Ochrona dziedzictwa kulturalnego w dokumentach Rady Europy

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. LIV/LV SECTIO G 2007–2008

Wydzia³ Prawa i Administracji UMCS Katedra Prawa Miêdzynarodowego Publicznego

ANNA PRZYBOROWSKA-KLIMCZAK

Ochrona dziedzictwa kulturalnego w dokumentach Rady Europy

The protection of cultural heritage in the Council of Europe documents

POCZ¥TKI DZIA£ALNOŒCI RADY EUROPY NA RZECZ OCHRONY DZIEDZICTWA KULTURALNEGO

W bogatym dorobku traktatowym Rady Europy istotne miejsce zajmuje spra- wa ochrony dóbr kulturalnych i dziedzictwa kulturalnego. Okreœleniem „wspól- ne dziedzictwo” narodów i pañstw europejskich pos³u¿ono siê ju¿ w postano- wieniach Statutu Rady Europy, sporz¹dzonego w Londynie 5 maja 1949 roku.¹ W preambule Statutu stwierdzono, ¿e dziedzictwo to obejmuje duchowe i moral- ne wartoœci, a w myœl art. 1 sk³adaj¹ siê na nie idea³y i wartoœci, które nale¿y chroniæ i wcielaæ w ¿ycie, d¹¿¹c do wiêkszej jednoœci pañstw cz³onkowskich.

Okreœlony w ten sposób cel Rady Europy powinien byæ osi¹gany poprzez zawie- ranie porozumieñ miêdzy pañstwami cz³onkowskimi i podejmowanie wspólnych dzia³añ.

W przyjêtej pod auspicjami Rady – Europejskiej Konwencji o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci z 5 listopada 1950 roku nie zamieszczono jednak postanowieñ dotycz¹cych praw kulturalnych.² Zestawiaj¹c katalog praw podlegaj¹cych konwencyjnej ochronie, ograniczono siê przede wszystkim do praw cywilnych i politycznych. W protoko³ach dodatkowych do Konwencji spo-

1 Dz.U. 1994, nr 118, poz. 565; European Treaty Series (dalej – ETS) No. 001. Teksty wszystkich konwencji Rady Europy w jêzyku angielskim i francuskim s¹ dostêpne na stronie internetowej: conventions.coe.int.

2 Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284 z póŸn. zm.; ETS No. 005.

œród praw kulturalnych uwzglêdniono tylko prawo do nauki. W Protokole (nr 1) z 20 marca 1952 roku stwierdzono, ¿e nikt nie mo¿e byæ pozbawiony tego pra- wa.³ Zaznaczono te¿, i¿ pañstwa realizuj¹c swoje funkcje w dziedzinie wycho- wania i nauczania, uznaj¹, ¿e rodzice maj¹ prawo do tego, by zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi zapewniæ dzieciom wychowanie i na- uczanie.

Sprawa ochrony „wspólnego dziedzictwa” pañstw cz³onkowskich Rady zo- sta³a natomiast szerzej ujêta w Europejskiej Konwencji kulturalnej z 19 grudnia 1954 roku.⁴ W preambule Konwencji powo³ano siê na postanowienia Statutu Rady i zachêcono pañstwa do zawierania dwustronnych umów kulturalnych, prowadzenia wspólnej polityki zmierzaj¹cej do ochrony i rozwoju kultury europej- skiej oraz popierania studiów nad jêzykami, histori¹ i cywilizacj¹ innych pañstw oraz ich wspólnym dorobkiem cywilizacyjnym. Pañstwa–strony Konwencji zobo- wi¹za³y siê do podejmowania dzia³añ na rzecz ochrony i wspierania rozwoju ich narodowego wk³adu do „wspólnego dziedzictwa kulturalnego Europy”. Do ich obowi¹zków w zakresie ochrony dziedzictwa kulturalnego nawi¹zano bezpo-

œrednio w postanowieniach art. 5. W myœl tych postanowieñ pañstwa powinny uznaæ, i¿ pozostaj¹ce w ich dyspozycji obiekty o europejskiej wartoœci kultural- nej s¹ integralnymi sk³adnikami wspólnego dziedzictwa kulturalnego Europy, a ich dzia³ania powinny zmierzaæ do zapewnienia ochrony i w³aœciwego udo- stêpniania tych obiektów.

W postanowieniach Konwencji podkreœlono podwójny charakter zobowi¹- zañ protekcjonistycznych, wynikaj¹cy z odpowiedzialnoœci ka¿dego pañstwa za podjête dzia³ania przed w³asnym spo³eczeñstwem i przed ca³¹ ludzkoœci¹. Ochrona dziedzictwa kulturalnego powinna byæ realizowana w taki sposób, by umo¿liwiæ uczonym i wszystkim zainteresowanym osobom korzystanie z dorobku kultural- nego. Uznano bowiem, i¿ nikt nie ma wy³¹cznych praw do dysponowania tym dorobkiem.⁵ Powinno to sk³aniaæ pañstwa europejskie do udzielania, w ramach wspó³pracy regionalnej, wsparcia tym pañstwom, które same nie s¹ w stanie spro- staæ wymaganiom w zakresie zapewnienia dobrom kulturalnym w³aœciwej ochro- ny przed zniszczeniem, zapomnieniem, kradzie¿ami i nielegalnym wywozem.

Postanowiono, ¿e ró¿ne projekty zg³aszane przez pañstwa–strony w zwi¹z- ku ze stosowaniem Konwencji bêd¹ przedmiotem posiedzeñ Komitetu Eksper- tów Kulturalnych Rady Europy. Ustalenia Komitetu mog¹ przyjmowaæ formê zaleceñ kierowanych do Komitetu Ministrów Rady. O decyzjach podejmowa-

3 Dz.U. 1995, nr 36, poz. 175; ETS No. 009.

4 Dz.U. 1990, nr 8, poz. 44; ETS No. 018.

5 Po r. A. M a r c h i s o t t o , The Protection of Art in Transnational Law, „Vanderbilt Jour- nal of Transnational Law” 1974, vol. 7, nr 3, s. 718–719 i S. A. W i l l i a m s, The International and National Protection of Movable Cultural Property. Comparative Study, New York 1978, s. 172.

nych przez Komitet Ministrów i Komitet Ekspertów Kulturalnych Sekretarz Ge- neralny Rady informuje pañstwa–strony Konwencji, które z kolei powiadamiaj¹ Sekretarza o swoich dzia³aniach implementacyjnych. Postanowienia te maj¹ sprzy- jaæ pobudzaniu i utrzymywaniu aktywnoœci pañstw–stron w zakresie zachowa- nia i rozwoju dziedzictwa kulturalnego.

Nale¿y podkreœliæ, i¿ stronami Konwencji kulturalnej mog¹ byæ nie tylko pañstwa cz³onkowskie Rady Europy, ale tak¿e inne pañstwa europejskie zapro- szone do przyst¹pienia do Konwencji przez Komitet Ministrów Rady.⁶

W ramach urzeczywistniania celów wskazanych w Konwencji kulturalnej Rada Europy podjê³a w nastêpnych latach dzia³ania zmierzaj¹ce do przygotowa- nia projektów odpowiednich dokumentów miêdzynarodowych. Efektem tych sta- rañ by³o opracowanie konwencji dotycz¹cych ochrony ró¿nych rodzajów dzie- dzictwa kulturalnego: archeologicznego, architektonicznego i audiowizualnego.

Podsumowaniem dotychczasowych inicjatyw Rady w dziedzinie ochrony dzie- dzictwa kulturalnego by³o przyjêcie konwencji dotycz¹cej znaczenia tego dzie- dzictwa dla spo³eczeñstwa.

OCHRONA DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO

Pierwsz¹ umow¹ miêdzynarodow¹ bezpoœrednio odnosz¹c¹ siê do dziedzic- twa kulturalnego, przygotowan¹ pod auspicjami Rady Europy, by³a Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego, sporz¹dzona w Londynie 6 maja 1969 roku.⁷ Wstêpny projekt umowy zosta³ opracowany przez grupê ekspertów i Radê Wspó³pracy Kulturalnej, dzia³aj¹ce w ramach Rady Europy, na podstawie raportu pt. Propozycje europejskich dzia³añ na rzecz ochrony dzie- dzictwa archeologicznego, przygotowanego przez profesora Uniwersytetu Rzym- skiego – Massimo Pallottino.⁸ Autor raportu dowodzi³ tezy o wy¿szoœci wartoœci naukowej dziedzictwa archeologicznego nad jego walorami ekonomicznymi, kul- turalnymi i presti¿owymi oraz twierdzi³, ¿e idea kulturalnej koncepcji europej- skoœci powinna dominowaæ nad zasad¹ integralnoœci dziedzictwa narodowego.⁹

6 Obecnie stronami Konwencji s¹ wszystkie pañstwa nale¿¹ce do Rady Europy, a tak¿e Stolica Apostolska (od 10 grudnia 1962 roku) i Bia³oruœ (od 18 paŸdziernika 1993 roku). Zawarte w przypisach informacje dotycz¹ce podmiotowego zakresu obowi¹zywania konwencji s¹ poda- wane na dzieñ 31 grudnia 2008 roku.

7 European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage, London, 6 May 1969, ETS No. 066.

8 Proposals for European Action to Protect the Archaeological Heritage – Report by Massi- mo Pallottino, Council of Europe, Council for Cultural Cooperation, doc. CCC/AC/65/13.

9 Jego zdaniem: „czy dany zabytek jest w tych czy w innych rêkach, czy jest konserwowany w takim czy innym miejscu, jest to sprawa o drugorzêdnej wartoœci w porównaniu z podstawo-

Projekt konwencji by³ przedmiotem dalszej debaty w Komitecie Ministrów, pod- czas której analizowano komentarze do projektu nades³ane przez pañstwa cz³on- kowskie Rady. Przy opracowaniu ostatecznej wersji konwencji uwzglêdniono równie¿ dokumenty przyjête wczeœniej przez UNESCO, przede wszystkim Za- lecenie dotycz¹ce miêdzynarodowych zasad maj¹cych zastosowanie do wykopa- lisk archeologicznych z 5 grudnia 1956 roku¹⁰ oraz Zalecenie dotycz¹ce œrod- ków zakazuj¹cych i zapobiegaj¹cych nielegalnemu eksportowi, importowi i prze- noszeniu w³asnoœci dóbr kulturalnych z 19 listopada 1964 roku.¹¹

Przedmiotem konwencyjnej ochrony s¹ wszelkie pozosta³oœci i obiekty lub innego rodzaju œlady ludzkiej egzystencji stanowi¹ce œwiadectwo epok i cywiliza- cji, dla których wykopaliska lub odkrycia s¹ podstawowym Ÿród³em informacji.

W preambule Konwencji zaznaczono, ¿e przede wszystkim na pañstwie bez- poœrednio zainteresowanym, na którego terytorium znajduj¹ siê obiekty dzie- dzictwa archeologicznego, ci¹¿y moralny obowi¹zek ich ochrony. W dalszych postanowieniach wskazano konkretne dzia³ania, które powinny podj¹æ pañstwa–

strony na p³aszczyŸnie krajowej. Pañstwa powinny wyznaczyæ oraz chroniæ miej- sca i obszary o znaczeniu archeologicznym oraz utworzyæ specjalne strefy rezer- wowe (reserve zones) w celu zachowania materialnych œwiadectw cywilizacji, które bêd¹ wykorzystywane w pracach przysz³ych pokoleñ archeologów. Wszelkie nielegalne prace wykopaliskowe powinny byæ w tych miejscach, obszarach i stre- fach zakazane, a jeœli by³y prowadzone – bezwzglêdnie wstrzymane. Prace wy- kopaliskowe mog¹ prowadziæ tylko osoby wykwalifikowane, po uzyskaniu od- powiedniego zezwolenia, a rezultaty tych prac i wydobyte przedmioty powinny byæ otoczone szczególn¹ ochron¹.

Konwencja przewiduje te¿ wiele obowi¹zków pañstw–stron zwi¹zanych z gro- madzeniem i upowszechnianiem informacji na temat wykopalisk i obiektów ar- cheologicznych. Wskazuje na potrzebê tworzenia inwentarzy i przygotowywa- nia katalogów naukowych obiektów archeologicznych stanowi¹cych przedmiot w³asnoœci pañstwowej, a w miarê mo¿liwoœci, nale¿¹cych tak¿e do osób prywat- nych. Pañstwa powinny d¹¿yæ do u³atwienia obrotu przedmiotami archeologicz- nymi w celach naukowych, kulturalnych i edukacyjnych oraz popieraæ wymianê informacji na temat tych przedmiotów i wykopalisk archeologicznych pomiêdzy

wym wymogiem, jakim jest pe³na informacja historyczna o danym obiekcie”; ibid., s. 59. Por.

H. N i e æ, Ojczyzna dzie³a sztuki. Miêdzynarodowa ochrona integralnoœci narodowej spuœcizny kulturalnej, Warszawa–Kraków 1980, s. 170–171.

10 Recommendation on International Principles Applicable to Archaeological Excavation, 5 December 1956, Records of the General Conference, Ninth Session, New Delhi 1956, Resolu- tions, s. 40–44.

11 Recommendation on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Export, Import and Transfer of Ownership of Cultural Property, 19 November 1964, Records of the General Conference, Thirteenth Session, Paris 1964, Resolutions, s. 148–150.

instytucjami naukowymi, muzeami i kompetentnymi s³u¿bami krajowymi. W ra- mach obowi¹zków informacyjnych szczególne znaczenie ma przekazywanie kom- petentnym w³adzom pañstwowym szczegó³owych danych na temat wszelkich transakcji zbywania obiektów pochodz¹cych z nielegalnych wykopalisk lub nie- zgodnie z prawem wystawionych na sprzeda¿ dóbr legalnie pozyskanych. Dzia-

³alnoœæ wychowawcza pañstwa powinna zmierzaæ do uœwiadomienia spo³eczeñ- stwu wartoœci dziedzictwa archeologicznego oraz zagro¿eñ zwi¹zanych z nie- kontrolowanymi wykopaliskami. Skutecznoœæ krajowej ochrony tego dziedzic- twa zale¿y te¿ od w³aœciwej polityki gromadzenia zbiorów muzealnych. Muzea pañstwowe i inne instytucje o podobnych funkcjach wystawienniczych i eduka- cyjnych, dzia³aj¹ce pod pañstwow¹ kontrol¹, nie powinny nabywaæ obiektów archeologicznych pochodz¹cych z potajemnych wykopalisk lub nielegalnie prze- znaczonych do sprzeda¿y.¹²

Drug¹ p³aszczyzn¹ aktywnoœci pañstw–stron Konwencji powinna byæ wspó³- praca miêdzynarodowa. Wspó³dzia³anie pañstw powinno koncentrowaæ siê na wymianie informacji, podejmowaniu wspólnych badañ nad problemami zwi¹za- nymi z identyfikacj¹ i ocen¹ autentycznoœci dóbr archeologicznych, udzielaniu sobie porad i pomocy w udoskonalaniu ustawodawstw krajowych dotycz¹cych ochrony dziedzictwa archeologicznego.

W Konwencji na³o¿ono na pañstwa–strony obowi¹zek informowania Sekre- tarza Generalnego Rady o podejmowanych przez nie dzia³aniach implementa- cyjnych. Podobnie jak w wypadku Europejskiej Konwencji kulturalnej, strona- mi Konwencji z 1969 roku mog³y zostaæ tak¿e pañstwa nienale¿¹ce do Rady Europy, zaproszone do przyst¹pienia przez Komitet Ministrów Rady. Konwen- cja wesz³a w ¿ycie po pó³tora roku od jej otwarcia do podpisu – 20 listopada 1970 roku.¹³

Po prawie dwudziestu latach stosowania postanowieñ Konwencji z 1969 roku uznano, ¿e nale¿y uwzglêdniæ uzyskane w tym okresie doœwiadczenia pañstw–stron oraz wprowadziæ nowe uregulowania, które pozwoli³yby na wy- eliminowanie dostrze¿onych wad umowy i przyczyni³yby siê do wzmocnienia wspó³pracy europejskiej na rzecz ochrony dziedzictwa archeologicznego. W la- tach szeœædziesi¹tych, kiedy przygotowywano Konwencjê, g³ównym zagro¿e- niem dla dziedzictwa archeologicznego by³y nielegalne wykopaliska, natomiast w latach osiemdziesi¹tych powa¿ne niebezpieczeñstwo stwarza³a przede wszyst-

12 European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage – Explanatory Report – pkt 33–36; teksty raportów wyjaœniaj¹cych do konwencji przyjêtych w ramach Rady Europy s¹ dostêpne na stronie internetowej: conventions.coe.int/Treaty/en/Reports/.

13 Postanowieniami Konwencji by³y zwi¹zane 24 strony (23 pañstwa i Stolica Apostolska).

W latach dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku i w tym stuleciu Konwencjê wypowiedzia³o 15 pañstw i Stolica Apostolska.

kim realizacja przeprowadzanych na du¿¹ skalê projektów budowlanych.¹⁴ Licz- ba projektów i zakres podejmowanych na ich postawie prac (przy budowie auto- strad, podziemnych trakcji kolejowych, parkingów, przebudowie centrów sta- rych miast) stanowi³y du¿e i wzrastaj¹ce zagro¿enie dla wykopalisk i obiektów dziedzictwa archeologicznego.

Sprawy te zosta³y podniesione na forum Komitetu Ministrów Rady Europy, który 13 kwietnia 1989 roku przyj¹³ Zalecenie nr R (89) 5 dotycz¹ce ochrony i podkreœlenia wartoœci dziedzictwa kulturalnego w zwi¹zku z planami zagospo- darowania przestrzennego miast i wsi.¹⁵ Celem Zalecenia by³o wskazanie sposo- bów skutecznej ochrony obiektów tego dziedzictwa w zwi¹zku z rozwojem dzia-

³alnoœci na obszarach miejskich i wiejskich, polegaj¹cej na prowadzeniu du¿ych robót budowlanych o charakterze publicznym lub realizowaniem innych przed- siêwziêæ zwi¹zanych m.in. z rekultywacj¹ terenów leœnych lub scalaniem grun- tów. W Zaleceniu podkreœlono, ¿e w pañstwach cz³onkowskich Rady wystêpuje znaczne zró¿nicowanie krajowych uregulowañ prawnych i rozwi¹zañ organiza- cyjnych w tym zakresie, dlatego nale¿y ustaliæ tylko ogólne zasady i metody dzia³añ. Zwrócono uwagê na rozwój nowych praktyk w prowadzeniu robót pub- licznych, wynikaj¹cy z postêpu technicznego i naukowego oraz wskazano na ko- niecznoœæ dostosowania do niego przepisów prawnych dotycz¹cych planowania i kontraktów na prace budowlane. Wskazano te¿ na potrzebê zapewnienia œrod- ków finansowych na dzia³alnoœæ badawcz¹. Uznano, ¿e nale¿y stworzyæ jak naj- lepsze warunki do powi¹zania harmonijnego rozwoju z dzia³aniami na rzecz ochro- ny. Przyznano pierwszeñstwo metodom opartym na zasadzie ostro¿noœci przed stosowaniem œrodków interwencyjnych, jednoczeœnie dopuszczaj¹c w sytuacji zagro¿enia dla obiektów archeologicznych korzystanie z tego rodzaju œrodków.

Przygotowanie projektu zrewidowanej Konwencji z 1969 roku powierzono Specjalnemu Komitetowi Ekspertów do spraw Archeologii i Planowania, dzia³a- j¹cemu w ramach Komitetu Dziedzictwa Kulturalnego Rady Europy. Specjalny Komitet przygotowa³ projekt w ci¹gu roku i w czerwcu 1991 roku przed³o¿y³ go Komitetowi Dziedzictwa Kulturalnego, który po dyskusji i zatwierdzeniu prze- kaza³ dokument Komitetowi Ministrów Rady. Podczas trzeciej Europejskiej Kon- ferencji Ministrów odpowiedzialnych za sprawy dziedzictwa kulturalnego, która odby³a siê na Malcie, 16 stycznia 1992 roku zrewidowana Europejska Konwen- cja o ochronie dziedzictwa archeologicznego zosta³a otwarta do podpisu.¹⁶

14 European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage (Revised) – Explanatory Report – Introduction.

15 Recommendation No. R (89) 5 of the Committee of Ministers to Member States concer- ning the Protection and Enhancement in the Context of Town and Country Planning Operations, adopted by the Committee of Ministers on 13^th April 1989 at the 425^th meeting of the Ministers’

Deputies.

16 Dz.U. 1996, nr 120, poz. 564; ETS No. 143.

W preambule Konwencji stwierdzono, i¿ europejskie dziedzictwo archeolo- giczne jest powa¿nie nara¿one na zniszczenie wskutek realizowania du¿ej liczby projektów zagospodarowania przestrzennego oraz zagro¿eñ naturalnych, a tak¿e z powodu nielegalnych i nienaukowych prac wykopaliskowych oraz niewystar- czaj¹cej œwiadomoœci spo³ecznej. Przypomniano, i¿ odpowiedzialnoœæ za ochro- nê tego dziedzictwa spoczywa na bezpoœrednio zainteresowanym pañstwie oraz na wszystkich pañstwach europejskich. Poprawiona Konwencja zosta³a przygo- towana w celu uzupe³nienia zasad Konwencji z 1969 roku w zwi¹zku z rozwo- jem polityk planowania w tych pañstwach.

W zmienionym artykule definicyjnym dotycz¹cym dziedzictwa archeolo- gicznego szerzej ujêto jego cechy i okreœlono elementy sk³adowe. Przyjmuj¹c, podobnie jak w Konwencji z 1969 roku, ¿e na dziedzictwo to sk³adaj¹ siê pozo- sta³oœci, obiekty i inne œlady ludzkoœci z minionych epok, wskazano na trzy atrybuty tych dóbr: 1) ich zachowanie oraz analiza umo¿liwiaj¹ przeœledzenie historii ludzkoœci i jej stosunku do œrodowiska naturalnego; 2) podstawowym

Ÿród³em informacji s¹ w odniesieniu do nich wykopaliska, odkrycia i inne meto- dy badañ dziejów ludzkoœci; 3) znajduj¹ siê one na obszarach podlegaj¹cych jurysdykcji pañstw–stron Konwencji. Dodatkowe wyjaœnienie zawarto w ust. 3 art. 1, zgodnie z którym dziedzictwo to tworz¹ struktury, konstrukcje, zespo³y budowli, eksploatowane miejsca, przedmioty ruchome i zabytki innego rodzaju, a tak¿e ich otoczenie znajduj¹ce siê zarówno na ziemi, jak i pod wod¹. Zestawie- nie to nie ma charakteru wyczerpuj¹cego, a jedynie przyk³adowy. Obiektami archeologicznymi mog¹ byæ np. miejsca pochówku i œciany miejskich budyn- ków. W definicji zwrócono te¿ uwagê na znaczenie otoczenia obiektów dzie- dzictwa kulturalnego, bowiem nale¿y pamiêtaæ, i¿ wy³¹czenie niektórych obiek- tów z ich otoczenia, bez odpowiedniego udokumentowania i utrwalenia danych dotycz¹cych pochodzenia tych obiektów, mo¿e spowodowaæ utratê przez nie wartoœci naukowej. Istotne znaczenie ma zatem nie tylko prowadzenie wykopa- lisk za pomoc¹ technik, które nie prowadz¹ do uszkodzenia obiektów, ale tak¿e umo¿liwiaj¹ prawid³owe zabezpieczenie wszelkich potrzebnych informacji nau- kowych.¹⁷

Wiêksz¹ przejrzystoœæ konwencyjnych postanowieñ osi¹gniêto dziêki wpro- wadzeniu to tekstu tytu³ów odnosz¹cych siê do kilku powi¹zanych ze sob¹ lub pojedynczych artyku³ów.

Zobowi¹zania pañstw, podobnie jak we wczeœniejszej Konwencji, dotycz¹ identyfikacji obiektów dziedzictwa archeologicznego, zbierania i rozpowszech- niania informacji naukowych, kszta³towania œwiadomoœci publicznej, zapobie- gania niedozwolonemu obiegowi przedmiotów archeologicznych. Uregulowania prawne dotycz¹ce tych zobowi¹zañ s¹ jednak znacznie bardziej szczegó³owe i lepiej uporz¹dkowane, co powinno korzystnie wp³ywaæ na proces stosowania

17 Por. European Convention… – Explanatory Report – Article 1.

Konwencji z 1992 roku. Przewidziano w niej tak¿e wiele nowych œrodków o cha- rakterze protekcjonistycznym. W ramach dzia³añ na rzecz identyfikacji dzie- dzictwa archeologicznego pañstwa powinny w przepisach krajowych ustanowiæ obowi¹zek zg³aszania przez znalazców w³aœciwym organom faktów przypadko- wych odkryæ obiektów archeologicznych i udostêpnienia ich w celu przeprowa- dzenia badañ. W zakresie technik badawczych nale¿y pos³ugiwaæ siê metodami niepowoduj¹cymi uszkodzeñ, przy czym wykorzystywanie wykrywaczy metali i innych metod poszukiwawczych powinno byæ uzale¿nione od uzyskania spe- cjalnych zezwoleñ. W Konwencji przyznano te¿ pierwszeñstwo ochronie in situ, postanawiaj¹c jednoczeœnie, ¿e przedmiotom przeniesionym z miejsca ich po- chodzenia nale¿y zapewniæ odpowiednie warunki przechowywania.

Kluczowe znaczenie – z punktu widzenia zmian, które nale¿a³o wprowadziæ w dziedzinie ochrony dziedzictwa archeologicznego – maj¹ postanowienia art. 5 Konwencji dotycz¹ce zintegrowanej konserwacji tego dziedzictwa. Strony Kon- wencji przyjê³y w tym zakresie kilka zobowi¹zañ. Po pierwsze, powinny d¹¿yæ do uwzglêdniania potrzeb archeologii przy sporz¹dzaniu planów zagospodaro- wania przestrzennego, w³¹czaj¹c archeologów do ustalania za³o¿eñ tych pla- nów, a tak¿e do udzia³u w dalszych etapach planowania, które powinno byæ oparte na strategii zapewniaj¹cej ochronê, konserwacjê i podwy¿szenie wartoœci miejsc o znaczeniu archeologicznym. Po drugie, nale¿y stworzyæ warunki do prowadzenia systematycznych konsultacji miêdzy archeologami a twórcami pla- nów w celu dokonywania w nich niezbêdnych zmian oraz zapewniania odpo- wiedniego czasu i œrodków na dzia³alnoœæ badawcz¹. Trzecie zobowi¹zanie do- tyczy dokonywania oceny wp³ywu na œrodowisko w odniesieniu do stanowisk archeologicznych i ich otoczenia. Pañstwa–strony zobowi¹zuj¹ siê te¿, o ile to mo¿liwe, do przeprowadzania na miejscu zabiegów konserwatorskich w stosun- ku do przedmiotów archeologicznych znalezionych podczas zagospodarowania terenu. W ramach zintegrowanej konserwacji nale¿y równie¿ zapewniæ, by na naukowy i archeologiczny charakter stanowisk archeologicznych nie wp³ywa³o niekorzystnie szerokie udostêpnianie ich dla osób zwiedzaj¹cych.¹⁸

Dla zwiêkszenia efektywnoœci konwencyjnej ochrony istotne znaczenie maj¹ zawarte w Konwencji z 1992 roku uregulowania finansowe. Wype³niaj¹ one powa¿n¹ lukê w tym zakresie, dostrze¿on¹ w poprzedniej umowie. Pañstwa powinny zapewniæ odpowiednie œrodki finansowe pochodz¹ce od w³adz lokal- nych, regionalnych i pañstwowych w celu wspierania badañ archeologicznych oraz zwiêkszyæ zasoby materialne przeznaczone na ratownictwo archeologicz- ne. W ramach ratownictwa archeologicznego nale¿y uwzglêdniæ przy realizacji planów zagospodarowania przestrzennego œrodki na pokrycie ca³kowitych kosz- tów zwi¹zanych z nimi niezbêdnych prac archeologicznych oraz przewidzieæ

18 Ibid., Article 5.

w bud¿ecie dzia³añ wstêpne badania i poszukiwania archeologiczne, ich doku- mentowanie i publikowanie wyników.

Bardziej szczegó³owe postanowienia, w porównaniu z Konwencj¹ z 1969 roku, dotycz¹ zbierania i rozpowszechniania informacji naukowych. Strony Konwencji z 1992 roku zobowi¹za³y siê do podejmowania praktycznych œrod- ków w celu przygotowywania naukowych raportów po zakoñczeniu prac archeo- logicznych i nastêpnie opublikowania specjalistycznych opracowañ na ten te- mat. Jednym z dzia³añ sprzyjaj¹cych wymianie informacji naukowych powinno byæ te¿ organizowanie miêdzynarodowych programów badawczych.

Wiêcej uwagi poœwiêcono w Konwencji zobowi¹zaniom pañstw w zakresie zapobiegania niedozwolonemu obiegowi przedmiotów dziedzictwa archeologicz- nego. Przewidziano obowi¹zek szczegó³owego informowania w³aœciwych orga- nów o wszystkich nasuwaj¹cych podejrzenia propozycjach zbywania obiektów archeologicznych, a tak¿e wp³ywania na dzia³alnoœæ instytucji gromadz¹cych obiekty archeologiczne, by nie nabywa³y przedmiotów nielegalnie uzyskanych.

Powinno to dotyczyæ instytucji bêd¹cych pod kontrol¹ pañstwa, ale nale¿y te¿

zachêcaæ inne instytucje i muzea, by przestrzega³y konwencyjnych zasad groma- dzenia obiektów archeologicznych. Wskazano równie¿ na mo¿liwoœæ zawiera- nia przez pañstwa umów dotycz¹cych zapobiegania nielegalnemu obrotowi obiek- tami archeologicznymi i zwrotu ich pe³noprawnemu w³aœcicielowi.

Nowym rozwi¹zaniem, bardzo istotnym dla procesu implementacji Kon- wencji z 1992 roku, jest ustanowienie przez Komitet Ministrów Rady Europy Komitetu Ekspertów, zgodnie z postanowieniami art. 17 Statutu Rady. Komitet Ekspertów pe³ni funkcje organu kontrolnego, przyjmuj¹c okresowe sprawozda- nia przedk³adane przez pañstwa–strony Konwencji, dotycz¹ce wype³niania jej postanowieñ. Mo¿e on te¿ przedk³adaæ Komitetowi Ministrów propozycje odno- sz¹ce siê do procesu implementacji i popularyzowania celów Konwencji oraz jej zmian lub rewizji, a tak¿e zalecaæ mu zaproszenie do przyst¹pienia do Konwen- cji pañstw nienale¿¹cych do Rady Europy.

W postanowieniach koñcowych Konwencji z 1992 roku odniesiono siê do kwestii obowi¹zywania Konwencji z 1969 roku. Ustalono, ¿e pañstwo, które by³o wczeœniej stron¹ Konwencji z 1969 roku, powinno j¹ wypowiedzieæ, jeœli chce staæ siê stron¹ zrewidowanej Konwencji, najpóŸniej w chwili sk³adania dokumentów ratyfikacji, przyjêcia lub zatwierdzenia, dotycz¹cych tej Konwen- cji.¹⁹ Warunkiem wejœcia w ¿ycie Konwencji z 1992 roku by³o wyra¿enie zgody na zwi¹zanie siê jej postanowieniami przez cztery pañstwa, w tym przynajmniej trzy pañstwa cz³onkowskie Rady Europy i up³yw 6 miesiêcy od tej daty.²⁰ W sto-

19 Obecnie pozosta³o tylko 8 pañstw–stron Konwencji z 1969 roku – por. przypis 13.

20 Konwencja wesz³a w ¿ycie 25 maja 1995 roku. Obecnie stronami Konwencji jest 36 pañstw cz³onkowskich Rady Europy i Stolica Apostolska.

sunku do pañstw wyra¿aj¹cych swoj¹ zgodê na zwi¹zanie siê Konwencj¹ po jej wejœciu w ¿ycie, staje siê ona obowi¹zuj¹ca po up³ywie 6 miesiêcy od dnia z³o¿enia odpowiedniego dokumentu ratyfikacji, przyjêcia, zatwierdzenia lub przy- st¹pienia.

Warto zaznaczyæ, i¿ przewidziano te¿ mo¿liwoœæ przyst¹pienia do Konwen- cji zarówno pañstw nienale¿¹cych do Rady Europy, jak te¿ Wspólnoty Europej- skiej. Odbywa siê to na zaproszenie Komitetu Ministrów Rady, który podejmuje decyzjê w tej sprawie wiêkszoœci¹ g³osów, przy jednomyœlnoœci przedstawicieli pañstw–stron Konwencji zasiadaj¹cych w Komitecie.

Przyjêcie zrewidowanej Konwencji o ochronie dziedzictwa archeologiczne- go œwiadczy o gotowoœci Rady Europy do uzupe³niania i zmiany wczeœniej przy- jêtych instrumentów prawnych w celu dostosowania dzia³añ protekcjonistycz- nych do nowych zagro¿eñ, potrzeb i mo¿liwoœci. Œwiadectwem doceniania przez pañstwa cz³onkowskie tych wysi³ków organizacji jest du¿a i nadal wzrastaj¹ca liczba stron Konwencji z 1992 roku.

OCHRONA DZIEDZICTWA ARCHITEKTONICZNEGO

Zainteresowanie sprawami ochrony dziedzictwa architektonicznego na fo- rum Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy pojawi³o siê w latach szeœæ- dziesi¹tych ubieg³ego wieku. W dniu 10 maja 1963 roku Zgromadzenie uchwa- li³o kilka dokumentów dotycz¹cych zachowania oraz rozwoju miejsc i zespo³ów historycznych lub artystycznych: Rezolucjê 249 (1963) w sprawie dzia³alnoœci w tym zakresie w³adz lokalnych²¹, Zalecenie 365 (1963) w sprawie rozwoju oraz zachowania dawnych budowli oraz miejsc historycznych lub artystycznych²² i Za- lecenie 366 (1963) w sprawie implementacji pilota¿owego projektu zachowania i rozwoju historycznej dzielnicy Wenecji, sponsorowanego i finansowo wspiera- nego przez Radê Europy.²³ Na uwagê zas³uguje zw³aszcza Zalecenie 365, w któ- rym podkreœlono, ¿e budowle i miejsca historyczne s¹ wartoœciowym œwiadec- twem jednoœci oraz równoczeœnie bogactwa i ró¿norodnoœci cywilizacji zachod- niej, dlatego ich ochrona powinna byæ pilnym i wspólnym zadaniem narodów

21 Resolution 249 (1963) on action by local authorities in the preservation and development of ancient buildings and historic or artistic sites, 10^th May 1963; teksty dokumentów Zgromadze- nia Parlamentarnego Rady s¹ dostêpne na stronie internetowej: assembly.coe.int/documents/ad- optedtext/.

22 Recommendation 365 (1963) on the preservation and development of ancient buildings and historic or artistic sites, 10^th May 1963.

23 Recommendation on the implementation of a pilot project for the preservation and devel- opment of a historic quarter of Venice, sponsored and financially assisted by the Council of Europe, 10^th May 1963.

Europy. W Zaleceniu wezwano do zorganizowania pod auspicjami Rady Europy regionalnej konferencji poœwiêconej sprawom ochrony i rozwoju dawnych bu- dowli oraz miejsc historycznych lub artystycznych, rozwijania w ramach Rady do spraw Wspó³pracy Kulturalnej miêdzyrz¹dowego wspó³dzia³ania w tej dzie- dzinie, a tak¿e rozwa¿enia mo¿liwoœci powo³ania specjalnego organu, który zaj- mowa³by siê ochron¹ obiektów historycznych lub artystycznych o uznanym euro- pejskim znaczeniu.

Problematyka ochrony dziedzictwa architektonicznego wielokrotnie by³a te¿

podejmowana podczas sesji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady w latach sie- demdziesi¹tych XX wieku. W przyjêtym w styczniu 1970 roku Zaleceniu 589 (1970) nawi¹zano do ustaleñ Europejskiej Konferencji ministrów odpowiedzial- nych za zachowanie i odnawianie kulturalnego dziedzictwa zabytków i miejsc zabytkowych. Odby³a siê ona pod auspicjami Rady Europy w Brukseli w dniach 25–27 listopada 1969 roku.²⁴ Zalecono, by zgodnie z uchwa³ami tej Konferencji utworzyæ komitet ekspertów rz¹dowych do spraw wspó³pracy w dziedzinie ochro- ny dziedzictwa architektonicznego, który opracowa³by Europejsk¹ Kartê okreœ- laj¹c¹ zasady tej ochrony oraz wezwano do podjêcia kroków w celu zorgani- zowania Europejskiego Roku Dziedzictwa Architektonicznego.

Dwa lata póŸniej Zgromadzenie popar³o decyzje Komitetu Ministrów Rady o utworzeniu Miêdzyrz¹dowego Komitetu Zabytków i Miejsc Zabytkowych i og³o- szeniu 1975 roku – Europejskim Rokiem Dziedzictwa Architektonicznego.²⁵ Zgro- madzenie postanowi³o regularnie, co dwa lata, dokonywaæ przegl¹du sytuacji w za- kresie ochrony europejskiego dziedzictwa architektonicznego oraz przekazywaæ swoje wnioski i zalecenia Komitetowi Ministrów.²⁶ Wskazano tak¿e organizacjê Europa Nostra jako kompetentn¹ do przygotowywania sprawozdañ na ten temat.²⁷ W 1974 roku, przed rozpoczêciem Europejskiego Roku Dziedzictwa Archi- tektonicznego, Zgromadzenie Parlamentarne wyrazi³o swoje obawy, by po za- koñczeniu jego obchodów nie zaprzestano regularnych dyskusji i dokonywania oceny sytuacji w zakresie ochrony tego dziedzictwa.²⁸ Zalecono, by dzia³ania te

24 Recommendation 589 (1970) on the European Conference of Ministers responsible for the preservation and rehabilitation of the cultural heritage of monuments and sites, 26^th January 1970.

25 Recommendation 681(1972) on the protection of Europe’s architectural heritage, 20^th October 1972.

26 Resolution 532 (1972) on the protection of Europe’s architectural heritage, 20^th October 1972.

27 Europa Nostra jest miêdzynarodow¹ organizacj¹ pozarz¹dow¹, bêd¹c¹ europejsk¹ federa- cj¹ stowarzyszeñ zajmuj¹cych siê ochron¹ dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego, utworzon¹ w 1963 roku i maj¹c¹ siedzibê w Hadze. Informacje na temat organizacji s¹ dostêpne na stronie internetowej: www.europwnostra.org.

28 Resolution 579 (1974) on future action of the Council of Europe for the conservation of the architectural heritage after 1975, 30^th September 1974.

by³y kontynuowane w ramach wspó³pracy miêdzyrz¹dowej, koordynowanej przez Komitet Zabytków i Miejsc Zabytkowych.²⁹

Dokumentem Zgromadzenia inauguruj¹cym Europejski Rok Dziedzictwa Europejskiego by³o Zalecenie 750 (1975), w którym zwrócono siê do Komitetu Ministrów Rady o przyjêcie uroczystej deklaracji g³osz¹cej, i¿ europejskie dzie- dzictwo architektoniczne jest dziedzictwem wszystkich mieszkañców Europy i wzywaj¹cej rz¹dy pañstw europejskich do podjêcia wspólnych dzia³añ na rzecz zapewnienia jego efektywnej ochrony.³⁰ Dzia³aj¹c zgodnie z tym zaleceniem, Komitet Ministrów przyj¹³ 26 wrzeœnia 1975 roku Europejsk¹ Kartê Dziedzic- twa Architektonicznego, przygotowan¹ przez Komitet Zabytków i Miejsc Za- bytkowych.³¹ Karta zosta³a nastêpnie uroczyœcie proklamowana przez Kongres w sprawie Europejskiego Dziedzictwa Architektonicznego, który odby³ siê w Am- sterdamie w dniach 21–25 paŸdziernika 1975 roku.³²

W Deklaracji stwierdzono, ¿e dziedzictwo architektoniczne, stanowi¹ce œwia- dectwo bogactwa i ró¿norodnoœci kultury europejskiej, nale¿y do wszystkich ludzi i pañstwa europejskie powinny wykazaæ siê rzeczywist¹ solidarnoœci¹ w jego zachowaniu. Przysz³oœæ tego dziedzictwa zale¿y w znacznym stopniu od w³¹cze- nia go w ¿ycie wspó³czesnych narodów oraz przyznania mu odpowiedniego miej- sca w planowaniu i rozwoju miast i regionów. W dziesiêciu punktach Deklaracji ujêto najwa¿niejsze zasady dzia³añ na rzecz dziedzictwa architektonicznego.

Uznano, ¿e dziedzictwo to tworz¹ nie tylko najwa¿niejsze i najbardziej znane zabytki, ale tak¿e grupy mniejszych budowli w obrêbie starych miast i charakterys- tyczne wioski w ich naturalnym lub przez cz³owieka stworzonym otoczeniu.

Przesz³oœæ utrwalona w tym dziedzictwie zapewnia taki charakter œrodowiska, który jest konieczny do pe³nego i zrównowa¿onego ¿ycia. Dziedzictwo to stano- wi tak¿e kapita³ o niezast¹pionej duchowej, kulturalnej, spo³ecznej i ekonomicz- nej wartoœci oraz odgrywa wa¿n¹ rolê w dziedzinie edukacji. Podkreœlono te¿, i¿ dziedzictwo architektoniczne jest zagro¿one i by skutecznie zapobiegaæ tym zagro¿eniom, niezbêdna jest jego zintegrowana ochrona. Taka ochrona wymaga prawnych, administracyjnych, finansowych i technicznych rozwi¹zañ. W sferze prawnej nale¿y wykorzystaæ ju¿ istniej¹ce ustawodawstwo, a tam, gdzie jest ono niewystarczaj¹ce do zapewnienia skutecznej ochrony, trzeba przyj¹æ odpowied-

29 Recommendation 742 (1974) pod tym samym tytu³em i przyjête w tym samym dniu co Rezolucja 579 (1974).

30 Recommendation 750 (1975) on the conservation of Europe’s architectural heritage, 24^th January 1975.

31 Doc. CM (75) 171 E/ 29 July 1975 – Draft European Charter of the Architectural Heri- tage adopted at the 4th Session of the Committee on Monuments and Sites, Strasbourg, 25–27 June 1975.

32 European Charter of the Architectural Heritage jest dostêpna na stronie: www.icomos/

docs/euroch_e.html.

nie instrumenty prawne na p³aszczyŸnie krajowej, regionalnej i lokalnej. Zinte- growana ochrona nie powiedzie siê bez wspó³dzia³ania wszystkich uczestników.

Ka¿de pokolenie jest odpowiedzialne za przekazanie tego dziedzictwa nastêp- nym pokoleniom. W koñcowych punkcie Deklaracji jeszcze raz przypomniano,

¿e europejskie dziedzictwo architektoniczne jest wspólnym dobrem ca³ego konty- nentu i wskazano, ¿e Rada Europy powinna zapewniæ, by jej pañstwa cz³onkow- skie prowadzi³y w duchu solidarnoœci spójne polityki na rzecz tego dziedzictwa.

Kongres w Amsterdamie z uznaniem odniós³ siê do postanowieñ Karty.

W przyjêtej podczas obrad Deklaracji rozwiniêto niektóre postanowienia Karty, szczególnie odnosz¹ce siê do zintegrowanej ochrony dziedzictwa architektonicz- nego.³³ Stwierdzono, ¿e zachowanie tego dziedzictwa powinno byæ jednym z ce- lów planowania urbanistycznego i regionalnego. Konieczne jest sporz¹dzanie inwentarzy budowli, zespo³ów architektonicznych i miejsc zabytkowych oraz wytyczanie wokó³ nich stref chronionych. W dzia³aniach protekcjonistycznych powinny uczestniczyæ w najszerszym zakresie w³adze lokalne i obywatele. Suk- ces tych dzia³añ zale¿y bowiem od uwzglêdnienia w nich czynnika spo³eczne- go.³⁴ Zintegrowana ochrona wymaga te¿ dostosowania œrodków legislacyjnych i administracyjnych oraz zapewnienia œrodków finansowych. Nale¿y równie¿

wspieraæ i upowszechniaæ najlepsze metody, techniki i umiejêtnoœci w zakresie odtwarzania i odnawiania kompleksów historycznych.

Do spraw ochrony dziedzictwa architektonicznego powracano w latach sie- demdziesi¹tych XX wieku na forum Zgromadzenia Parlamentarnego i Komitetu Ministrów Rady Europy jeszcze kilkakrotnie.³⁵ We wrzeœniu 1981 roku Komitet Ministrów zwróci³ siê do Komitetu Polityk Urbanistycznych i Dziedzictwa Ar- chitektonicznego o przedstawienie opinii w sprawie mo¿liwoœci i potrzeby opra- cowania europejskiej konwencji dotycz¹cej ochrony tego dziedzictwa. Po uzy- skaniu pozytywnej opinii w tej sprawie, Komitet Ministrów podczas 360. posie- dzenia postanowi³ utworzyæ zespó³ ekspertów do przygotowania projektu kon- wencji. Opracowany przez zespó³ projekt zosta³ zaaprobowany przez Komitet Polityk Urbanistycznych i Dziedzictwa Architektonicznego oraz przekazany do Komitetu Ministrów, który po jego przyjêciu, postanowi³ otworzyæ do podpisu Konwencjê o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy podczas drugiej

33 The Declaration of Amsterdam, Congress on the Architectural Heritage, 21–25 October 1975 jest dostêpna na stronie: www.icomos.org/docs/amserdam.html.

34 Spo³eczne aspekty ochrony dziedzictwa architektonicznego zosta³y te¿ podkreœlone w Re- zolucji 598 (1975) Zgromadzenia Parlamentarnego – Resolution 598 (1975) on the social aspects of architectural conservation, 1^rst October 1975.

35 Resolution 617 (1976) on follow-up to the Amsterdam Congress on the European Archi- tectural Heritage, 25^th March 1976; Recommendation 880 (1979) on the conservation of the European architectural heritage, 8^th October 1979.

Europejskiej Konferencji Ministrów odpowiedzialnych za dziedzictwo architek- toniczne 3 paŸdziernika 1985 roku.³⁶

Dziesiêcioletni okres, który up³yn¹³ od przyjêcia Europejskiej Karty Dzie- dzictwa Architektonicznego, umo¿liwi³ Radzie Europy zgromadzenie doœwiad- czeñ, zapoznanie siê ze stanowiskami pañstw, wielu organizacji i gremiów na- ukowych oraz przygotowanie umowy miêdzynarodowej, która odpowiada dwom przes³ankom dzia³alnoœci Rady: ochrona dziedzictwa ma wybitnie kulturowy cel, a jego zintegrowana ochrona jest istotnym czynnikiem poprawy jakoœci ¿ycia.

W œwietle postanowieñ Konwencji wyraŸnie rysuj¹ siê jej dwa cele, którym podporz¹dkowano te¿ strukturê umowy: wzmocnienie i wspieranie polityk ochrony i poprawy stanu dziedzictwa na terytoriach pañstw–stron oraz podkreœlenie eu- ropejskiej solidarnoœci w odniesieniu do ochrony tego dziedzictwa i rozwijanie wspó³pracy pomiêdzy pañstwami i regionami.

Pojêcie dziedzictwa architektonicznego wyjaœniono w art. 1 Konwencji.

Nawi¹zano w nim do definicji dziedzictwa kulturalnego, zawartej w Konwencji UNESCO w sprawie ochrony œwiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalne- go z 16 listopada 1972 roku.³⁷ Konwencyjnej ochronie podlegaj¹ trzy kategorie obiektów. W odniesieniu do pierwszej grupy pos³u¿ono siê tradycyjnym okreœ- leniem „zabytków”, a zaliczono do nich: budowle i struktury o wyraŸnym – historycznym, archeologicznym, artystycznym, naukowym, spo³ecznym i tech- nicznym znaczeniu, ³¹cznie z ich instalacjami i armaturami stanowi¹cymi inte- graln¹ czêœæ budowli. Drug¹ kategoriê obiektów chronionych stanowi¹ grupy budowli, do których zaliczono jednorodne grupy miejskich i wiejskich budowli o wyraŸnym znaczeniu historycznym, archeologicznym, artystycznym, nauko- wym, spo³ecznym lub technicznym, a które s¹ wystarczaj¹co spójne z topogra- ficznymi formami okreœlonych jednostek.³⁸ Ostatni¹ grupê stanowi¹ miejsca, które s¹ po³¹czonymi dzie³ami cz³owieka i przyrody, bêd¹ce obszarami czêœcio- wo zabudowanymi i wystarczaj¹co charakterystycznymi i jednorodnymi, by mog³y byæ topograficznie okreœlone oraz maj¹ce wyraŸne historyczne, archeologiczne, artystyczne, spo³eczne i techniczne znaczenie. W stosunku do wszystkich trzech kategorii obiektów przyjêto ten sam punkt odniesienia – „wyraŸne historyczne, archeologiczne, artystyczne, spo³eczne i techniczne znaczenie”. Nie pojawia siê natomiast nigdzie kryterium wieku chronionych obiektów, a ponadto konwen-

36 Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe, Granada, 3^rd October 1985, ETS No. 121.

37 Dz.U. 1976, nr 32, poz. 190, za³¹cznik.

38 Rozwiniêta definicja zespo³ów zosta³a zawarta w Zaleceniu UNESCO dotycz¹cym ochro- ny zespo³ów zabytkowych i tradycyjnych oraz ich roli w ¿yciu wspó³czesnym z 1976 roku – Recommendation concerning the safeguarding and contemporary role of historic areas, Records of the General Conference, Nineteenth Session, Nairobi 26 October–30 November 1976, vol. I, Resolutions, Annex I, s. 20–28.

cyjna definicja ujêta jest doœæ szeroko, co umo¿liwia obejmowanie ni¹ wielu obiektów, bior¹c te¿ pod uwagê przepisy krajowe pañstw–stron w tej dziedzinie.

Pierwsza czêœæ postanowieñ Konwencji dotyczy zobowi¹zañ pañstw–stron w zakresie dzia³añ protekcjonistycznych podejmowanych na swoich terytoriach.

Pañstwa s¹ zobowi¹zane do wprowadzenia ustawowych œrodków ochrony dzie- dzictwa architektonicznego, w ramach których ochron¹ by³yby objête zabytki, zespo³y budowli i miejsca. Ustawodawstwo krajowe powinno przewidywaæ od- powiednie procedury nadzoru i autoryzacji potrzebne do ochrony tego rodzaju dóbr, zapobiegaj¹ce ich zniekszta³ceniu, zniszczeniu spowodowanemu przez najemcê nieruchomoœci, czy zburzeniu. W tym celu nale¿y wprowadziæ, jeœli dotychczas nie istnia³y, odpowiednie procedury zg³aszania kompetentnym w³a- dzom wszystkich projektów dotycz¹cych chronionych obiektów lub ich otocze- nia, a tak¿e ustanowiæ przepisy zezwalaj¹ce w³adzom publicznym na nak³ania- nie w³aœcicieli obiektów do podejmowania dzia³añ na rzecz ochrony. Zakazane powinny byæ dzia³ania polegaj¹ce na usuwaniu w ca³oœci lub czêœci zabytków, a jeœli jest to konieczne, nale¿y d¹¿yæ do przeniesienia obiektów w inne miejsca.

W Konwencji okreœlono te¿ œrodki pomocnicze krajowej ochrony, zalicza- j¹c do nich miêdzy innymi finansowe wsparcie ze strony w³adz publicznych, wykorzystywanie œrodków fiskalnych jako zachêty do podejmowania ochrony, promowanie prywatnych inicjatyw. W odniesieniu do otoczenia obiektów chro- nionych nale¿y d¹¿yæ do podejmowania œrodków umo¿liwiaj¹cych ogóln¹ po- prawê œrodowiska. W celu zapobiegania ryzyku zniszczenia fizycznego obiek- tów pañstwa powinny wspieraæ badania naukowe dotycz¹ce negatywnego wp³y- wu zanieczyszczeñ i œrodków ograniczaj¹cych takie oddzia³ywanie i uwzglêd- niaæ szczególne problemy ochrony dziedzictwa architektonicznego w polityce przeciwdzia³ania zanieczyszczeniom.³⁹

Do krajowych œrodków ochrony nale¿y te¿ zaliczyæ ustanowienie odpowied- nich sankcji za dzia³ania naruszaj¹ce ustawodawstwo dotycz¹ce ochrony dzie- dzictwa architektonicznego, m.in. obejmuj¹ce obowi¹zek usuniêcia budowli, które s¹ niezgodne z wymaganiami ochrony lub przywrócenia chronionych obiektów do poprzedniego stanu.

Wiele uwagi poœwiêcono w Konwencji zintegrowanej ochronie dziedzictwa architektonicznego. W postanowieniach tych uwzglêdniono uregulowania za- warte we wczeœniejszych dokumentach Rady Europy. Pañstwa zobowi¹za³y siê do brania pod uwagê wymagañ w zakresie ochrony dziedzictwa architektonicz- nego we wszystkich stadiach planowania przestrzennego i procedurach wydawa- nia zezwoleñ na prowadzenie prac oraz traktowania spraw tej ochrony jako za- sadniczego elementu polityk planowania i ochrony œrodowiska. Uzna³y te¿ za

39 Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe – Explanatory Report, Article 6.

potrzebne dla przysz³oœci dziedzictwa architektonicznego wspieranie stosowania i rozwoju tradycyjnych praktyk i materia³ów. Jednoczeœnie podkreœlono, ¿e chro- nione obiekty powinny byæ wykorzystywane zgodnie z potrzebami wspó³czesne- go ¿ycia, a dawne budowle mog¹ byæ adaptowane do nowych sposobów ich u¿ytkowania. W wypadku zezwolenia na publiczny dostêp do chronionych obiek- tów pañstwa powinny zapewniæ, by nie wp³ywa³ on negatywnie na architekto- niczny i historyczny charakter tych obiektów, a tak¿e na ich otoczenie.⁴⁰

W celu u³atwienia realizacji polityk zintegrowanej ochrony dziedzictwa archi- tektonicznego pañstwa powinny zapewniæ w ramach ich politycznych i admini- stracyjnych struktur efektywn¹ wspó³pracê na wszystkich poziomach dzia³alnoœci konserwatorskiej, kulturalnej, w zakresie ochrony œrodowiska i planowania.

Do zobowi¹zañ pañstw–stron w³¹czono te¿ ustanowienie na ró¿nych eta- pach procesu decyzyjnego odpowiednich mechanizmów w celu uzyskiwania in- formacji, konsultacji i wspó³pracy miêdzy pañstwem, w³adzami regionalnymi i lokalnymi, instytucjami i stowarzyszeniami kulturalnymi oraz spo³eczeñstwem.

Pañstwa powinny wspieraæ sponsorowanie i dzia³alnoœæ stowarzyszeñ niedocho- dowych w tej dziedzinie.

Ostatnia grupa zobowi¹zañ pañstw–stron na p³aszczyŸnie krajowej dotyczy polityki informacyjnej i szkoleniowej. Na pañstwach ci¹¿y obowi¹zek rozwija- nia œwiadomoœci spo³ecznej odnoœnie do wartoœci ochrony dziedzictwa architek- tonicznego jako elementu to¿samoœci kulturalnej oraz Ÿród³a inspiracji i twór- czoœci obecnych i przysz³ych pokoleñ. W tym celu nale¿y wykorzystywaæ no- woczesne techniki komunikowania i promocji, wskazuj¹ce na jednoœæ dziedzic- twa kulturalnego oraz zwi¹zki istniej¹ce miêdzy architektur¹, sztuk¹, tradycjami i sposobem ¿ycia na p³aszczyŸnie europejskiej, krajowej i regionalnej. Pañstwa powinny te¿ wspieraæ szkolenia w ramach ró¿nych zawodów i rzemios³ zwi¹za- nych z ochron¹ dziedzictwa architektonicznego.

Druga czêœæ konwencyjnych zobowi¹zañ dotyczy wspó³pracy miêdzynaro- dowej. Wspó³praca pañstw powinna obejmowaæ wymianê informacji na temat metod ochrony, harmonizowania dzia³alnoœci protekcjonistycznej ze wspó³czes- nymi potrzebami ekonomicznymi, spo³ecznymi i kulturalnymi, stosowania no- wych technologii w celu identyfikacji i ewidencjonowania oraz przeciwdzia³ania zagro¿eniom oraz dzia³alnoœci promocyjnej. Pañstwa powinny te¿, jeœli jest to konieczne, udzielaæ sobie technicznej pomocy w formie wymiany doœwiadczeñ i ekspertów. Na podstawie zawieranych porozumieñ powinny rozwijaæ wymia- nê specjalistów, a wœród nich – osób odpowiedzialnych za szkolenia.

Najwa¿niejszym rozwi¹zaniem o charakterze instytucjonalnym, dotycz¹cym wspó³pracy miêdzynarodowej, bezpoœrednio wp³ywaj¹cym na jej efektywnoœæ, jest ustanowienie Komitetu Ekspertów w myœl art. 24 Konwencji (zgodnie z po-

40 Ibid., Articles 10–13.

stanowieniami art. 17 Statutu Rady Europy). G³ównym zadaniem Komitetu jest monitorowanie stosowania Konwencji. Komitet Ekspertów realizuje to zadanie, podejmuj¹c trzy rodzaje dzia³añ. Pierwszym jest sk³adanie okresowych spra- wozdañ do Komitetu Ministrów Rady dotycz¹cych sytuacji w zakresie polityk ochrony dziedzictwa architektonicznego w pañstwach–stronach, implementacji zasad zawartych w Konwencji oraz w³asnej dzia³alnoœci Komitetu. Drug¹ form¹ aktywnoœci jest proponowanie Komitetowi Ministrów œrodków (umo¿liwiaj¹- cych stosowanie Konwencji), które powinny byæ w³¹czone do wielostronnych przedsiêwziêæ oraz zg³aszanie propozycji rewizji lub zamiany Konwencji. Ko- mitet mo¿e tak¿e kierowaæ zalecenia do Komitetu Ministrów, dotycz¹ce zapro- szenia do przyst¹pienia do Konwencji pañstw nienale¿¹cych do Rady Europy.

Istotn¹ rolê przy okreœleniu prawnych ram wspó³pracy miêdzynarodowej odgrywa art. 21 Konwencji, przewiduj¹cy mo¿liwoœæ stosowania bardziej ko- rzystnych dla ochrony dziedzictwa architektonicznego postanowieñ wynikaj¹- cych z Konwencji w sprawie ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego oraz Europejskiej Konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego.

Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy wesz³a w ¿ycie 1 grudnia 1987 roku, pierwszego dnia miesi¹ca nastêpuj¹cego po up³ywie trzech miesiêcy od wyra¿enia przez trzy pañstwa cz³onkowskie Rady Europy zgody na zwi¹zanie siê jej postanowieniami.⁴¹ Komitet Ministrów Rady mo¿e zaprosiæ do przyst¹pienia do Konwencji pañstwa nienale¿¹ce do Rady Europy i Wspólnotê Europejsk¹. Ka¿da strona mo¿e te¿ wypowiedzieæ Konwencjê w drodze notyfi- kacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy. Wypowiedzenie staje siê skuteczne pierwszego dnia miesi¹ca nastêpuj¹cego po up³ywie szeœciu mie- siêcy od otrzymania tej notyfikacji przez Sekretarza Generalnego Rady.

Ostateczny kszta³t Konwencji z 1985 roku by³ efektem wieloletnich doœwiad- czeñ Rady Europy w opracowywaniu dokumentów dotycz¹cych ochrony dzie- dzictwa architektonicznego. Wiêkszoœæ pañstw cz³onkowskich Rady uzna³a za celowe zwi¹zanie siê postanowieniami tej Konwencji, uwa¿aj¹c, i¿ u³atwia ona podejmowanie dzia³añ protekcjonistycznych na p³aszczyŸnie krajowej i miêdzy- narodowej.

OCHRONA DZIEDZICTWA AUDIOWIZUALNEGO

Rozwój techniki i zwi¹zane z tym nowe mo¿liwoœci wyrazu artystycznego spowodowa³y, ¿e miêdzynarodow¹ ochronê postanowiono roztoczyæ tak¿e nad

41 Obecnie stronami Konwencji jest 38 pañstw cz³onkowskich Rady Europy; 4 pañstwa podpisa³y Konwencjê, ale nie wyrazi³y ostatecznej zgody na zwi¹zanie siê jej postanowieniami.

Polska dotychczas nawet nie podpisa³a Konwencji.

dziedzictwem audiowizualnym. Wprawdzie potrzeba roztoczenia ochrony nad tym rodzajem dziedzictwa kulturalnego jest stosunkowo now¹ koncepcj¹, ale zosta³a ona dostrze¿ona zarówno na forum Rady Europy, jak i UNESCO.⁴² Ju¿

pod koniec lat siedemdziesi¹tych Zgromadzenie Parlamentarne Rady uchwali³o zalecenie dotycz¹ce relacji pomiêdzy pañstwem a kinem, w którym podkreœlono potrzebê przechowywania, ochrony i odtwarzania filmów bêd¹cych œrodkiem artystycznej ekspresji i maj¹cych walory dokumentacyjne.⁴³ W 1985 roku Komi- tet Ministrów przyj¹³ Zalecenie o ochronie europejskiego dziedzictwa filmowe- go, w którym podkreœlono rolê filmu jako œwiadectwa dziedzictwa kulturalnego i spo³ecznego.⁴⁴ Stwierdzaj¹c, i¿ europejskie dziedzictwo filmowe jest powa¿nie zagro¿one, za konieczne uznano zapewnienie mu ochrony poprzez: przechowy- wanie filmów w archiwach, utworzenie systemu prawnych depozytów dla fil- mów krajowych, ze szczególnym uwzglêdnieniem dokumentów historycznych i kulturalnych oraz upowszechnianie europejskiego dorobku filmowego. Posta- nowiono tak¿e rok 1988 og³osiæ Rokiem Europejskiego Kina i Telewizji.⁴⁵ W na- stêpnych latach przyjmowano na forum organów Rady dokumenty dotycz¹ce ochrony dorobku kinematograficznego i audiowizualnego.⁴⁶ Zwieñczeniem tych dzia³añ by³o opracowanie Europejskiej Konwencji o ochronie dziedzictwa au- diowizualnego, która zosta³a otwarta do podpisu podczas 109 sesji Komitetu Ministrów Rady Europy w Strasburgu 8 listopada 2001 roku.⁴⁷

W preambule Konwencji stwierdzono, ¿e materia³y filmowe stanowi¹ inte- graln¹ czêœæ europejskiego dziedzictwa kulturalnego, dlatego pañstwa cz³on- kowskie Rady powinny zapewniæ ich ochronê oraz zachowanie dla przysz³ych pokoleñ. G³ównym celem Konwencji, okreœlonym w art. 1, jest zatem zapew- nienie ochrony europejskiego dziedzictwa audiowizualnego i traktowania go jako formy sztuki i obrazu przesz³oœci, za pomoc¹ takich œrodków, jak: gromadzenie, zachowywanie i udostêpnianie materia³u filmowego dla celów kulturalnych, na- ukowych i badawczych, w interesie publicznym. W definicyjnych postanowie- niach Konwencji wyjaœniono pojêcie materia³u filmowego i utworu kinemato-

42 European Convention for the Protection of the Audiovisual Heritage – Explanatory Re- port, pkt 1.

43 Recommendation 862 (1979) on cinema and the state, 11^th May 1979.

44 Recommendation No. R (85) 8 of the Committee of Ministers to Member States on the conservation of the European film heritage, 14^th May 1985.

45 Parliamentary Assembly Resolution 887 (1987) on European and Television Year, 8^th October 1987.

46 Parliamentary Assembly: Recommendation 1276 (1995) on the power of the visual im- age, 30^th June 1995; Committee of Ministers: Resolution (88) 15 on Setting up a European Sup- port Fund for the Co-production and Distribution of Creative Cinematographic and Audiovisual Works („Eurimages”), 26^th October 1988.

47 European Convention for the Protection of the Audiovisual Heritage, 8^th November 2001, ETS No. 183.

graficznego, opieraj¹c siê na postanowieniach zawartych w Zaleceniu UNESCO o ochronie i zachowaniu materia³ów filmowych z 27 paŸdziernika 1980 roku.⁴⁸ Materia³ filmowy zosta³ zdefiniowany jako ka¿dy zapis filmowy, niezale¿nie od tego, jakimi œrodkami i na jakim noœniku zosta³ zarejestrowany, z dŸwiêkiem lub bez, zdolny do przekazania wra¿enia ruchu. Utworem kinematograficznym jest dowolnej d³ugoœci materia³ filmowy, w szczególnoœci filmy fabularne, ry- sunkowe i dokumentalne, przeznaczone do wyœwietlania w kinach. Ustalono, ¿e Konwencja bêdzie stosowana w odniesieniu do wszystkich utworów kinemato- graficznych od jej wejœcia w ¿ycie, natomiast w drodze protoko³ów dodatko- wych do Konwencji, przewidzianych w jej art. 18, bêdzie mo¿na rozszerzyæ jej stosowanie do materia³ów filmowych innych ni¿ utwory kinematograficzne, ta- kich jak produkcje telewizyjne. Istotne znaczenie ma tak¿e postanowienie, w myœl którego zobowi¹zania wynikaj¹ce z Konwencji nie wp³ywaj¹ na postanowienia umów miêdzynarodowych dotycz¹cych ochrony praw autorskich i pokrewnych, pogarszaj¹c tê ochronê.⁴⁹

Zasadnicze postanowienia dotycz¹ gromadzenia materia³ów filmowych w ra- mach depozytów obowi¹zkowych i dobrowolnych. Pañstwa–strony s¹ zobowi¹- zane do wprowadzenia, za pomoc¹ œrodków ustawodawczych lub innych, obo- wi¹zku deponowania materia³ów filmowych stanowi¹cych czêœæ ich dziedzictwa audiowizualnego, wyprodukowanych lub wspó³tworzonych na ich terytoriach.

Mo¿liwoœæ odst¹pienia od tego obowi¹zku dotyczy sytuacji, gdy materia³ filmo- wy zosta³ prawnie zdeponowany na terytorium innego pañstwa–strony. Pañstwa zobowi¹zuj¹ siê do wyznaczenia archiwów odpowiedzialnych za ochronê, doku- mentowanie, restaurowanie, udostêpnianie materia³ów filmowych. Materia³ po- winien byæ deponowany maksymalnie w ci¹gu dwunastu miesiêcy od pokazania jego ostatecznej wersji publicznoœci lub w innym uzasadnionym okresie ustalo- nym przez pañstwo (jeœli materia³ nie jest udostêpniany publicznoœci, wskazany okres biegnie od czasu wyprodukowania). Na pañstwach–stronach ci¹¿y obowi¹- zek zachêcania i wspierania dzia³añ na rzecz restaurowania zniszczonych mate- ria³ów filmowych i zapewnienia szczególnych œrodków ochrony w razie bezpo-

œrednich zagro¿eñ.⁵⁰

Odrêbne postanowienia Konwencji dotycz¹ dobrowolnego deponowania materia³ów filmowych, które nie by³y wyprodukowane lub wspó³tworzone na terytoriach pañstw–stron. Pañstwa powinny zachêcaæ i wspieraæ tego rodzaju depozyty, a tak¿e promowaæ udostêpnianie publicznoœci znajduj¹cych siê w nich materia³ów.

48 Recommendation for the Safeguarding and Preservation of Moving Images, 27 October 1980, Records of the General Conference, Twenty-first Session, Belgrade, 23 September to 28 October 1980, vol. I, Resolutions, s. 156–161.

49 European Convention... – Explanatory Report, pkt 18–25.

50 Ibid., pkt 26–45.

Pañstwa–strony mog¹ tworzyæ wspólne archiwa obejmuj¹ce depozyty obo- wi¹zkowe i dobrowolne. Powinny te¿ sprzyjaæ i u³atwiaæ wspó³pracê miêdzy archiwami i organami dobrowolnych depozytów w ró¿nych pañstwach–stronach, m.in. w zakresie wymiany informacji, sporz¹dzania europejskiej audiowizual- nej filmoteki, zachowania wyposa¿enia do wyœwietlania materia³ów filmowych.

Nale¿y te¿ d¹¿yæ do zawierania kontraktów z depozytariuszami w celu okreœle- nia ich praw i obowi¹zków w stosunku do materia³ów filmowych oraz warun- ków odpowiedzialnoœci za szkody w zdeponowanym materiale, czasowym lub trwa³ym przenoszeniu materia³u, do kompensowania wydatków poniesionych na restaurowanie materia³u.

Podobnie jak w innych konwencjach dotycz¹cych ochrony dziedzictwa kul- turalnego, przewidziano te¿ ustanowienie sta³ego komitetu odpowiedzialnego za nadzorowanie procesu funkcjonowania i stosowania Konwencji. Bardziej szcze- gó³owo okreœlono jednak sposób jego powo³ania, sk³ad, zasady organizacyjne i system g³osowania. Komitet sk³ada siê z przedstawicieli pañstw–stron Kon- wencji. Ka¿demu pañstwu przys³uguje jeden g³os, a dla podjêcia decyzji po- trzebna jest zgoda co najmniej dwóch trzecich pañstw obecnych podczas g³oso- wania. Pierwsze posiedzenie komitetu powinno odbyæ siê w ci¹gu szeœciu mie- siêcy od wejœcia Konwencji w ¿ycie, a nastêpne zwo³ywane s¹ na ¿¹danie jednej trzeciej pañstw–stron lub Komitetu Ministrów, lub z inicjatywy Sekretarza Ge- neralnego Rady lub pañstwa zwracaj¹cego siê o interpretacjê postanowieñ Kon- wencji. Komitet mo¿e kierowaæ zalecenia do pañstw–stron dotycz¹ce stosowa- nia Konwencji, zg³aszaæ propozycje poprawek, kierowaæ zalecenia do Komitetu Ministrów.

W Konwencji przewidziano te¿ procedurê uchwalania protoko³ów dodatko- wych oraz zawarto typowe dla konwencji Rady Europy klauzule koñcowe. Usta- lono, ¿e Konwencja wejdzie w ¿ycie pierwszego dnia miesi¹ca po up³ywie trzech miesiêcy od wyra¿enia zgody na zwi¹zanie siê jej postanowieniami przez piêæ pañstw, w tym co najmniej przez cztery pañstwa cz³onkowskie Rady. Dla pañstw póŸniej przystêpuj¹cych do Konwencji wchodzi ona w ¿ycie tak¿e pierwszego dnia miesi¹ca po up³ywie trzech miesiêcy od z³o¿enia przez nie dokumentu raty- fikacji, przyjêcia lub zatwierdzenia. Stronami Konwencji, oprócz pañstw cz³on- kowskich Rady, mog¹ byæ pañstwa–strony Europejskiej Konwencji kulturalnej oraz Wspólnota Europejska. Konwencja wesz³a w ¿ycie 1 stycznia 2008 roku.⁵¹ Przewidziano mo¿liwoœæ wypowiedzenia Konwencji w drodze notyfikacji skie- rowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy. Staje siê ono skuteczne pierw- szego dnia miesi¹ca po up³ywie szeœciu miesiêcy od otrzymania przez Sekreta-

51 Obecnie stronami jest 5 pañstw (Chorwacja, Litwa, Monako, S³owacja, Wêgry), a 10 pañstw j¹ podpisa³o, lecz nie wyrazi³o ostatecznej zgody na zwi¹zanie siê jej postanowieniami (nie ma wœród nich Polski).

rza tej notyfikacji. Nie jest natomiast dopuszczalne zg³aszanie zastrze¿eñ do tej Konwencji.

Stosunkowo krótki okres obowi¹zywania Konwencji i niewielka liczba pañstw–stron powoduj¹, ¿e na razie nie mo¿na jeszcze mówiæ o jej korzystnym wp³ywie na ochronê dziedzictwa audiowizualnego. Konwencja zosta³a jednak zauwa¿ona i pozytywnie oceniona przez instytucje unijne w Zaleceniu Parla- mentu Europejskiego i Rady z dnia 16 listopada 2005 roku w sprawie dziedzic- twa filmowego i konkurencyjnoœci zwi¹zanych z nim dzia³añ przemys³owych.⁵²

SPO£ECZNE ZNACZENIE DZIEDZICTWA KULTURALNEGO JAKO PRZES£ANKA JEGO OCHRONY

Form¹ podsumowania dotychczasowych dzia³añ Rady Europy na rzecz dzie- dzictwa kulturalnego, a tak¿e prób¹ okreœlenia ró¿nych relacji miêdzy koncepcj¹ dziedzictwa kulturalnego a innymi problemami wspó³czesnoœci (takimi jak glo- balizacja, zrównowa¿ony rozwój, dialog miêdzykulturowy) oraz dziedzinami aktywnoœci Rady by³o opracowanie Ramowej Konwencji o znaczeniu dziedzic- twa kulturalnego dla spo³eczeñstwa.⁵³ Projekt Konwencji zosta³ przygotowany przez Komitet Ekspertów i przyjêty przez Koordynacyjny Komitet do spraw Dziedzictwa Kulturalnego.⁵⁴ Konwencja zosta³a otwarta do podpisu w Faro 27 paŸ- dziernika 2005 roku.

W jej preambule powo³ano siê na wczeœniej przyjête w tej dziedzinie kon- wencje Rady Europy, a tak¿e na Powszechn¹ Deklaracjê Prawa Cz³owieka i Miê- dzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych oraz wy- ra¿ono przekonanie o potrzebie stworzenia paneuropejskich ram wspó³pracy w celu urzeczywistnienia zawartych w nich zasad.

Pierwszy rozdzia³ Konwencji ma charakter wprowadzaj¹cy i zawiera okreœ- lenie jej celów i zasad oraz ustalenia definicyjne. Wskazano w nim cztery zasad- nicze cele Konwencji: 1) uznanie, ¿e prawa dotycz¹ce dziedzictwa kulturalnego s¹ nierozerwalnie zwi¹zane z prawem do uczestniczenia w ¿yciu kulturalnym, okreœlonym w Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka; 2) uznanie indywidual- nej i zbiorowej odpowiedzialnoœci w stosunku do dziedzictwa kulturalnego; 3) pod- kreœlenie, ¿e zachowanie dziedzictwa kulturalnego i zrównowa¿one korzystanie z niego ma na celu spo³eczny rozwój i poprawê jakoœci ¿ycia; 4) podjêcie kro- ków w celu stosowania postanowieñ Konwencji dotycz¹cych roli dziedzictwa

52 Dziennik Urzêdowy Unii Europejskiej L 323/57, 9.12.2005.

53 Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society, Faro, 27^th October 2005, Council of Europe Treaty Series – CETS No. 199.

54 Szerzej na temat genezy Konwencji – Framework Convention on the Value of the Cultural Heritage for Society – Explanatory Report, pkt A.

kulturalnego w budowaniu pokojowego i demokratycznego spo³eczeñstwa, w pro- cesach zrównowa¿onego rozwoju i promowaniu ró¿norodnoœci kulturalnej oraz wiêkszej synergii kompetencji miêdzy zainteresowanymi uczestnikami publicz- nymi, instytucjonalnymi i prywatnymi.

W Konwencji pos³u¿ono siê interesuj¹c¹ definicj¹ dziedzictwa kulturalne- go. Przyjêto, i¿ obejmuje ono zasoby odziedziczone z przesz³oœci, które identy- fikuj¹ narody niezale¿nie od tego, czyj¹ s¹ w³asnoœci¹, stanowi¹ce formê utrwa- lenia i wyrazu nieustannie zmieniaj¹cych siê wartoœci, wierzeñ, wiedzy i trady- cji, obejmuj¹ce wszystkie aspekty œrodowiska wynikaj¹ce z oddzia³ywania w cza- sie pomiêdzy ludŸmi i ich otoczeniem. Jest to definicja dziedzictwa kulturalnego o najszerszym zakresie przedmiotowym spoœród zawartych w dokumentach miê- dzynarodowych.⁵⁵ Strony ustali³y tak¿e, i¿ wspólne dziedzictwo Europy sk³ada siê z wszystkich form dziedzictwa kulturalnego w Europie, tworz¹cego razem wspólne zasoby pamiêci, zrozumienia, to¿samoœci, spójnoœci i kreatywnoœci, a tak¿e z idei, zasad i wartoœci pochodz¹cych z doœwiadczenia gromadzonego w wyniku postêpu i minionych konfliktów, które sprzyjaj¹ rozwojowi pokojo- wego i stabilnego spo³eczeñstwa, opartego na poszanowaniu praw cz³owieka, demokracji i praworz¹dnoœci.

W Konwencji potwierdzono prawo ka¿dego cz³owieka do korzystania z dzie- dzictwa kulturalnego i przyczyniania siê do jego wzbogacania oraz odpowie- dzialnoœæ – indywidualn¹ i zbiorow¹ – za poszanowanie w³asnego i nale¿¹cego do innych dziedzictwa kulturalnego oraz wspólnego dziedzictwa Europy. Pod- kreœlono, ¿e prawo do dziedzictwa kulturalnego mo¿e podlegaæ tylko ogranicze- niom koniecznym w demokratycznym spo³eczeñstwie do ochrony interesu pu- blicznego oraz praw i wolnoœci innych osób.

Na uwagê zas³uguj¹ zawarte w rozdziale I Konwencji zasady odnosz¹ce siê do prawa i polityk dotycz¹cych dziedzictwa kulturalnego. Pañstwa–strony przyj- muj¹ w tym zakresie nastêpuj¹ce zobowi¹zania: 1) uznanie publicznego znacze- nia elementów dziedzictwa kulturalnego zgodnie z ich znaczeniem dla spo³e- czeñstwa; 2) podnoszenie wartoœci dziedzictwa kulturalnego poprzez jego iden- tyfikacjê, badanie, interpretowanie, ochronê, konserwacjê i udostêpnianie; 3) usta- nowienie przepisów prawnych umo¿liwiaj¹cych korzystanie z prawa do dzie- dzictwa kulturalnego; 4) sprzyjanie klimatowi spo³ecznemu i ekonomicznemu uczestniczenia w dzia³alnoœci na rzecz dziedzictwa kulturalnego; 5) popieranie ochrony dziedzictwa jako g³ównego czynnika dzia³añ na rzecz zrównowa¿onego rozwoju, ró¿norodnoœci kulturalnej i wspó³czesnej kreatywnoœci; 6) uznawanie wartoœci dziedzictwa kulturalnego znajduj¹cego siê na terytoriach podlegaj¹cych ich jurysdykcji, niezale¿nie od jego pochodzenia; 7) formu³owanie zintegrowa- nych strategii w celu u³atwiania procesu implementacji konwencyjnych postano-

55 Por. ibid., Article 2.

wieñ. Zaznaczono równoczeœnie, i¿ postanowienia Konwencji nie powinny wp³y- waæ na stosowanie korzystniejszych dla dziedzictwa kulturalnego i œrodowiska instrumentów prawnych o charakterze krajowym i miêdzynarodowym.

W drugiej czêœci Konwencji zawarto postanowienia dotycz¹ce roli dziedzic- twa kulturalnego w ¿yciu spo³eczeñstw i rozwoju. Podkreœlono znaczenie dialo- gu zwi¹zanego z tym dziedzictwem, potrzebê stosowania zintegrowanego podej-

œcia do polityk dotycz¹cych dziedzictwa kulturalnego i zasobów biologicznych, geologicznych i ró¿norodnoœci krajobrazowej, a tak¿e koniecznoœæ poszanowa- nia integralnoœci dziedzictwa kulturalnego w dzia³alnoœci gospodarczej i na rzecz zrównowa¿onego rozwoju.

Czêœæ trzecia odnosi siê do wspólnej odpowiedzialnoœci i publicznego udzia³u w dzia³alnoœci dotycz¹cej dziedzictwa kulturalnego. Postanowiono, ¿e w zarz¹- dzaniu dziedzictwem kulturalnym nale¿y promowaæ zintegrowane i oparte na odpowiednich informacjach podejœcie w³adz publicznych we wszystkich sektorach i poziomach dzia³alnoœci, rozwijaæ innowacyjne metody wspó³dzia³ania, wspieraæ dobrowolne inicjatywy i zachêcaæ do udzia³u organizacje pozarz¹dowe. Wa¿ne miejsce powinny te¿ zajmowaæ sprawy dziedzictwa kulturalnego w procesie edu- kacji, szkolenia zawodowego, badaniach interdyscyplinarnych, w wymianie in- formacji oraz dzia³alnoœci na rzecz spo³eczeñstwa informacyjnego.

W ostatnim, merytorycznym rozdziale Konwencji zawarto postanowienia poœwiêcone sprawom monitoringu i wspó³pracy miêdzynarodowej. Pañstwa po- winny rozwijaæ monitoring w zakresie ustawodawstw, polityk i praktyk doty- cz¹cych dziedzictwa kulturalnego oraz utrzymywaæ, rozwijaæ i uzupe³niaæ dane we wspólnym systemie informacyjnym, u³atwiaj¹cym dokonywanie oceny wy- pe³niania przez strony konwencyjnych postanowieñ. W ramach mechanizmu monitoringu przewidziano, ¿e Komitet Ministrów Rady zdecyduje o powo³aniu odpowiedniego komitetu lub powierzeniu istniej¹cemu ju¿ komitetowi zadania monitorowania stosowania Konwencji. Desygnowany w tym celu komitet bê- dzie na wniosek stron wydawa³ opinie doradcze w sprawach dotycz¹cych inter- pretacji Konwencji, bior¹c pod uwagê tak¿e inne instrumenty prawne Rady Eu- ropy. Pañstwa–strony powinny wspó³pracowaæ ze sob¹ w wype³nianiu celów i zasad Konwencji, szczególnie w zakresie opracowywania strategii osi¹gania priorytetów ustalonych w procesie monitorowania, wspierania wielostronnych i transgranicznych inicjatyw oraz regionalnej wspó³pracy w realizacji tych stra- tegii, wymiany, rozwoju i upowszechniania dobrych praktyk, informowania o ce- lach i implementacji Konwencji. Pañstwa mog¹ te¿ w drodze porozumienia przyj¹æ ustalenia finansowe u³atwiaj¹ce wspó³pracê miêdzynarodow¹.

Postanowienia koñcowe Konwencji s¹ podobne do zawartych w innych kon- wencjach Rady Europy. Wejœcie w ¿ycie Konwencji nast¹pi pierwszego dnia miesi¹ca, po up³ywie trzech miesiêcy od wyra¿enia przez dziesiêæ pañstw cz³on- kowskich Rady Europy zgody na zwi¹zanie siê postanowieniami tej Konwen-