1
SPIS ZAWARTOŚCI Q , , ń ^ (fi j,
. W:C&cfito tofaSt M ...J 3 t o s a y M
TECZKI
d u w i
I./ł. Relacja . /I" ^
I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora 1./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora----
"II. Materiały uzupełniające relację
III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora -—
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. —'
III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — 1
III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 III./5. Inne ..r—
IV. Korespondencja
A . , . t^ O...fi - i i
A ) . * . S ...
V. Nazwiskowe karty informacyjne
V I . F o t o g r a f i e d u k jb O H C 4 4
2
3
. A
Porożyński Benedykt .. v e l Jan ś l i w a , Jan Sawa ps. "Beni"
(19o9-1945), komendant Morskiego Rejonu Harcerzy w Gdyni, z a ł o ż y c i e l zawiązków pomorski e j chorągwi Szarych Szeregów i w i z y t a t o r
t e j chorągwi z ramienia Głównej Kwatery Szarych Szeregów.
Ur. 12.I I I . 1909 r . w Toruniu w r o d z i n i e Władysława i Marii z d.
Ś l i w i ń s k i e j . Po jego urodzeniu r o d z i c e p r z e n i e ś l i s i ę do Zblewa, g d z ie o j c i e c prowadził r es ta u ra cję i z a ja z d . W jego r o d z i n i e były s i l n e tr a d y c je narodowej demokracji a o j c i e c był miejscowym d z i a łaczem "Sokoła". W 1920 r . P. ukończył szkołę powszechną w Zblewie i ro zp oc zą ł naukę w Gimnazjum Męskim w Chełmnie. Tam ze tknął się z harcerstwem, które s t a ł o s i ę jego życiową p a s j ą0 W 1921 r . z ł o ż y ł p rz yrzeczeni e h a rc ers k ie, jako członek drużyny g im n a z ja ln ej, k t ó r e j z czasem z o s t a ł drużynowym. Współpracował wówczas z ucząe cym w tym gimnazjum hm. Wilhelmeci Słabym, ówczesnym komendantem cł chorągwi pomorskiej harcerzy. Po ukończeniu gimnazjum 24 maja
1929 r . z ł o ż y ł egzamin maturalny i podj ął następnie studia w Wyż
sz ej Szkole Ekonomicznej w Poznaniu. Trudne warunki materialne po śmierci ojca zmusiły go do podejmowania dorywczych prac zarobkowy/
wych podczas studiów. Pomimo tego nadal d z i a ł a ł w h a r c e r s t w i e . W c z a s i e studiów n a l e ż a ł ' do 1 Akademickiej Drużyny Harcerzy im.
Stanisława S ta szi ca, w k t ó r e j otrzymał stopień podharcmistrza.
Podczas studiów utrzymywał kontakty harcersk ie z Pomorzem. Był komendantem obozu podczas z l o t u męskiego hufca morskiego w Pucku w dniach 14-16 maja 1932 r . Wizytujący ten obóa okręgowy instru k
tor harcerstwa w kuratorium toruńskim hm. W.Słaby p i s a ł o nim w sprawozdaniu powizytacyjnym:"Komendant obozu Porożyński Benedykt, student WSH, młody wprawdzie, a l e i n t e l i g e n t n y •i doświadczony i n s t r u k t o r " . W sierpniu 1932 r . był jednym z organizatorów Między
narodowego Zlotu Skautów Wodnych w Garczynie k. K o ścierz y n y . Na
wiązał wówczas b l i ż s z ą znajomość z mjr. hm. Józefem Ratajczakiem,
4
1
komendantem z l o t u , który niezwykle wysoko oc e n ia ł jego z dol n oś ci organizacyjne. W 1933 r . ukończył studia. Następnie w o kresie od 21.I X . 1933 r . do 22.V I I . 1934 r . odbył Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy Piech oty przy 57 pp i 17.I X . 1934 r . otrzymał awans na sto- V pień pchor. r e z . Po służbie wojskowej zamieszkał w Gdyni i p o d ją ł pracę w znanej f i r m i e " P r o g ^ r e s s " , zajmującej s i ę eksportem węgla.
Był cenionym fachowcem i szybko awansował w swojej f i r m i e . Miał zostać prokurentem jednak nie doszło do tego ponieważ wybuchła wo-
»
jna. Nadal u d z i e l a ł się społe cz n ie w h a rcerstw ie. W 1935 r . p r z e - od hm. Bolesława Polkowskiego obowiązki komendanta hufca har
cerzy w Gdyni. W związku z rozwojem harcerstwa gdyńskiego w 1938
^r. utworzono Morski Rejon Harcerzy, którego z o s t a ł komendantem w stopniu harcmistrza. Był często powoływany na ćwi czen ia wojsko
we. W okresie 20.V I I I - 29 IX 1935 r . odbył ćwiczenia w 58 pp, po
\J których w dniu 1.1 . 1 9 3 6 r . otrzymał nominację na stopień ppor.
r e z . Na kolejne ćwiczenia powołany z o s t a ł w okresie 21.1 - T5oII.
cerów rezerwy do Gniewu w marcu 1939 r . , g d z i e prawdopodobnie z o - v s t a ł przeszkolony w za kre sie d y w e r s j i . W 1938 r . b ra ł ud zia ł w
specjalnym szk oleniu zorganizowanym przy Dowództwie P l o t y w Gdyni związanym prawdopodobnie z dywersją pozafrontową. W tym samym r o -
\yku nawiązał z nim kontakt Tadeusz Odrowski, znany d z ia ła c z społees czny z Chełmna, zaangażow any wówczas w tworzenie na Pomorzu j e d nej z s i e c i dywersji pozafrontowej na wypadek z a j ę c i a tego terenu przez Niemców.
Gdyni przekazał obowiązki komendanta Morskiego Rejonu Harcerzy hm.
' | Lucjanowi Cylkowskiemu. Znala zł s i ę następnie w ośrodku zapasowym 16 DP w Antowówce k. Radomia. Brał następnie u d z ia ł w wojnie obro
nnej jako dowódca plutonu w b a t a l i o n i e zapasowym 63 pp. Walczył 1938 r . do 65 pp. Po raz ost a tni powołany
Zmobilizowany zo st a ł 24 V I I I 1939 r . i przed opuszczeniem
5
na K i e l e c c z y ź n i e i Lub elszczyźn ie do cie ra ją c do Lwowa. Brał ud zi ał w walkach o to miasto. Po z a j ę c i u Lwowa przez Rosjan c z t e r o k r o t n i e bezskutecznie próbował przekroczyć granicę z Rumunią i przedostać
się do wojska pol skiego we F r a n c j i . We Lwowie wł ączył się do d z i a -
\j
ł a l n o ś c i konspiracyj ne j. Przez hm. W.Słabego - swego dawnego nauc z y c i e l a i b l i s k i e g o znajomego z harcerstwa - z a ł o ż y c i e l a Harcers
k i e j Organ izac ji Wojskowo-Niepodległosciowej, obejmującej ziem ie wschodnie, z o s t a ł zaprzysiężony i mianowany szefem sztabu w ko-
^mendzie HOW-N. Osobiście odbył szereg ważnych i niebezpiecznych wyjazdów w te re n . W celu nawiązania łączności o r g a n iz a cy jn e j od
był podróże do województw: b i a ł o s t o c k i e g o , pol e s k ieg o i w i l e ń s ki ego(nie d o t a r ł jedynie do W i l n a ) . W okresie od 29 IX 1939 r . do yko ńc a grudnia 1939 r . k i l k a k r o t n i e wyjeżdżał ze Lwowa do B rz e ś c ia n.Bugiem. Tworzył tam sieć ł ą c z n o ś ci na t r a s i e Lwów-Brześć i Brze- ść-Warszawa. Był w tym c z a s ie jednym z b a r d z i e j aktywnych działa*?.:
czy konspiracyjnych we Lwowie, g d z i e nie był znany przed wojną.
Po aresztowaniach i wysiedleniach z grudnia 1939 r . w związku z groźbą aresztowania zdecydował s i ę prz ejś ć n i e l e g a l n i e gra n ic ę i kontynuować d z ia ła ln o ś ć na t e r e n i e okupacji n i e m i e c k i e j . V/ s t y c z - Vniu 1940 r . przedo sta ł s i ę do Generalnego Gubernatorstwa w rejoni<
\J Brześcia. Wkrótce d o t a rł do Warszawy i tu przez hm. Gustawa Nieme?
,z którym wcześniej współpracował we Lwowie, nawiązał kontakt z Główną Kwaterą Szarych Szeregów. Podjął wówczas decyzję o w y je ź - dzie na Pomorze, g dz ie znajdowała się jego żona. Zaopatrzony w dokumenty na nazwisko Jan Śliwa p rz yjech ał 2 lutego/'cTo^Forunia, z zamiarem dota rcia do Gdyni. Uprzedzony o grożącym mu tam areszw towaniu zdecydował s i ę nie pozostawać na s t a ł e na Pomorzu i wró- . c i ć do Warszawy. Podczas pobytu w Toruniu ( n i e zameldował s i ę p o l i c y j n i e ) z d o ł a ł nawiązać szereg kontaktów w środowisku i n s t r u ktorów harcerskich. Spotkał s i ę wówczas przy u l . Mickiewicza z
J
hm. Wacławem Sieradzkim, byłym komendantem chorągwi pomorskiej 1940 _r6
harcerzy a w 1939 r . komisarzem pogotowia wojennego t e j chorągwi, k t ó remu- powierzył zadanie tworzenia*struktur Szarych Szeregów na Pomorzu.
Brał także udział w organizowaniu pierwszych kontaktów Związku Walki / Zbrojnej na Pomorzu. V/ Toruniu nawiązał kontakt z redaktorem Wacławem
C ie sie ls kim , członkiem kierownictwa o r g a n i z a c j i kon spiracyj n ej "Grun- kilkudniowym
wa ld". Po BerarązacKŚf pobycie w Toruniu i odbyciu szeregu spotkań konspiracyjnych wrócił do Warszawy. Informacje o jego kontaktach prze
kazane z o s t a ł y do Komendy Głównej Związku Walki Z b r o j n e j , g d z i e prz y-
J
gotowywąno w tym c za sie wyjazd .na Pomorze jmr. JoRatajczaka, który miał pe łn ić obowiązki komendanta okręgu pomorskiego ZWZ. P. s z c z ę ś l i wie uniknął aresztowania, ponieważ już po jego wy je źd zi e w Toruniu doszło do masowej deko nsp ira cji i l i c z n y c h aresztowań. Opuścił wówczas / Toruń hm. S ier ad zk i, któ ry d o t a r ł do Warszawy i przekazał tai? informawc j ę o trudnej syt uac ji na Pomorzu. W związku z tym P. p o d ją ł ponowną niezwykle niebezpieczną podróż do Torunia. W początkach maja 1940 r.V przyjec hał na Pomorze. Nawiązał wówczas kontakt z kilkoma instruktora**
mi przedwojennej chorągwi pomorskiej, których z a p r z y s i ą g ł w ramach Szarych Szeregów i ZWZ. Mianował wówczas komendantem chorągwi pomors*
--- --- ---' " v &
k i e j Szarych Szeregów hm. Bernarda Myśliwka ps."Konrad" oraz u s t a l i ł system łączności z Kwaterą Główną Szarych Szeregów w Warszawie. Po powrocie do GG w dniu 22 maja 1940 r . p o d ją ł pracę w Powiatowej Spół
d z i e l n i Rolniczo-Handlowej w Mińsku Mazowieckim. Pracował tam aż do mo mentu aresztowania, od 1942 r . jako dyr ektor t e j s p ó ł d z i e l n i . W l i p c u
1940 r . przyjecha ł ponownie na Pomorze jako p r z e d s t a w i c i e l Głównej Kwatery Szarych Szeregowo Podczas t e j podróży dysponował dokumentami
na nazwisko Jan ś l i w a - P o r o ż y ń s k i , ktprymi posługiwał s i ę przez późnie
jszy okres. W latach 1 9 4O- 1 9 4 3 prowadził niezwykle żywą d z ia ła ln o ś ć konspiracyjną zarówno na t e r e n i e Mińska Mazowieckiego jak i Warszawy.
Do 1942 r . był specjalnym wizytatorem Głównej Kwatery Szarych Szeregów,
7
Podlegała mu wtedy chorągiew pomorska. Z Pomorzem utrzymywał s t a r ł y kontakt przez B.Myśliwka i w i e l u łączników (m .i n . Zdzisława Ma-
jchrzyckiego p s ." K o m i n i a r z " , " S t a s z e k " , " S z l o n g " . Jednym z jego l o k a l i kontaktowych w Warszawie było mieszkanie kuzyna 'Engelberta ś l i w i ńskiego, członka Związku Jaszczurczego. Do celów konsporacyjnych wy korzystywał też sklep papiern icz y prowadzony przez E .Ś liw iń ski e g o .
\ A i ekiedy jako łącznikami posługiwał się członkami ZJ (np. bratem Witoldem Porożyńskim ps."Kiepura1) . Pracę konspiracyjną, w tym pod
róże do Warszawy u ła t w ia ło mu posiadanie samochodu służbowego. Je
go dz ia ła ln o ś ć związana była głównie z organizowaniem łąc zn o ści oraz wywiadu na t e r e n i e Pomorza. Utrzymywał wielem kontaktów wykra
czających poza Szare S z e r e g i , ś c i ś l e współpracował w Warszawie z
^Tadeuszwm Odrowskim ps. "Odra", stojącym na c z e l e o r g a n i z a c j i wy
wiadowczej "Odra", obejmującej Pomorze oraz Warmię i Mazury, nastę
pnie komendantem Inspektoratu Ziem Zachodnich Komendy Obrońców P o l ski. Utrzymywał te ż s t a ł y kontakt z przebywającymi w Warszawie
działaczami Okręgowej Delegatury Rządu łla Pomorze. N a j c z ę ś c i e j spot kał s i ę z Zygmuntem Felczakiem, działaczem Delegatury a następnie przedstawicielem Stronnictwa Pracy w Politycznym Kom itecie Porozumi wawczym. W 1941 r . poprzez hm. Witolda Bublewskiego włączony z o st a ł do o r g a n i z a c j i " A l f a " , skupiającej o fic e ró w marynarki wojennej i handlowej, podoficerów MW oraz s p e c j a l i s t ó w morskich i harcerzy żeg l a r z y . W 1942 r . po włączeniu " A l f y " do AK i powstaniu na j e j bazie Wydziału Marynarki KG AKzaktywizował swoją d z i a ł a l n o ś ć . Uczestniczy w tworzeniu s i e c i łą c zn o ś ci i wywiadu morskiego. Włączył do t e j dzi ł a l n o ś c i B.Myśliwka i harcerzy z chorągwi pomorskiej Szarych Szere*
gów. Brał te ż aktywny u d z ia ł w montowaniu s i e c i ł ą c z n o ś ci i prze
rzutów w ramach AK na t r a s i e Warszawa-Gdynia-Sztokholm. W dńiu 20 sierpnia 1 942 r . z o st a ł przypadkowo p os trzel on y w rękę przez funkcjonariusza gestapo, kiedy wchodził do lo k a l u kontaktoweg
8
ZJ w Warszawie (wykorzystywanego także przez n i e g o ) , w którym zorga nizowano zasadzkę. Udało mu s i ę wówczas uniknąć aresztowania, ponie waż gestapowcy nie prz ep ro wa dz ili r e w i z j i i nie o dkryli przenoszo
nych przez niego materiałów konspiracyjnych (w tym pism podziemnycł Ranę o p a t r z y ł mu wówczas dr Tadeusz Gerwel, s z e f służby s a n it a rn e j
j e g o ^
" A l f y " , /znajomy z Gdyni, pracujący w jednym z warszawskich s z p i t a l i Obawiając się deko nsp ira cji musiał zmienić wszystkie swoje dotych
czasowe lo k a le kontaktowe w Warszawie. Po aresztowaniu B.Myśliwka p r z e j ą ł organizowanie łąc zn o ści z członkami wywiadu morskiego, dzia łającymi na Pomorzu. Inspirował dals ze prace chorągwi pomorskiej S Szarych Szeregów. Prowadził w tym o k r e sie żywą d z i a ł a l n o ś ć na t e r e n i e Mińska Mazowieckiego. Współpracował ś c i ś l e z por.^Jadwigą Ło
tewską (Stempniewicz) v e l Głowacką ps ." E w a ", " T e r e s a " , pracowniczką kontrwywiadu KG AK, zatrudnioną jako tłumaczka i sekretarka w komer dzie niemieckiej p o l i c j i kryminalnej i gestapo w Mińsku ^azowieckin Brał także udział w pracach miejscowej komórki AKi Kontaktował s i ę z ppłk. Różałowskim, rotmistrzem Wieszczem-Kornickim oraz r o t m i s t rzem Antonim Rychłowskim. Był w bliskim kontakcie z przedwojennym oficerem Straży Granicznej por. Stefanem Głowackim, oficerem wywiae
\^du AK w Grójcu i M o g ie ln ic y, dawnym drużynowym 12 Pomorskiej Druży
ny Harcerzy w Chełmnie. U d z i e l a ł schronienia członkom k o n s p ir a c ji z terenu Pomorza i W i e l k o p o l s k i , k tó rzy zagrożeni aresztowaniem p r z e d o s t a l i się do GG. Funkcjonariuszom gestapo gdańskiego udało s i ę zdobyć informacje o jego d z i a ł a l n o ś o i konsp iracyjn ej już jesie- nia 1942 r . Nie z d o ł a l i jednak u s t a l i ć jego miejsca pobytu, ponie
waż występował nadal pod nazwiskiem Jan Ś li w a - P o r o ż y ń s k i. Prawdopo<
dobnie dopiero w t r a k c i e przesłuchań aresztowanych w maju 1943 r . członków Szarych Szeregów na Pomorzu uzyskano informacje o jego miejscu pobytu w GG. Aresztowany z o s t a ł 19 l i p a c a 1943 r . w Mińsku Mazowieckim na z l e c e n i e gestapo gdańskiego. Po wstępnym przesłucha
9
niu w Mińsku lviazo©i eckim przewieziono go je s z c z e tego samego dnia do Warszawy i osadzono na Pawiaku. Nie powiodła s i ę p od ję ta natyc miast przez por. J . Stempniewicz próba wykupienia go z gestapo.
Przekazany z o st a ł następnie do Gdańska. Tam p rzeszed ł c i ę ż k i e śle*
dztwo. Po kon fr o n ta c ji z niektórymi z aresztowanych wcześni ej i n struktorami Szarych Szeregów, których przewieziono w tym ce lu z gestapo w Bydgoszczy i z obozu koncentracyjnego S t u t t h o f . Z w ię z i e n i a śledczego gestapo gdańskiego poprzez swoją matkę z d o ła ł V przekazać gryps. O s t r z e g ł w nim hm. W.Bublewskiego, że gestapo
w Gdańsku ma informacje o jego d z i a ł a l n o ś c i k o n sp ir a c yjn e j. D zi ę- szybkiemu^,'
ki /'przekazaniu t e j in fo rm ac ji do Warszawy Bublewski zm ienił m i e j sce zamieszkania i uniknął aresztowania. Wdniu 1 l i s t o p a d a 1943 r P. z o s t a ł osadzony w obozie St u tt h of jako Jan S li w a - P o r o ż y ń s k i , w ięzie ń p o l i c y j n y nr 26341° Jako bardzo obciążony w ś l e d z t w i e o t rzymał nadaną mu przez Główny Urząd bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) k a t e g o r ię "L ag ers tu fe I I I " , którą przyznawano więźniom przezna
czonym do umieszczenia w n a jci ężs zy ch obozach koncentracyjnych. N.
Przecz
pnarnny osadzonych wcześniej w S t u t t h o f i e c z ł o n ków Szarych Szeregów z o s t a ł skierowany do pracy w b iu r z e obozowej f i l i i DAW. Dzięki temu oraz paczkom żywnościowym od matki i r o dziny z Torunia z d o ł a ł przetrwać trudy obozowego ż y c i a . Doczekał ewakuacji obozu w stycz ni u 1945 r . W t r a k c i e tzw."Marszu Śmierci"
umożliwiono mu ucieczkę. Nie sk o rzy s ta ł jednak z t e j o k a z j i . W obozie etapowym w Rybnie, opiekując s i ę ś m i e r t e l n i e chorym na t y -
Czesławem^ . *
fus bratem fsarfPzaraził s i ę tą chorobą. Już po śmierci brata od
s zu k a ła go grupa in str u kto re k i harcerek gdyńskich, więźniarek obozu S tu tth of (m.in. Jadwiga Rotecka i E l ż b i e t a Szuca-Marcinkows k a ) . V ciężkim stanie prz ew io zł y go do Zamostnego, g d z i e pomimo t r o s k l i w e j opieki zmarł 18 marca 1 9 4 5 r . już po z a j ę c i u tego t e renu przez wojska sowieckie. Został pochowany na cmentarzu we wsi Góra. W pierwszą r o c z n i c ę śmierci w dniu 17 marca 1946 r . dokona
l i ( s
10
no u roc zy ste j ekshumacji i przewieziono jego sz czą tk i do Gdyni.
Tam na stą piło uroczyste wprowadzenie zwłok do k o ś c i o ł a NMP. W ma
nifestacyjnym pogrzebie w z i ę l i ud zi ał l i c z n i mieszkańcy Gdyni, władze miasta oraz in s t r u k t o rz y i harcerze gdyńscy. W dniu 18 mar
ca 1946 r . jego zwłoki pochowane z o s t a ł y na cmentarzu w Gdyni-Wite mini e.
W 1938 r . o ż e n i ł s i ę z Edytą Langowską, nauczycielką języka francuskiego i niemieckiego w Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jad
wi gi w Toruniu. W październiku 1940 r . w Milxsku Mazowieckim urodzi ł a się jego córka Maria. Miał c zt erec h b r a c i . Wszyscy oni zaanga
żowani b y l i w d z ia ła ln o ś ć konspiracyjną. N a jb a rd z ie j aktywni:
Czesław Porożyński - był komendantem hufca świeckiego Szarych Sze-
00 aresztowaniu 3 XI 194-3 r . więziony w S t u t t h o f i e . ^
regów, /'zmarł na tyfus 12 marca 1945 r . w Rybnie; W it ol d Porożyński ps." Kiepura!' - członek Związku Jaszczurczego, członek s i e c i wywiadi ZJ w Warszawie i ł ą c z n i k , aresztowany w czerwcu 1942 r . , więziony w L u b l i n i e na zamku, stracony w Oświęcimiu 26 IX 1942 r .
AMSt., teczka personalna Porożyńskiego B., r e i . : B u b l e w s k i W., C ie p l i k T . , ( Dylewski E.^/Peyna M~^, Gerwel T.,Kauss J . , Kruszczyńska M., Porożyńska E . , Porożyńska K . , Regent T . , S i n i e c k i M.f Stempnie- wicz J . , ks. Szarkowski J . , Śliwińska L . Ś l i w i ń s k a Z .; AP AK, T.
Porożyński B., C i e p l i k T . ; AP w Bydgoszczy, Zespół KOS w Toruniu, sygn. 64; CAW, akta personalne Porożyńskiego B.; AK na Pomorzu.., s„ 29,45,56,123,208,340; Bolduan R., Podgóreczny M., Bez mundurów, -•Gdynia 1961, s . 26-27 (t u błędna informacje że b y ł 14 IX 1939 r .
w Gdyni i wydał rozkaz o p r z e j ś c i u harcerzy gdyńskich do konspira
c j i , oraz o opuszczeniu przez niego Gdyni j e s i e n i ą 1939 r , ) ; Bro
niewski S. ( " S t e f a n O r sz a ") , Całym życiem. Szare S z er e g i w r e l a c j i naczelnika, Warszawa 1983, s.265 (tu wymieniony jako w i z y t a t o r głó wnej Kwatery Szarych Szeregów na teren chorągwi pomorskiej w p i e r -
[ c/Q k 11
12
13
4
Ś p . H m . P o r o ż y ń s k i B e n e d y k ł jest in ic ja to re m i o rg a n iz a torem H a rc e rs k ie g o B ata lio nu O b ro n y . N a Jego rozkaz w alczą harcerze gdyńscy w o b ro n ie O jc z y z n y . W s p a n ia ła karta, jaką jest obron a o sta tn ie g o skrawka W ybrzeża przez 2 0 -tu harcerzy pod K o le czko w e m — to Jego zasługa.
... Śp. Porożyński w ydaje rozkaz, skutkiem któ re go , po w kro czeniu o d d z ia łó w h itle ro w skich, h arcerki i harcerze p o d e j
m ują dalszą n ieubłaganą, b ezp ardo no w ą w alkę z najeźdźcą.
... Śp. Porożyński aresztow any w 1 9 4 3 roku przez n ie m ie c ką p o lic ję p o lity c z n ą w m ękach i katuszach n ie za łam uje się.
... 1 8 m arca 1 9 4 5 roku u progu w oln ości, uprow adzony przez SS. z obozu Stutthof, um iera w drodze.
14
K o m ite t W yk o n a w czy U ro czy sto śc i P o g rzeb ow ych
ś. p. hm. B E N E D Y K T A P O R O Ż Y Ń S K IE G O
Komendanta Morskiego R ejon u Harcerzy w Gdyni w latach 1934-1939
p o d p ro tek to ra tem K o m itetu H on orow eg o w o so b a ch : Ob. O b .:
Wycecha Czesława — M in istra Oświaty, inż. Kwiatkowskiego Eugeniusza — D e legata Rządu dla Spraw Wybrzeża, inż. Zra łka Stanisława — Wojewody Gdańskiego, M ohuczego A . — adm. Dowódcy M a r. W oj., m g r. Gadom skiego A . — Wicewojewody Gdańskiego, W ierusz-Kowalskiego Janusza hm. — Przew odniczącego Zw iązku H arcer
stwa Polskiego, Kierzkow skiego Romana hm. — N aczelnika Harcerzy, m gr. M łynarczy
ka Jana — Kuratora O kręgu S zkolnego Gdańskiego, W ierzbickiego Leona — Przewodu.
W ojewódzkiej Rady Narodow ej, m gr. Sokoła Franciszka — D yrektora w Delegaturze Rządu dla Spraw Wybrzeża, Zakrzew skiego Henryka — Prezydenta m. Gdyni, adw.
O g rod zkiego Kaz. — Dziekana Rady Adw okackiej, dra Teisseyre Zdzisława — Przew . M ie js k ie j Rady Narodow ej w Gdyni, ks. Dziekana Miszewskiego Józefa, Beyny A rtu ra — - Inspektora S zkolnego w Gdyni, dra (Jnieszowskiego — pułk. W. P., dra Gerwela T.
b. Prezesa K ó ł P rzy ja ció ł Harcerstwa, H ochfelda Stanisława — m jr. W. P., Odachow- skiego — Starosty pow. morskiego, Szczęsnego — Burm istrza m. Wejherowa, dra D u szyńskiego Lecha — Prezesa Zw. b. W ięźniów Politycznych, D oliw y Korzew nikijanca płk.
Komendanta S traży Pożarnej, Szpręglew skiej M a r ii — dyr. Państw. G im n. w Gdyni, W oronowicza W iktora — Podinsp. S zkoln . w Gdyni, Czerwienia Stan. — przewodn.
Rady Z . Z ., Stępienia M ichała — Kierow nika Szkoły.
Z. H. P. M orskie R ejo n y H arcerek i H a r c e r z y w G dyn i
15
z a p r a s z a o b ... -...
na u r o c z y s t o ś c i żałobne:
1. W p ro w a d ze n ie zw łok do k o ś cio ła N M P . w G d yn i w n ie d z ie lę, dnia 17 m arca 1 9 4 6 r. o k o ło godz. 1 6 30 — po ekshu
m acji z pow iatu w ejherow skiego.
2 . N ab oże ństw o żało bn e i pogrzeb na cm entarz w itom iński, w p on ie dzia łek, dnia 18 m arca br. o godz. 9 30
Z a k o m it e t w y k o n a w c z y :
Z A K R Z E W SK I HENRYK Prezydent rti. Gdyni
U w aga: Ekshum acja o d b ę d zie się w dniu 17 m arca rb. o godz. 9 3o-1 2 na cm entarzu w G ó rze , pow. w ejherow skiego. W W e jh e row ie uroczystość loka lna w czasie p rze ja z
du zwłok.
16
K o m i t e t w y k o n a w c z y :
P rze w o dn iczący: ob. Z akrze w ski H enryk — Prezydent m. G d yn i C z ło n k o w ie : ° b . W it-Ś w ię c ic k i — red a k to r „D z ie n n ik a Bał
ty c k ie g o "
ob. K lim c z a k Km dr. — K om . G a rn . G d y n ia ob. W o ro n o w ic z W ik to r — P odinspektor Szkolny
w G d y n i
ob. Kaw ula Jan — kier. U rzędu Inform acji i Propagandy
ob. Polkowska Z o fia hm. — Kom . M o rs k ie j C ho rą g w i H arcerek
ob. Stróżyński Jan hm. — Kom . M o rs k ie j C h o rą g w i H arcerzy
ob. Ks. S zarkow ski phm. — K apelan M o rs k ie g o R.H.
Komisja Porozumiewawcza Organizacji Młodzieżowych
ob. Szewczuk-Rotecka Jadwiga phm. — Kom. Morskiego Środo
wiska Harcerek, ob. Szymański Henryk phm. — Kom. M . R H.
ob. Biernacki Tadeusz phm. — Z-ca Kom. M. R. H.
ob. Czapiewska Janina — harcerka ob. Kłos Mieczysław H. R. — harcerz
17
18
TAJNE
HARCERSTWO NA POMORZU
„Czarna Trzyn i inne drużyny
Przedstawiamy artykuł dr. Andrzeja Gąsiorowskiego, stanowiący fragment większej całości, a zaprezentowany w październiku br. ńa sesji naukowej poświęconej okupacji hitlerowskiej na Pomorzu Gdań
skim, której organizatorem było Muzeum Historii Miasta Gdańska.
(Red.)
W
IE LO K R O T N IE pisano już o wkładzie młodzieży polskiej w w alkę z hitlerow
skim okupantem. W publikacjach o różnorodnym charakterze kon
centrowano się jednak głównie na centralnym ośrodku konspiracji, jaki z pewnością stanowiła W ar
szawa. Sporadycznie przedstawio
no udział młodzieży w walce pod
ziemnej toczącej się w innych re
jonach oki powanej Polski.
Działalność konspiracyjną mło
dzieży na ziemi gdańskiej zali
czyć należy do tematów mało zna
nych i niezmiernie rzadko popu
laryzowanych. Specyfika warun
ków występujących w okresie o- kupacji na Pomorzu Gdańskim powodowała, iż metody w alki mu
siały być inne niż w Generalnym Gubernatorstwie. Początki kon
spiracji na Pomorzu nie zostały dotychczas zbyt dokładnie zbada
ne. Znane są jedynie niektóre wydarzenia, a spowodowane jest to tym, że często brak jakichkol
w iek dokumentów, bądź jedynie ogólnikowe relacje wykluczają niekiedy znalezienie odpowiedzi na w iele pytań związanych z tą problematyką.
Stosunkowo wcześnie, bo ju i jesienią 1939 r. działalność pod
ziemną podjęli gdyńscy harcerze.
Początkowo utworzyli oni luźne grupy i zastępy, które połączyły się później w konspiracyjne dru
żyny. Pierwsze kontakty często m iały charakter spotkań koleżeń
skich, przeradzających się stop
niowo w spotkania organizacyj
ne. Jako jedna z pierwszych dru
żyn gdyńskich powstała jeszcze w 1939 r. tzw. „Czerna Trzynastka” , której założycielem był Andrzej Kosianowski. N ie zdążyła ona rozwinąć działalności, ponieważ wielu jej członków wysiedlono razem z rodzicami do Generalne
go Gubernatorstwa. Po koniec 1939 r. podjęto próbę połączenia istniejących grupek i utworzono z nich Tajny Hufiec Harcerzy. Na jego czele stanął phm. Henryk Szymański, ps. „Samotny Jas
trząb” , młody przedwojenny in- . struktor Z H P obdarzony nieprze
ciętnymi zdolnościami organiza
cyjnym i. Zadaniem T H H była
walka x okupantem za pomocą dostępnych środków, krzewienie patriotyzmu oraz kontynuowanie tradycji ZH P.
Efekty działalności były począt
kowo niezwykle skromne, bowiem harcerze gdyńscy nie mając po
wiązań z innymi organizacjami zdani byli jedynie na własne si
ły. Koncentrowali się w ięc na ai:- c ji szkoleniowej i propagandowej.
Sytuacja zmieniła się w połowie 1942 r. po nawiązaniu współpra
c y z Szarymi Szeregami. Starsi członkowie T H H weszli w skład Szarych Szeregów a hufiec pod
porządkowano hm. Lucjanowi Cylkowskiemu. K rótki okres współpracy przerw ały aresztowa
nia, jakie nastąpiły na przełomie 1942/1943 r. Zerwane w ięzi nie zostały już ponownie odbudowa
ne. W 1943 r. T H H zdołał nawią
zać kontakt z Okręgiem Pom or
skim A K i włączony został do w y konywania zadań o charakterze wywiadowczym . Harcerze z T H H podlegali początkowo niezwykle aktyw nej grupie w yw iadow czej, na czele której stał por. Jan Bc- lau, przedwojenny instruktor harcerski. Celem lepszego dosto
sowania hufca do . wykonywania nowych zadań dokonano później jego reorganizacji. Największe efek ty harcerze z T H H osiągnęli w zakresie wywiadu. Rozgłos przyniosła Tajnemu Hufcowi Harcerzy tzw. „A k c ja B— 2” prze
prowadzona w 1945 r. polegają
ca na sporządzeniu prow izorycz
nego planu fo rtyfik a cji niemiec
kich i stanowisk ogniowych znaj
dujących się w Gdyni oraz prze
rzucenie tego planu przez linię frontu. Harcerzom udało się prze
prowadzić całą akcję i dostarczyć plany dowództwu wojsk radziec
kich zdobywających Gdynię.
M łodzież harcerska włączyła się także w nurt życia podziemnego wchodząc w skład różnych orga
nizacji. Już w końcu 1939 r. na terenie północnych powiatów Po
morza Gdańskiego powstała O r
ganizacja Wojskowa M łodzieży Kaszubskiej. Na je j czele stanął Brunon Richert, przed wojną in
struktor ZHP. Spadek aktywnoś
ci organizacyjnej spowodowały
Harcmistrz Benedykt Porożyński
— organizator chorągwi pom or
skiej Szarych Szeregów, barwna postać o której niewiele wiemy.
A u tor poszukuje wszelkich in fo r
m acji o jego kontaktach konspi
racyjnych
aresztowania przeprowadzone w czerwcu 1941 r. Jesienią tego ro
ku O W M K rozwiązano, zaś po
zostali na wolności członkowie przeszli do innych organizacji re
gionalnych.
W południowej części Pomorza działała organizacja młodzieżowa
„R ota” utworzona w styczniu 1940 r. w Grudziądzu. „R ota” roz
winęła jedynie działalność infor- macyjno-prcpagandową. Przygo
towano także członków do prowa
dzenia działalności sabotażowej oraz wykonywania akcji likwida
cyjnych. Na terenie północnego Pomorza grudziądzka „Rota” u- tworzyła swą komórkę tylko w Tczewie. Dotychczas brak jest bliższych danych o je j działalnoś
ci w Tczewie.
W nurt pracy konspiracyjnej, w łączyli się też byli harcerze sta
rogardzcy, tworząc kilka pod
ziemnych grup. Część harcerzy skupiła się wokół Teodora Cza- cholińskiego. Prow adzili oni na*
słuch radiowy i rozpowszechniali w form ie ulotek oraz gazetek uzy
skane tą drogą wiadomości. Gru
pa ta nie zdołała rozwinąć szer
szej działalności, bowiem już 8 czerwca 1940 r. rozpoczęły się a- resztowania wśród jej członków.
Po rocznym śledztwie aresztowa
ni stanęli przed Voiksgerichtem
19
astka”
Bernard. Myśliwek ps, „Konrad”
komendant pom orskiej chorągwi Szarych Szeregów, zamordowany podczas śledztwa w 1942 r.
Zdjęcia: Archiwum na Jego sesji w yjazdow ej w Gdańsku. Był to pierwszy w ięk
szy proces członków polskiego ru
chu oporu w Gdańsku. Donosiły o nim hitlerowskie pisma co
dzienne z 1941 r.
W Starogardzie działała także grupa Jana Wateszewskiesro — skupiająca starszych harcerzy o- raz młodszych harcerzy z Anto
nim Górskim na czele. Udzielali oni głównie pomocy angielskim i francuskim jeńcom wojennym pracującym w Starogardzie. W połowie 1941 r. w powiecie staro
gardzkim powstała jeszcze jedna organizacja skupiająca młodzież.
Był to Zw iązek Jaszczurczy, zwa
ny popularnie przez członków
„Jaszczurką” . Inicjatoram i i orga
nizatorami starogardzkiej grupy ZJ byli wychowankowie przed
wojennego gimnazjum starogar
dzkiego. Jej członkowie sugerują, iż była to organizacja utworzona oddolnie, nie mająca żadnego po
wiązania z ogółncpolskim ZJ.
Przeczy temu jednak m.in. fakt kolportowania wśród członków periodyka „N a Zachodnim 5s iń cu” . Starogardzka grupa ZJ li
czyła około 100 członków w wieku do 28 lat. Prow adzili oni działal
ność propagandową, w yw iadow czą oraz sabotażową. Członkowie starogardzkiego ZJ powołani do
Wehrmachtu nie zaprzestali dzia
łalności konspiracyjnej. Jeden z działaczy Zygmunt Grochocki, którego jednostka stacjonowała w e Francji nawiązał kontakt z francuskim ruchem oporu i u- tw orzył podziemną grupę wśród Polaków przymusowo wcielonych do armii niemieckiej. W wyniku aresztowań grupa ta została roz
bita, a kilku członków z G ro- chockim na czele stracono. Grupa starogardzka ZJ utrzymywała przez pewien czas kontakt z członkami Szarych Szeregów.
Aresztowania z końca 1942 r. zer
w ały nici wiążące obie organiza
cje. Ostatecznie w grudniu 1943 r.
Izydor Geneza podporządkował o- calałych podwładnych komendzie obwodu A K .
Organizacją ogólnopolską pro
wadzącą szeroką działalność w północnej części Pomorza były Szare Szeregi. Proces zakładania poszczególnych ogniw tej organi
zacji nie jest dotychczas zbyt do
brze znany. Wiadomo, iż w po
czątkach 1940 r. byłych działaczy harcerskich zaprzysięgał przyby
ły w tym celu z W arszawy hm.
Benedykt Porożyński, przed w o j
ną komendant Morskiego Rejonu Harcerzy w Gdyni. M ianował on komendantem pomorskiej cho
rągwi Szarych Szeregów hm. B er
narda Myśliwka ps. „K on rad” , który rozbudował znacznie orga
nizację obejmując nią cały teren Pomorza Gdańskiego. Na północy ośrodki Szarych Szeregów istnia
ły m.in. w Gdyni, Gdańsku i Koś
cierzynie. Silnym ośrodkiem była Gdynia, gdzie w 1942 r. działały dwa hufce Szarych Szeregów. Na czele hufca skupiającego star
szych harcerzy stał harcmistrz Łucjan Cylkowski, komen
dant Pogotowia Wojennego H ar
cerzy w Gdyni. Komendantem drugiego, utworzonego nieco póź
niej hufca młodszoharcerskiego o kryptonimie „Szmaragdowy Rój”
został phm. Edmund Dylewski.
Hufce gdyńskie Szarych Szeregów obejm owały swym działaniem Gdynię i Rumię. Harcerze z Sza
rych Szeregów odgryw ali na P o
morzu szczególnie ważną rolę w zakresie łączności i wywiadu. Za
interesowania w ywiadowcze kon
centrowały się głównie na por
tach w' Gdyni i Gdańsku. Harce
rze zatrudnieni w różnych insty
tucjach pracujących na użytek Kriegsmarine, otrzym ywali indy
widualne zadania w zależności od miejsca i charakteru pracy.
Pozw alało to na systematyczne zbieranie danych w yw iadow czych. M.in. opracowano n iezw y
kle przydatne dla aliantów plany dyslokacji stanowisk artylerii przeciwlotniczej w Gdyni i Ru- mii. Sporządzono także plan lot
niska w Rumii — Zagórzu, uw
zględniając usytuowanie zapaso
wych zbiorników z 'benzyną lot
niczą. Harcerze zdobyli też doku
mentację techniczną dotyczącą
remontowanego w Gdyni pancer
nika „Gneisenau". / '
Stosunkowo duże znaczenie Szarych Szeregów na Pomorzu było wynikiem prężności organi
zacyjnej oraz ich powiązań zew
nętrznych. Działalność w yw ia dowcza Szarych Szeregów była niezw ykle efektywna, bowiem zdobyte inform acje po wstępnym
porządkowaniu przekazywane były do odpowiednich wyspecja
lizowanych pionów Z W Z -A K . Przepływ inform acji ułatwiały powiązania personalne instrukto
rów. I tak np. komendant pomor
skiej chorągwi Szarych Szeregów hm. Bernard M yśliw ek był jed
nocześnie organizatorem, na W y brzeżu, komórek „ A lf y ” , stano
w iącej od kwietnia 1942 r. W y
dział Marynarki W ojennej K G A K . Hm. Lucjan Cylkowski peł
n ił funkcję szefa łączności ku
rierskiej podokręgu A K . Zdobyty przez harcerzy materiał w y w ia dowczy trafiał za ich pośred
nictwem do rąk ekspertów mor
skich znajdujących się w W ar
szawie oraz przekazywany był do W ielkiej Brytanii m.in. przez Szwecję. Jak wynika z relacji świadków tamtych wydarzeń w organizacji przerzutu materiałów do Szw ecji dużą rolę odgryw ali zarówno Lucjan Cylkowski jak i Bernard M yśliwek.
Harcerze z Szarych Szeregów rejestrow ali także miejsca zbrod
ni, odnotowywali przykłady gra
bieży ł niszczenia zabytków kul
tury oraz przygotow yw ali listy osób współpracujących z okupan
tem. Prow adzili też dyskretną ak
cję sabotażową w miejscach pra
cy. Szeroko rozwinęła się ona w porcie gdyńskim, w znacznie mniejszym zakresie prowadzono ją w stoczni gdańskiej. Dynamicz
ny rozwój Szarych Szeregów na Wybrzeżu zahamowały areszto
wania dokonane przez Gestapo je
sienią 1942 r., które objęły także inne organizacje podziemne.
W ielu harceTzy po śledztwie zna
lazło się w obozie koncentracyj
nym Stutthof, gdzie część ponio
sła śmierć. Zginęli m.in. odgry
wający znaczną rolę w pomor
skiej konspiracji hm. hm.: Lu
cjan Cylkowski, Bernard Myśli
wek 1 Benedykt Porożyński. • Udział m łodzieży w walce z hitlerowskim okupantem był znaczny. Dzisiaj z perspektywy ponad trzydziestu lat dzielących nas od tamtych wydarzeń odkry
wane są nadal nieznane dotych
czas, niekiedy niezmiernie istot
ne, fragmenty konspiracyjnej działalności prowadzonej przez młodzież. M oże artykuł ten zdo
pinguje żyjących uczestników lub świadków nieznanych inicjatyw, aby p-zekazali posiadane infor
macje, które wzbogacić winny wciąż jeszcze niepełną wiedzę na temat historii najnowszej nasze
go narodu.
A N D R Z E J G Ą SIO R O W S K I
20
Bohaterski wskrzesić czas
Tydzień temu zam ieści
liśmy informację o spot
kaniu przed 58 laty po l
skich harcerzy i N aczel
nym Skautem gen. Ro
bertem B a d e n -P o w e l- lem na Polance R e d łow skiej w Gdyni. Otrzyma
liśmy list od p. W ładys
ława Czyża z Gdańska, który jako 11-letni chło
piec uczestniczył w tym spotkaniu. Oto co pisze:
„N asza grupa' nie o b o zowała tam, gd yż byliśm y w G dyni jedynie „ p o aro d z e '' p od cz a s o b o z u w ę
dro w ne go po Szw a jca rii K aszubskiej i w zdłuż pol
skiego wybrzeża. Z n o ta ł ki w ,,DB” nie wynika, źe gen. R. Baden -Pow e ll prze bywał w G d y n i w dro dze z IV Jam boree (zlotu ska utowego), który w 1933 r.
odbył się w G o d o lló na W ęgrzech.
Z kolei p. Piotr C-ieś- lawski w obszernej kores pon dencji do redakcji przypom ina sylwetkę hm Benedykta Porożvńskiego kom en dan ta H u fca G d yń
skiego, który w m arcu 1938 r. otrzym ał nazw ę M o rsk ie g o - R e g is mi H a r cerzy.
„Prężne w okre sie II Rzeczypospolitej gd yń sk ie harcerstw o nie za p rz e sta ło swej d zia ła ln o śc i w czasie II w ojny światowej.
Juiż w roku 1940 na tere nie G d yn i d zia ła ły dwie orga n iza cje : Sz a re Szere gi | Tajny H ufiec H a rc e -
; . W e w rześniu 1942 roku, y G d yń skie g e sta p o w p a d -
;ło na trop d zia ła ln o śc i , g d y ń sk ie g o H ufca S z a rych Szeregów . W s z y stkich aresztow anych prze w ieziono na K a m ie n n ą Górę, do siedziby g e sta po, g d z ie w ob e c h a rc e rzy za sto so w a n o okrutne tortury. Już w cześniej p o- 1 d o b n e a re szto w a n ia mi-a- I ły miejsce na terenie G e n e ra ln go G ube rnatorstw a.
Jednym z are szto w a n yc h -i'(
[ był druh Porożyński (Jan Sfiwa). W akcie o sk a rż e nia przeciw ko je dne m u z oskarżonych stwierdzono, m.in. „Przez- re gu terne prow adzenie kursów b ro ni, o rg a n iz a c ja przyczyni
ła się do w yszkolenie woj sk o w sg o członków, a po
przez w yd a w a n ie licznych diuków gw a ra n to w a ła ich
po-lityczne w ychow anie w d u c h u p o lsk ie g o n a cjon a 1'izmu. S z a re Sze re gi były w ięc aktywną o r g a n iz a cją k o n sp ira cyjn ą ".
P o d k onie c roku 1943 dru h Porożyński zo stał przew ieziony do obozu konc e n tra cyjn e g o StuU hof i otrzym ał nr 26341. Sp o t kał tam, w ob o zie sw oich żołnierzy sza rosze rego- w y c h w raz z ich ów czesnym k o m e n d a n te m ,, Lucjanem Cylkow sk m, któ *
ry d n ia 12 lipca 1944 ro
ku został publicznie, p o w ie szo n y na terenie o b o zu.
W styczniu 1945 r.
N ie m c y e w a k u o w a li o b ó z Stutthof. P on ie w a ż zima ta m te go roku była sroga , m a rsz w ięźniów n o z a ch ó d otrzym ał nazw ę
„ M a rsz u śm ierci". Szaleją cy w śród w ięźniów tyfus nie o m in ą ł d ru h a B e n e dykta Porożyńskiego, któ
ry z a k o ń c z y ł' swój b o h a terski żywot d n ia 18 m ar ca 1945 r. W rok po z a kończen iu w ojny tj. 16,03.
1946 zwłoki P orożyń sk ie
g o zostały sp row a d zo n e do G d yn i i uroczyście po ch o w a n e na cm entarzu W itom ińskim .
W z n ie sio n y przez sp o łe czeństw o G d yn i pom nik ku czci harcerzy g d y ń skich poległycti w w alce i z hitlerowskim najeźdźcą, I przypom ina ich wieJkie
z a s łu g i: bohaterstw o, od w agę, męstwo i p a trio tyzm. N a tab lic y tego p o m n ika zn ajduje się tak źe nazw isko Benedykta P orożyńskiego.
I
Benedykt Porożyński i ... _ •... . i
/ j y S C i L / o ^ /
! ) c f Z ^ 2 ^ 2 , W / j K ,
/
D Z I E N N I K B A Ł T Y C K I
86 (14120) 12 kwietnia I W
