194 SPRAWOZDANIA
Konferenq'a metodologiczna
Wpływ ankietera na wyniki badań socjologicznych
25 listopada 1994 roku odbyła się w Pałacu Staszica w Warszawie konferencja „Wpływ ankietera na wyniki badań socjologicznych” zorganizowa
na przez Ośrodek Realizacji Badań Sozologicznych oraz Zakład Badania Struktury Społecznej Instytutu Filozofii i Soq'ologii PAN. W spotkaniu, które miało charakter roboczy, wzięło udział kilkanaście osób - poza pracownikami IFiS PAN byli również przedstawiciele Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Warszawskiego oraz Centrum Badania Opinii Społecznej.
Głównym celem spotkania było przedstawienie wyników analiz prowadzo
nych, w szczególności, przez grupę osób związanych z KBN-owskim grantem, którego tematem jest ankieter jako źródło zniekształceń procesu badawczego (kierownikiem tego grantu jest Paweł B. Sztabiński). Autorzy wystąpień opierali się na analizach, które są aktualnie prowadzone i będą kontynuowane - dlatego zależało im na uwagach krytycznych oraz wymianie poglądów.
W krótkim wystąpieniu wprowadzającym Henryk Domański zaznaczył, że przedmiotem zainteresowania referentów będzie nie tyle „efekt ankieterski”
rozumiany jako różnice w informacjach uzyskiwanych przez ankieterów o róż
nych cechach, ale szerzej - wpływ ankieterów na uzyskiwany na podstawie badań kwestionariuszowych materiał, począwszy od realizacji założonej przez nich próby, a na zapisie odpowiedzi respondentów skończywszy.
Krystyna Lutyńska w wystąpieniu zatytułowanym „Ankieterzy a »realiza
cja« i »nierealizacja« wywiadów kwestionariuszowych w ich pierwszej fazie”
przedstawiła wyniki analiz prowadzonych na comiesięcznych badaniach CBOS-u z 1993 roku (tzw. przeglądówkach). Punktem wyjścia był trój członowy podział wywiadów niezrealizowanych ze względu na niemożność ich prze
prowadzenia. Lutyńska rozpatrywała związek tej zmiennej z cechami społecz
no-demograficznymi ankieterów (takimi, jak: płeć, wiek, wykształcenie, zawód, miejsce zamieszkania, staż pracy w charakterze ankietera) wskazując na różnice w efektywności ankieterów ze względu na te cechy przy pierwszej i kolejnych wizytach. Okazuje się np., że przy pierwszej wizycie najgorsze efekty osiągają ankieterzy „starzy” (o stażu powyżej 5 lat), ale przy kolejnych wizytach osiągają oni najlepsze rezultaty.
Tematem wystąpienia Domańskiego był „związek cech ankietera z od
powiedziami respondentów w badaniach CBOS”. Bazą empiryczną zaprezen
towanych wyników analiz były dane z pięciu „przeglądówek” CBOS-u z 1993 roku. Na tej podstawie Domański starał się oszacować globalny „efekt ankieterski”, a mówiąc ściślej - określić, jaki odsetek wariancji wybranych, identycznych w kolejnych sondażach pytań, wyjaśniają cechy ankieterów.
Wyniki tych analiz okazały się dość zaskakujące, bowiem społeczno-demo
SPRAWOZDANIA 195
graficzne cechy ankieterów, ich staż pracy oraz efektywność mierzona przez procent realizacji wywiadów zdają się wyjaśniać od kilku do kilkudziesięciu procent odpowiedzi respondentów.
Inny problem, odnoszący się tym razem do zmian w poglądach ankieterów pod wpływem przeprowadzanych przez nich wywiadów, poruszył Paweł B. Sztabiński w referacie pt. „Efekt ankieterski: czy zmienia się tylko respon
dent?”. Przedstawione przezeń wyniki badań metodologiczych skłaniają do wniosku, że w trakcie pracy terenowej zmianom podlegają nie tylko odpowiedzi respondentów ale i ankieter, a w szczególności jego przekonania w sprawach, których dotyczą pytania kwestionariuszowe oraz wyobrażenia o odpowiedziach udzielanych przez respondentów, stanowiące potencjalne źródła „efektu an- kieterskiego”. W wystąpieniu zaprezentowano zakres zmian, którym podlegają przekonania i wyobrażenia ankieterów, skutki tych zmian dla odpowiedzi uzyskiwanych w wywiadach oraz związki między częstotliwością tych zmian a cechami ankieterów i respondentów.
Krytyczna refleksja nad możliwością wykorzystania „ Ankiety do ankietera”
jako wiarygodnego narzędzia oceny zebranych materiałów towarzyszyła wy
stąpieniu Franciszka Sztabińskiego („Ankieta do ankietera” jako podstawa oceny uzyskiwanych materiałów). Sceptyczny stosunek do rzetelności infor
macji uzyskanych na podstawie odpowiedzi ankieterów na pytania dołączone na końcu kwestionariusza jest spowodowany wynikami badań metodologicz
nych prowadzonych „na marginesie” Polskiego Generalnego Sondażu Społecz
nego” (Edyq'a III, maj 1994). W ramach owego programu dokonywano m.in.
obserwaq'i prowadzonych przez ankieterów wywiadów. Po zakończeniu każ
dego z nich zarówno obserwator, jak i ankieter zobowiązani zostali do wypełnienia „Ankiety”. Porównując informaqe uzyskane z tych dwóch źródeł uzyskano materiał wskazujący, że w zdecydowanej większości przypadków relacje dotyczące sytuaq'i wywiadu są w mniejszym bądź większym stopniu rozbieżne. Referat F. Sztabińskiego sprowokował dyskusję nad sposobami pomiaru stopnia i kierunku rozbieżności oraz psychologicznymi mechanizmami stojącymi za rozbieżnymi odpowiedziami na pytania dotyczące tych samych faktów.
W ostatnim wystąpieniu Zbigniew Sawiński przedstawił możliwości i ograni
czenia związane ze stosowaniem zyskującej sobie popularność metody kontroli wiarygodności ankieterów, którą można stosować do bloków pytań. Polega ona na analizowaniu ciągów odpowiedzi pod kątem częstotliwości ich występowa
nia w badanej próbie, w celu wyodrębnienia takich ciągów, które są nietypowe, a zatem prawdopodobieństwo ich otrzymania jest najmniejsze. Stanowi to podstawę do wnioskowania o pracy ankieterów, którzy odnotowali takie
„oryginalne” odpowiedzi. Można przypuszczać, że częste występowanie w kwe
stionariuszach niektórych ankieterów rzadkich konfiguracji odpowiedzi jest wynikiem popełnienia przez nich oszustw.
196 SPRAWOZDANIA
Referat wzbudził duże zainteresowanie uczestników konferencji, chociaż pewnym niepokojem napawał fakt niemożności jednoznacznego stwierdzenia na jej podstawie o winie bądź uczciwości ankietera - dlatego referowaną metodę Sawiński przyrównał do „procesu poszlakowego”.
Każdy referat pobudzał dyskusję, w której padały zarówno sugestie dotyczące kierunku dalszych analiz, jak i głosy krytyczne odnoszące się do analiz już przeprowadzonych. Andrzej Rostocki wyraził swój sceptycyzm co do analiz nad „efektem ankieterskim”, a szczególnie możliwości praktycznego wykorzystania ich wyników.
Andrzej Mokrzyszewski dzielił się m.in. swoimi wątpliwościami związanymi z uwzględnieniem wniosków płynących z badań nad zniekształceniami materiału empirycznego, których źródłem jest ankieter, w konstruowaniu sied ankieterskiej.
Ilona Przybyłowska i Anna Kubiak zwróciły uwagę na niemożność uwzględnie
nia wszystkich elementów odpowiedzialnych za informacje uzyskiwane przez ankieterów. Mimo rozbieżności wielu opinii wszyscy uczestnicy wyrazili przeko
nanie o potrzebie spotkań umożliwiających wymianę doświadczeń i informacji.
Aleksandra Dukaczewska
Sprawozdanie z ogólnopolskiego spotkania studentów socjologii Toruń, 23-24 wrzesień 1994
W K atedrze Socjologii U niw ersytetu M ikołaja K opernika w T oruniu w dniach 23-24 września 1994 roku odbyło się Ogólnopolskie Spotkanie Studentów Socjologii. Zasadnicze cele tego spotkania obejmowały: przeprowa
dzenie seminarium naukowego oraz integrację socjologicznego środowiska studenckiego poprzez możliwość swobodnej wymiany naszych doświadczeń.
Do Torunia przybyli goście z Warszawy, Łodzi, Gdańska, Poznania, Wrocławia oraz z Brna. Organizatorami i gospodarzami konferencji byli studenci toruńskiej socjologii.
W pierwszym dniu obrady prowadzone przez Grzegorza Wilczewskiego, studenta IV roku socjologii UMK, toczyły się wokół bardzo zróżnicowanej problematyki socjologicznej: wygłoszono referaty: „Między edukacją a rynkiem szkoły biznesu w Polsce” (Sławomir Nałęcz - Warszawa), „Sprawozdanie z badań nad religijnością studentów UMK” (Jacek Michalak, Grzegorz Wilczewski - Toruń), „Ruch Nowej Ery w Polsce. Kościół Katolicki kontra wyzwanie Wodnika” (Krzysztof Olechnicki - Toruń), „Mniejszości narodowe na przykładzie Ukraińców” (Tomasz Marciniak - Toruń), „Możliwości wyko
rzystania technik jakościowych na przykładzie badań nad potocznym znacze
niem terminów: demokracja, lewica, prawica (Jacek Haman - Warszawa).
