane s¹ z procesami zapalnymi skóry, sugeruje siê, ¿e mog¹ byæ one mechanizmem spustowym do za- inicjowania przez dro¿d¿aki procesu zapalnego. Grzyby z rodzaju Malassezia maj¹ tak¿e zdolnoœæ produkowa- nia enzymu wykazuj¹cego aktywnoœæ lipooksygenazy, co manifestuje siê jej zdolnoœci¹ do oksydacji wolnych i zestryfikowanych nienasyconych kwasów t³uszczo- wych, skwalenu i cholesterolu. Maj¹ one równie¿ zdol- noœæ produkcji lipoperoksydazy, co mo¿e byæ przyczy- n¹ uszkodzenia b³on komórkowych i w konsekwencji wp³ywa na aktywnoœæ ca³ej komórki. Mechanizm ten t³umaczy zmiany pigmentacji skóry w ³upie¿u pstrym [16], z uszkodzeniem melanocytów i nastêpowym ogni- skowym odbarwieniem skóry w³¹cznie [17, 18]. Innym metabolitem produkowanym przez Malassezia jest kwas azelainowy, który charakteryzuje siê wielokierunkowym mechanizmem dzia³ania: przeciwbakteryjnym, keratoli- tycznym i przeciwzaskórnikowym. Dlatego wykorzysty- wany jest w preparatach do terapii tr¹dzika zaskórniko- wego i ³agodnej postaci tr¹dzika grudkowo-krostkowe- go. Ponadto hamuje lipogenezê i melanogenezê, znajduj¹c zastosowanie w leczeniu przebarwieñ skór- nych. Szczepy Malassezia wydzielaj¹ specyficzny ester zapachowy zwany gamma-laktonem, który sztucznie syntetyzowany wykorzystywany jest w przetwórstwie
¿ywnoœci jako dodatek zapachowy [19].
Jak ju¿ wspomniano, dro¿d¿aki z rodzaju Malasse- zia s¹ sk³adnikiem prawid³owej komensalnej flory skó- ry ludzkiej i izolowaæ je mo¿na z obszarów bogatych w gruczo³y ³ojowe. Przeprowadzono wiele badañ doty- cz¹cych rozmieszczenia grzybów na powierzchni skóry w poszczególnych populacjach i ró¿nych grupach wie- kowych. Leeming i wsp. w 1989 r. [20] przebadali zdro- w¹ skórê a¿ w 20 punktach. Najwiêksz¹ œredni¹ koncen- tracjê komórek Malassezia furfur stwierdzono na skórze klatce piersiowej, górnej czêœci pleców, ma³¿owinie usznej, skórze czo³a i policzków. Faergemann i Berg- brant [21] stwierdzili odwrotn¹ korelacjê pomiêdzy na- tê¿eniem kolonizacji skóry przez rodzaj Malassezia a wiekiem pacjenta, co prawdopodobnie ma zwi¹zek ze zmniejszaj¹cym siê skórnym poziomem lipidów w trak- cie procesu starzenia siê organizmu. W najnowszych ba- daniach nad rozmieszczeniem dro¿d¿aków na zdrowej skórze u doros³ych uwzglêdniono nowo wyodrêbnione gatunki Malassezia [22–25]. Wyniki poszczególnych au- torów bardzo siê ró¿ni³y miêdzy sob¹, co mo¿na t³uma- czyæ dwojako. Po pierwsze – istnieje osobniczo i popu- lacyjnie charakterystyczna dystrybucja grzybów na skó- rze. Po drugie – u¿yte przez badaczy metody pobierania
materia³u (wymazy) nie by³y specyficzne, nie zastoso- wano tak¿e metod iloœciowych [7].
Natomiast kolonizacja skóry u zdrowych dzieci jest tematem nadal dyskutowanym. Badania Abrahama [26]
na 60 zdrowych dzieciach w wieku od 2. mies. do 14.
roku ¿ycia nie wykaza³y na ich skórze obecnoœci grzy- bów z rodzaju Malassezia. Wyniki te kontrastuj¹ z pra- c¹ Noble i Midgley [27], którzy stwierdzili wystêpowa- nie dro¿d¿aka na g³owie ow³osionej u 74% zdrowych dzieci. Zgodnie z aktualn¹ wiedz¹ przyjmuje siê, ¿e wzrost kolonizacji grzybami z rodzaju Malassezia w okresie dojrzewania ma zwi¹zek z rosn¹c¹ aktywno- œci¹ gruczo³ów ³ojowych w tym wieku [28].
Na szczególn¹ uwagê zas³uguje jedyny gatunek li- pidoniezale¿ny – M. pachydermatis. Izolowany jest on w 30–70% z klinicznych przypadków zapalenia uszu i skóry u psów i kotów, a tak¿e u innych miêso¿ernych ssaków oraz u niektórych ptaków. Ostatnio pojawiaj¹ siê doniesienia, ¿e dro¿d¿ak ten mo¿e byæ wspólnym pa- togenem dla ludzi i zwierz¹t. Ze zdrowej ludzkiej skó- ry M. pachydermatis izolowana jest rzadko, a jego obec- noœæ u cz³owieka jest raczej przemijaj¹ca. Midgley, prze- prowadzaj¹c badania hodowlane dro¿d¿aków Malassezia z materia³u ludzkiego stwierdzi³a jedynie kilka przypad- ków wystêpowania M. pachydermatis [29]. Natomiast Bandahaya [30] badaj¹c dystrybucjê tego gatunku na zdrowej skórze mieszkañców Tajlandii, stwierdzi³ jego obecnoœæ w 12% materia³u, g³ównie pochodz¹cego z g³owy i okolicy ramion. U ludzi gatunek ten mo¿e byæ przyczyn¹ uk³adowych infekcji u osób z upoœledzon¹ odpornoœci¹ oraz u noworodków hospitalizowanych na oddzia³ach intensywnej terapii, od¿ywianych pozajeli- towo [31].
Przedmiotem dyskusji jest fakt jednoczesnej izola- cji tych grzybów od osób zdrowych i chorych. Czynni- ki sprzyjaj¹ce przemianie Pityrosporum ovale z formy okr¹g³ej blastospory, jak¹ przyjmuje w warunkach ko- mensalnych, do postaci grzybni, nadal nie s¹ dok³adnie poznane. Wiadomo, ¿e do czynników egzogennych pre- dysponuj¹cych do rozwoju ³upie¿u pstrego nale¿¹ wy- soka temperatura i wilgotnoœæ powietrza, co t³umaczy czêste wystêpowanie tego schorzenia w klimacie tropi- kalnym. Natomiast w klimacie umiarkowanym czynni- kami o charakterze endogennym, sprzyjaj¹cymi prze- mianie s¹: nadmierna czynnoœæ gruczo³ów ³ojowych, nadmierne pocenie siê, wrodzone predyspozycje oraz niedobory odpornoœci. Istotne znaczenie ma równie¿ sto- sowanie kortykosteroidów [32].
Wed³ug Terui i wsp. choroby skóry o stwierdzonej i domniemanej etiologii zwi¹zanej z Malassezia spp.
mo¿na podzieliæ na dwie grupy. Do pierwszej autorzy
ci zaliczaj¹ ³upie¿ pstry i zapalenie mieszków w³oso- wych, w których to wzrost grzyba bezpoœrednio wyzwa- la rozwój zmian skórnych. Do drugiej natomiast: atopo- we zapalenie skóry, ³ojotokowe zapalenie skóry i ³usz- czycê, w których to schorzeniach zmiany skórne powsta³e na bazie innych mechanizmów s¹ jedynie na- silane przez dro¿d¿aka [33].
£upie¿ pstry jest przewlek³¹ powierzchown¹ grzybi- c¹, wystêpuj¹c¹ na ca³ym œwiecie. Czêœciej spotykany jest na obszarach charakteryzuj¹cych siê wysok¹ tempe- ratur¹ i du¿¹ wilgotnoœci¹ powietrza (choruje tam nawet do 40% populacji). W klimacie umiarkowanym wystê- puje rzadziej, w Szwecji – 1,1% ludnoœci, a we W³oszech – 3,7%. Dermatoza ta dotyczy g³ównie doros³ych po okresie dojrzewania z w pe³ni wykszta³conymi gruczo-
³ami ³ojowymi. W obrazie klinicznym charakterystycz- ne s¹ zmiany wystêpuj¹ce zwykle na skórze klatki pier- siowej, szyi i koñczyn górnych. S¹ to plamy ze z³uszcza- niem naskórka i przebarwieniami lub odbarwieniami oraz tendencj¹ do zlewania siê. Rozpoznanie u³atwia ¿ó³ta- wo-z³ota fluorescencja w œwietle lampy Wooda. W bez- poœrednim badaniu mikroskopowym uwidaczniaj¹ siê zarodniki i strzêpki Pityrosporum ovale [32].
Opisuje siê wiele metod leczenia ³upie¿u pstrego.
Wysok¹ skutecznoœæ wykazuje miejscowe stosowanie ketokonazolu. Inne œrodki u¿ywane zewnêtrznie to: klo- trimazol, ekonazol lub mikonazol. Równie¿ doustne sto- sowanie ketokonazolu, itrakonazolu i flukonazolu ma podobn¹ skutecznoœæ. Problemem pozostaje nadal wy- soki odsetek nawrotów, osi¹gaj¹cy 60% po roku i 80%
po 2 latach od momentu wyleczenia. Dlatego niektórzy autorzy zalecaj¹ w celu unikniêcia nawrotów ³upie¿u pstrego profilaktyczne stosowanie œrodków przeciwgrzy- biczych [34].
£ojotokowe zapalenie skóry jest schorzeniem po- wszechnym, wystêpuje w USA u 1–3% populacji, a w grupie osób m³odych nawet do 5%. Rozpoczyna siê ono zazwyczaj w okresie dojrzewania, a najczêœciej stwierdzane jest w 4. dekadzie ¿ycia. Zmiany o charak- terze rumieni i t³ustych ³usek wystêpuj¹ na skórze g³o- wy ow³osionej, powiek, fa³dów nosowo-wargowych, po- liczków, na skórze w okolicy mostka i w okolicy miê- dzy³opatkowej oraz na ma³¿owinach usznych. Choroba ta ma przewlek³y przebieg z okresowymi zaostrzeniami.
Badania m.in. Faergemanna oraz Bergbrant wskazu- j¹, i¿ dro¿d¿aki z rodzaju Malassezia mog¹ odgrywaæ rolê w patogenezie ³ojotokowego zapalenia skóry. Zwra- caj¹ oni uwagê na skutecznoœæ leczenia przeprowadzo- nego w tym schorzeniu za pomoc¹ preparatów przeciw- grzybiczych [35]. Niektórzy badacze uwa¿aj¹, ¿e ³upie¿
t³usty g³owy ow³osionej jest odmian¹ ³ojotokowego za- palenia skóry [36]. Zastosowanie 2% ketokonazolu u pa- cjentów z ³upie¿em t³ustym g³owy spowodowa³o po 4 tyg. zmniejszenie siê liczby dodatnich wyników miko- logicznych z 55% do 7% badanych, a tak¿e zmniejsza- nie siê objawów klinicznych, takich jak z³uszczanie, œwi¹d i rumieñ. Adamski ocenia³ skutecznoœæ leczenia na 75% [37].
McGinley zaobserwowa³a, ¿e w ³ojotokowym zapa- leniu skóry i w ³upie¿u t³ustym g³owy ow³osionej wzra- sta kolonizacja dro¿d¿akami Malassezia. W ³upie¿u t³u- stym g³owy grzyby lipofilne stanowi¹ 74% ca³kowitej mikroflory w obrêbie g³owy ow³osionej, a w ³ojotoko- wym zapaleniu skóry a¿ 85%. U zdrowego cz³owieka stanowi¹ one ok. 45% [38]. Natomiast van Abbe nie stwierdzi³ znacz¹cej korelacji miêdzy liczb¹ dro¿d¿aków lipofilnych a ciê¿koœci¹ ³upie¿u [39]. Nakabaisi w now- szych badaniach stwierdzi³ obecnoœæ nastêpuj¹cych ga- tunków grzyba: M. furfur u 23% pacjentów z ³ojotoko- wym zapaleniem skóry, M. globosa u 16% oraz M. sym- podialis u 9% pacjentów [24].
Zapalenie mieszków w³osowych wywo³ane przez Ma- lassezia spp. jest w naszym klimacie schorzeniem doœæ rzadkim. Choroba ta charakteryzuje siê powstawaniem przymieszkowych grudek i krost na skórze pleców, klat- ki piersiowej, ramion, najrzadziej na skórze szyi. Sta³ym jej objawem jest uporczywy œwi¹d. Schorzenie to nale¿y ró¿nicowaæ z folliculitis o innej etiologii, np. gronkow- cowej lub tr¹dzikiem zwyk³ym. W sprzyjaj¹cych warun- kach zewnêtrznych, którymi s¹ g³ównie wysokie tempe- ratury i du¿a wilgotnoœæ oraz czynników endogennych, takich jak immunosupresja, dochodzi do namna¿ania dro¿d¿aków lipofilnych w mieszkach w³osowych. Wy- stêpowanie folliculitis opisano u pacjentów po przeszcze- pach szpiku kostnego, nerki i serca [40-42], u osób z bia-
³aczk¹ [43] oraz z chorob¹ Hodgkina [44]. Pomimo ¿e zwi¹zek przyczynowy miêdzy Pityrosporum a folliculi- tis by³ wielokrotnie kwestionowany, to jednak wyniki wielu badañ potwierdzaj¹ rolê tego grzyba w etiologii za- palenia mieszków w³osowych [45, 46].
Kolejnym schorzeniem, w którego etiopatogenezie dopatrywano siê roli dro¿d¿aków z rodzaju Malassezia jest atopowe zapalenie skóry (azs). Hipotezê tak¹ wysu- niêto na pocz¹tku lat 80., po zaobserwowaniu ustêpowa- nie objawów skórnych w tej dermatozie po zastosowa- niu leków przeciwgrzybiczych [47]. Stwierdzono, i¿ grzy- by te, bêd¹c sk³adnikiem mikroflory u zdrowych osób, mog¹ równie¿ odgrywaæ rolê alergenu [48, 49]. Clem- mensen zauwa¿y³, ¿e pacjenci z wypryskowatymi zmia- nami na skórze twarzy i szyi, z towarzysz¹cym œwi¹dem, wykazywali dodatnie reakcje w skórnych testach punk- towych (prick test) z antygenem Pityrosporum orbicula-
re [47]. U chorych na azs wystêpuj¹ w surowicy swoiste IgE przeciwko M. furfur [37]. Adamski stwierdzi³ na pod- stawie badañ w³asnych, ¿e azs wydaje siê nie predyspo- nowaæ do kolonizacji przez grzyby lipofilne [37]. Zaob- serwowano, ¿e u¿ywanie zewnêtrznych preparatów na- t³uszczaj¹cych mo¿e staæ siê przyczyn¹ zwiêkszonej kolonizacji przez dro¿d¿aki lipofilne. Czêstoœæ wystêpo- wanie dro¿d¿aków Malassezia na skórze atopowej u dzie- ci i doros³ych i na skórze zdrowej jest podobna. Jednak antygeny Malassezia mog¹ wywo³ywaæ odpowiedŸ im- munologiczn¹ ustroju i tym samym odgrywaæ pewn¹ ro- lê w patogenezie azs, zw³aszcza u starszych dzieci i do- ros³ych, ze zmianami skórnymi zlokalizowanymi g³ów- nie w obrêbie g³owy i szyi [37].
W aktualnych badaniach, uwzglêdniaj¹cych ostatnio wyodrêbnione gatunki Nakabayashi wykaza³, i¿ 46%
wymazów ze skóry chorych na azs da³o ujemne wyniki hodowli, co koresponduje z wynikami uzyskanymi u osób zdrowych (50%). Najczêœciej izolowanymi przez tego autora gatunkami by³y: M. globosa – 22% i M. fur- fur – 17%. Dro¿d¿ak – M. furfur izolowany by³ w azs czêœciej ze skóry ze zmianami chorobowymi (21%) ni¿
ze skóry bez zmian chorobowych (11%), aczkolwiek ró¿- nica ta nie jest istotna statystycznie [24].
Znaczenie grzybów z rodzaju Malassezia w etiopa- togenezie innych powierzchownych dermatoz jest nadal szeroko dyskutowane. Najbardziej kontrowersyjna jest rola tego dro¿d¿aka w ³uszczycy [50, 51]. Rosenberg i wsp. wysunêli przypuszczenie, ¿e dro¿d¿ak, podobnie jak antygeny bakteryjne, odgrywa pewn¹ rolê w niektó- rych odmianach ³uszczycy, zw³aszcza w sebopsoriasis, czyli takiej postaci, w której tylko obraz histopatologicz- ny jest charakterystyczny dla ³uszczycy, natomiast obja- wy kliniczne s¹ typowe dla ³ojotokowego zapalenia skó- ry [51]. Wykonuj¹c testy naskórkowe z antygenami Pi- tyrosporum ovale Lober i wsp. sprowokowa³ powstanie
³uszczycopodobnych zmian skórnych [50]. Istniej¹ pra- ce wskazuj¹ce na pozytywne wyniki leczenia ³uszczycy ketokonazolem doustnie [50, 51]. Œrodek ten prawdopo- dobnie dzia³a poœrednio poprzez hamowanie limfocytów aktywowanych dzia³aniem antygenów grzybów [52].
Mo¿liwa rola grzybów Malassezia spp. opisywana jest równie¿ w innych schorzeniach, takich jak papillo- matosis confluens et reticularis, pustuloza noworodków, tr¹dzik pospolity, zapalenie woreczka ³zowego, ³ojoto- kowe zapalenie powiek czy grzybica paznokci [7].
W ostatnich latach roœnie liczba doniesieñ o roli Ma- lassezia spp. w systemowych zaka¿eniach grzybiczych.
Opisano kilka przypadków zapalenia otrzewnej u pacjen- tów dializowanych otrzewnowo. Zaka¿enia uk³adowe tymi dro¿d¿akami opisywane s¹ równie¿ u pacjentów z upoœledzonym uk³adem odpornoœciowym, zw³aszcza
u chorych z zespo³em AIDS, a tak¿e u pacjentów hospi- talizowanych na oddzia³ach intensywnej terapii.
Grzybicze infekcje uk³adowe wystêpowaæ mog¹ u chorych od¿ywianych pozajelitowo preparatami lipi- dowymi (tzw. catheter-related Malassezia sepsis), któ- re prawdopodobnie dostarczaj¹ substancji potrzebnych do namna¿ania siê dro¿d¿aków. Nie jest jednak jasne, w jaki sposób dochodzi do kolonizacji œcian cewników do¿ylnych przez gatunki Malassezia. Prawdopodobnie bogata w lipidy zewnêtrzna warstwa otaczaj¹ca œcianê komórki grzyba ma znaczenie w procesie jego przylega- nia do powierzchni wewnêtrznej cewnika [53]. W wiêk- szoœci przypadków usuniêcie cewnika lub zaprzestanie podawania lipidów okaza³o siê wystarczaj¹cym sposo- bem do zwalczenia zaka¿enia [54, 55].
Coraz czêœciej systemowe zaka¿enia dro¿d¿akowe zwi¹zane z u¿yciem cewników do¿ylnych opisywane s¹ u noworodków, które z powodu wczeœniactwa, czy te¿
choroby nie mog¹ byæ od¿ywiane drog¹ doustn¹. Praw- dopodobnym jest, ¿e wysokie stê¿enia lipidów w poza- jelitowych od¿ywkach powoduje pogrubienie zewnêtrz- nej warstwy dro¿d¿aka zwiêkszaj¹c adhezyjnoœæ, co tym samym u³atwia kolonizacjê cewnika [7].
Do najczêstszych objawów infekcji uk³adowej u no- worodków zwi¹zanej z Malassezia furfur nale¿¹ bezdech, bradykardia, niewielkiego stopnia gor¹czka, wzrost licz- by kr¹¿¹cych neutrofilów, oraz obni¿ona liczba p³ytek.
Objawy te podobne s¹ do obserwowanych w sepsie, wy- wo³anej zaka¿eniem grzybami z rodzaju Candida [55].
Istotnym wydaje siê fakt, ¿e mimo powszechnej obecnoœci M. furfur na skórze noworodków na oddzia-
³ach intensywnej opieki medycznej, to do kolonizacji tym gatunkiem zdrowych noworodków i niemowl¹t do- chodzi stosunkowo rzadko. Powell i inni wyhodowali dro¿d¿aka z zeskrobin skórnych u 33% hospitalizowa- nych noworodków. Wskazuj¹ oni, i¿ wœród czynników ryzyka u³atwiaj¹cych kolonizacjê skóry Malassezia spp.
jest przede wszystkim niska waga urodzeniowa nowo- rodka [56].
Poniewa¿ do dnia dzisiejszego wiedza na temat cho- robotwórczoœci grzybów z rodzaju Malassezia jest nie- pe³na, wszelkie hipotezy bazuj¹ na obserwacjach doty- cz¹cych zaka¿eñ innym dro¿d¿akiem – Candida albi- cans. U tych grzybów wyk³adnikiem zjadliwoœci szczepu jest m.in. zdolnoœæ do produkcji proteinazy serynowej.
Przypuszcza siê, ¿e proteazy wytwarzane przez Malas- sezia pachydermatis mog¹ odgrywaæ podobn¹ rolê. U ga- tunków lipidozale¿nych szczególn¹ rolê w patogenezie odgrywaæ mog¹ lipidy œciany komórkowej, które praw- dopodobnie oddzia³uj¹ immunosupresyjnie na uk³ad od- pornoœciowy gospodarza. Natomiast glukan, inny sk³ad-
nik œciany komórkowej, ma cechy typowe dla immuno- modulatora nieswoistej odpornoœci komórkowej [57].
Mo¿na pokusiæ siê o stwierdzenie, ¿e rodzaj Malas- sezia stanowi swoisty immunologiczny paradoks. Z jed- nej strony wspomaga aktywacjê dope³niacza nasilaj¹c zarówno komórkow¹, jak i humoraln¹ odpowiedŸ im- munologicznej. Z drugiej strony wydaje siê posiadaæ zdolnoœæ do hamowania odpowiedzi skierowanej prze- ciwko niej samej. Fenotyp immunosupresyjny Malasse- zia spp. wydaje siê posiadaæ wy¿sze stê¿enia lipidów w œcianie komórkowej. Z teoretycznego punktu widze- nia u dro¿d¿aków tych funkcjonuje najprawdopodobniej mechanizm, dziêki któremu obecnoœæ lipidów na po- wierzchni skóry mo¿e bezpoœrednio na nie oddzia³ywaæ zarówno poprzez fenotyp immunosupresyjny, jak i im- munostymuluj¹cy. Istotnym wydaje siê byæ fakt, ¿e od- pornoœæ skierowana przeciwko Malassezia spp. ma cha- rakter niespecyficzny [7].
Grzyby z rodzaju Malassezia odgrywaj¹ istotn¹ ro- lê w patologii. Wzrost populacji ludzi z immunosupre- sj¹, a tak¿e paradoksalnie w zwi¹zku z postêpem medy- cyny i wprowadzaniem nowych sposobów terapii, zw³aszcza œrodków immunosupresyjnych, a tak¿e nad- u¿ywaniem antybiotyków. Opieraj¹c siê na dotychcza- sowych obserwacjach i doœwiadczeniach mo¿na spodzie- waæ siê w przysz³oœci wzrostu zachorowañ na bardzo groŸne grzybice uk³adowe, w tym tak¿e spowodowane przez dro¿d¿aki Malassezia.
Piœmiennictwo
1. Clemmensen O, Hjorth N: Treatment of dermatitis of the head and neck with ketoconazole in patients with type I sensitive to Pityrosporum Orbiculare. Sem Dermatol, 1983, 2: 26-9.
2. Gordon MA: The liphophilic mycroflora of the skin. Mycologi- ca, 1951, 43: 524.
3. Keddie FM, Barajas L: Quantitative ultastructural variations be- tween Pityrosporum ovale and Pityrosporum orbiculare based on serial section electron microscopy. Int J Dermatol, 1972, 11: 40.
4. Gueho E, Meyer SA: A reevaluation of the genus Malassezia by means of genome comparison. Antonie van Leeuvenhoeck, 1989, 55: 245-51.
5. Simmons RB, Gueho E: A new species of Malassezia. Mycol Res, 1990, 94: 1146-9.
6. Guillot J, Gueho E: The diversity of Malassezia yeasts confirmed by rRNA sequence and nuclear DNA comparisons. Antonie Le- euvenhoeck, 1995, 67: 297-314.
7. Ashbee HE; Evans Immunology of Diseases Associated with Ma- lassezia Species. Clin Microbiol Rev, 2002, 15: 21-57.
8. Guillot J, Gueho E, Lesourd M, et al. Identification of Malasse- zia species. A practical approach. J Mycol Med, 1996, 6: 103-10.
9. Boekhout T, Kamp M, Gueho E: Molecular typing of Malassezia species with PFGE and RAPD. Med Mycol, 1998, 36: 365-72.
10. Gupta AK, Kohli Y, Summerbell RC: Molecular Differentia- tion of Seven Malassezia Species. J Clin Microbiol, 2000, 38:
1869-75.
11. Ahearn DG, Simmons RB: Malassezia Baillon. In: Kurtzman CP, Fell JW (red): The yeasts – a taxonomic study. Wyd. IV. Elsevier, Amsterdam 1998; 782-4.
12. Mittag H: Fine structural investigations of Malassezia furfur. II.
The envelope of the yeast cells. Mycoses, 1995, 38: 13-21.
13. Benham RW: The cultural characteristics of Pityrosporum ovale – a lipoliphic fungus. J Investig Dermatol, 1939, 2: 187-203.
14. Mayser P, Imkampe A, Winkeler M, et al.: Growth requirements and nitrogen metabolism of Malassezia furfur. Arch Dermatol Res, 1998, 290: 277-82.
15. Brotherton J: The sulphur metabolism of Pityrosporum ovale and its inhibition by selenium compouds. J Gen Microbiol, 1967, 49:
393-400.
16. De Luca C, Picardo M, Breathnach A, Passi A: Lipoperoxidase activity of Pityrosporum: characterisation of by-products and po- ssible role in pityriasis versicolor. Exp Dermatol, 1996, 5: 49-56.
17. Nazzaro-Porro M, Passi S, Picardo M, et al.: Lipooxygenase ac- tivity of Pityrosporum in vitro and in vivo. J Invest Dermatol, 1986, 87: 108-12.
18. Ran Y, Yoshike T, Ogawa H: Lipase of Malassezia furfur: some properties and their relationship to cell growth. J Med Veterina- ry Mycology, 193, 31: 77-85.
19. Webster G: Combination azelaic acid therapy for acne vulgaris.
J Am Acad Dermatol, 2000, 43: 47-50.
20. Leeming JP, Notman FH, Holland KT: The distribution and eco- logy of Malassezia furfur and cutaneous bacteria on human skin.
J Appl Bacteriol, 1989, 67: 47-52.
21. Bergbrant IM, Faergemann J: Variations of Pityrosporum orbi- culare in middle-aged nad elderly individuals. Acta Dermato-Ve- nerol, 1988, 68: 537-40.
22. Aspiroz C, Moreno LA, Rezusta A, Rubrio C : Differentiation of three biotypes of Malassezia species on normal human skin. Cor- respondence with M. globosa, M. sympodialis and M. restricta.
Mycopathologia, 1999, 145: 69-74.
23. Crespo Erchiga V, Ojeda Martos A, Vera Casano A, et al.: My- cology of pityriasis versicolor. J Mycol Med, 1999, 9: 143-8.
24. Nakabayashi A, Sel Y, Guillot J: Identification of Malassezia spe- cies isolated from patients with seborrhoeic dermatitis, atopic der- matitis, pityriasis versicolor and normal subjects. Med Mycol, 2000, 38: 337-41.
25. Midgley G: The lipophilic yeasts: state of the art and prospects.
Med Mycol, 2000, 38: Suppl: 9-16.
26 Abraham Z, Berderly A, Lefler E: Pityrosporum orbiculare in chil- dren. Mycoses, 1987, 30: 581-3.
27. Noble WC, Midgley G: Scalp carriage of Pityrosporum species:
the effect of physiological maturity, sex and race. Sabouraudia, 1978, 16: 229-32.
28. Cunningham AC, Ingham E, Gowland G: Humoral responses Malassezia furfur serovars A, B and C in normal individuals of various ages. Br J Dermatol, 1992, 127: 476-81.
29. Midgley G: The diversity of Pityrosporum (Malassezia) yeasts in vivo and in vitro. Mycopathologia, 1989, 106: 143-53.
30. Bandhaya M: The distribution of Malassezia furfur and Malas- sezia pachydermatis on normal human skin. S E Asian J Trop Med Public Health, 1993, 24: 343-6.
31. Larocco M, Dorenbaum A, Robinson A, et al.: Recovery of Ma- lassezia pachydermatis from eight infants in a neonatal intensive care nursery. Clinical and laboratory features. Pediatr Infect Dis J, 1988, 7: 398-401.
32. Faergemann J: Zaka¿enia Pityrosporum. W: Grzybicze zaka¿e- nia skóry. Red. Elewski B. alfa-medica press, Bielsko-Bia³a 2000;
93-110.
33. Terui T, Kudo K, Tagami H: Cutaneous immune and inflamma- tory reactions to Malassezia furfur. Nippon Ishinkin Gakkai, 1999, 40: 63-71.
34. Faergmann J: Pityriasis versicolor (tinea versicolor). In: Clinical Dermatology, Vol 3. Red. Demis DJ. Harper and Row. Philadel- phia 1986; Ch. 17-2: 1-10.
35. Farr PM, Shuster S: Treatment of seborrhoeic dermatitis with to- pical ketoconazole. Br J Dermatol, 1984, 2: 1271-2.
36. Bergbrant IM, Faergemann J: The role of Pityrosporum ovale in seborrheic dermatitis. Sem Dermatol, 1990, 9 (4): 262-8.
37. Adamski Z: Badania nad rol¹ dro¿d¿aków lipofilnych Malasse- zia furfur (Pityrosporum ovale, Pityrosporum orbiculare) w ró¿- nych dermatozach. Rozprawa habilitacyjna, AM w Poznaniu 1995.
38. McGiney KJ, Leyden JJ, Marples BN, Kligman AM: Quantitive microbiology in non dandruff and seborrhoeic dermatitis. J In- vest Dermatol, 1975, 64: 401-4.
39. Van Abbe NJ: The investigation of dandruff. J Soc Cosmetic Che- mists, 1964, 15: 609-30.
40. Buffill JA, Lum LG, Caya JG, et al.: Pityrosporum folliculitis after bone marrow transplantation. Ann Intern Med, 1988, 108:
560-3.
41. Vicente Alves EJ, Costa Martins JE, de Ribeiro EB, Sotto MN:
Pityrosporum folliculitis: renal transplantation. Case report. J Der- matol, 2000, 27: 49-51.
42. Rhie S, Turcios R, Buckley H, Such B: Clinical features and tre- atment of Malassezia folliculitis with fluconazole in orthotopic heart transplant recipients. J Heart Lung Transplant, 2000, 19:
215-9.
43. Yohn JJ, Lucas J, Camisa C: Malassezia folliculitis in immuno- compromised patients. Cutis, 1985, 35: 536-8.
44. Helm KF, Lookingbill DP: Pityrosporum folliculitis and severe pruritis in two patients with Hodgkin’s disease. Arch Dermatol, 1993, 129: 380-1.
45. Faergemann J, Johansson S, Back O: An immunologic and cul- tural study of Pityrosporum folliculitis. J Am Acad Dermatol, 1986, 14: 429-33.
46. Back O, Faergemann J, Hornqvist R: Pityrosporum folliculitis:
a common disease of the young and middle-aged. J Am Acad Dermatol, 1985, 12: 56-61.
47. Clemmensen O, Hjorth N: Treatment of dermatitis of the head and neck with ketoconazole in patients with type I sensitive to Pityrosporum orbiculare. Sem Dermatol, 1983, 2: 26-9.
48. Borberg A, Faergemann J, Johansson SGO, et al.: Pityrosporum ovale and atopic dermatitis in children and young adults. Acta Derm Venerol (Stokh), 1992, 72: 187-92.
49. Kieffer M, Bergbrant IM, Faergemann J: Immune reactions to Pi- tyrosporum ovale in adult patients with atopic dermatitis and se- borrheic dermatitis. J Am Acad Dermatol, 1990, 22: 739-42.
50 Lober CW, Belew PW, Rosenberg W, Bale G: Patch test with kil- led sonicated microflora in patients with psoriasis. Arch Derma- tol, 1982, 118: 322-5.
51. Rosenberg EW, Belew PW, Skinner RB: Treatment of psoriasis with antimicrobial agents. In: Psoriasis. Red. Regnigk H, Ma- ibach HI. Marcel Dekker, 1984.
52. Alford RH, Vire CG, Cartwright BB, King LE: Ketoconazole’s inhibition of fungal anitigen-induced thymidine upatken by lym- phocytes from patients with psoriasis. Am J Med Sci, 1986, 291:
75-80.
53. Marcon M, Powell D: Epidemiology, diagnosis and management of Malassezia furfur systemic infection. Diagn Microbiol Infect Dis, 1987, 7: 161-75.
54. Long JG, Keyserling HL: Catherer-related infection in infants due to an unusual lipophilic yeasts – Malassezia furfur. Pedia- trics, 1985, 76: 896-900.
55. Powell DA, Aungst J, Snedden S, et al.: Broviac catherer-related M. furfur sepsis in 5 infants receiving IV fat emulsions. J Pediatr, 1984, 105: 987-90.
56. Powell DA, Hayes J, Durell DE, et al.: Malassezia furfur skin co- lonization of infants hospitalized in intensive care units. J Pediatr, 1987, 111: 217-20.
57. Dworecka-Kaszak B, Ngosa Toka F: What’s new about Malas- sezia pachydermatis? Mikol Lek, 1999, 6: 133-43.
