Dwa problemy semantyczne dotyczące oksymoronu

Richard Martin

Dwa problemy semantyczne

dotyczące oksymoronu

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 77/4, 295-310

R IC H A R D M A R T IN

DWA PROBLEMY SEMANTYCZNE DOTYCZĄCE OKSYMORONU 1 Oksymoron a załamanie izotopii

Grupa Mi przyw ykła widzieć w wypowiedzi retorycznej, zwłaszcza zaś w wypowiedzi poetyckiej, załamanie izotopii, a w konsekwencji otwarcie na „plurisotopie”. Jak dzieje się w przypadku oksymoronu? Czy figura ta wprowadza, jak wiele innych, lecz niewątpliwie nie jak wszystkie, załamanie izotopii?

P rzy pierwszym w ejrzeniu rzeczywiście, jeśli odwołać się do kla­ sycznych definicji izotopii 2, można się poczuć zakłopotanym: jeśli chodzi o niebo i gwiazdy, nic w takiej syntagm ie jak „ciemna jasność” nie wy­ daje się przełamywać jednorodności tem atycznej. A tym czasem w ers Corneille’a: „Cette obscure clarté qui tombe des étoiles [Ciemną rzucały jasność gwiazdy]” 3 uderza równie silnie jak wypowiedzenie „M ettez un

tigre dans votre m oteur [Wrzuć tygrysa do swego silnika]”. Oksymoron [R ichard M a r t i n , fra n cu sk i teo rety k litera tu r y n ajm łod szej g en era cji, autor k ilk u rozp raw o figu rach , p u b lik o w a n y ch w czasop ism ach n a u k ow ych .

P rzek ład w ed łu g : R. M a r t i n , D e u x q u e stio n s s é m a n ti q u e s à p r o p o s d e l’o x y -

m o r e . „R evue d ’E sth étiq u e” 1979, n r 1—2, s. 96— 115.

1 N in iejszy a rty k u ł jest, często u p roszczonym , n iek ied y m oże w zb o g a co n y m , p rzefo rm u ło w a n iem trzech p a ra g ra fó w m ojej pracy d yp lom ow ej, p o św ięco n ej m oż­ liw ie różnorodnej a n a lizie ok sym oron u . T e trzy p aragrafy sąsiad u ją z in n y m i, k tó re tra k tu ją o p rob lem ach (z p ew n o ścią n ie w szy stk ich ) sem a n ty czn y ch z w ią za n y ch z tą figu rą. O d syłam w ię c do tej pracy w celu b liższego zapoznania z p rzed m iotem : R. M a r t i n , C e t t e o b sc u r e c la r té q u i tr a h i t les étoile s ou la d u p li c it é d ’u n e fig u r e

d e r h é to r iq u e : o x y m o r e . M ém oire dactylograp h ié. U n iv e r sité de L iège, 1975— 1976.

2 Zob. A. J. G r e i m a s : S é m a n t i q u e st r u c tu r a le . L arou sse, P aris 1966, coll. „L an gu e et L a n g a g e”, s. 96; P o u r u n e th é o r ie d e l’i n t e r p r é t a t i o n de récit m y t h i q u e . W: D u Sens. P a ris 1970, s. 188. — F. R a s t i e r , S y s t é m a t i q u e des is oto pies. W: E s­

sais d e s é m io t iq u e p o é tiq u e . L arou sse, P aris 1972, coll. „L”, s. 82. — Zob. też

M. A r r i v é , P o u r u n e th éo r ie des t e x t e s p o ly i s o t o p iq u e s . „L an gages” 1973, nr 31, s. 53— 63.

8 P . C o r n e i l l e , C yd . T ra g e d ia w pię c iu ak ta ch . P rzeło ży ł L. O s i ń s k i . T rzy przekłady: A. M o r s z t y n , L. O s i ń s k i , S. W y s p i a ń s k i . W arszaw a 1954, ak t IV , sc e n a 2, s. 188.

nie zaw iera w soLie mniej niejasności niż m etafora. Jeśli w przy­ padku stw ierdzenia „ten człowiek jest lw em ” można zastanawiać się, czy odnosi się ono bardziej do człowieka, czy też do lwa, to tym bardziej można zadać sobie to samo pytanie w pewnym stadium kontaktu z tek­ stem, spotykając wypowiedzenie „ciemna jasność”. Czy rzeczywistość jest bliżej „ciemności”, czy też „jasności”, jako że nie może ona być obiema na raz?

Jeśli redundancja (iteracja) jest główną zasadą, która dopuszcza izo­ topię i jej zachowanie, to oksymoron, który jest przeciwieństwem tauto­ logii zasadzającej się na zbytecznym powtórzeniu i zbędnym nadmiarze, byłby przeciw ny izotopii, gdyż neguje redundancję. Ale redundancja, której oksymoron jest przeciwieństwem, nie jest c a ł ą redundancją: kla- sem ś w i e t l i s t o ś ć pow tarza się od „ciemności” aż do „jasności” 4.

Zapewne można by uważać, że w przeciwieństwie do tego, jak dzieje się w m etaforze (i w innych figurach), gdzie widoczna jest wspólnota niektórych semów jądrow ych [sèmes nucléaires] w obrębie p ary stopień zerowy—stopień figuratyw ny i sprzeczność na poziomie klasemów we­ w nątrz p ary podstawa—figura, w oksymoronie istnieje wspólnota na po­ ziomie klasemów i sprzeczność na poziomie semów jądrowych, a wszystko to w ew nątrz jednej i tej samej p ary wyrazów, które tw orzą figurę.

Ten sposób rozumowania jest pewno nieco uproszczony i zniekształ­ cający. Prawdopodobnie tylko Jean-M arie Klinkenberg zastanaw iał się w związku z w arunkam i izotopii nad problemem, jaki stanowią w ypo­ wiedzenia sprzeczne, takie jak oksymoron:

J e śli przez le k tu r ę jednorodną n a leży rozu m ieć lek tu rę b ez sp rzeczn ości (czyli taką, która n ie u k a zy w a ła b y bezp ośred n iej zależn ości se m ó w s i nie-s), trzeb a sfo rm u ło w a ć p e w ie n (...) w a ru n ek n e g a ty w n y n ie ty lk o całość m u si posiad ać w ie le se m ó w red u n d a n tn y ch (jak d u ż y i m a ł y , k tó re p r z e c iw sta ­ w ia ją się so b ie na osi w ielk o ści), a le ró w n ież m u si ona u m ieścić te se m y w p o ­ z y c ji zgodności, k ied y zn ajd u ją się w sem a ch sp r z e c z n y c h 5.

Staw iam y tu taj i pozostawiamy otw arte następujące pytanie: czy po- zytywność i negatywność stanowią dwie (odrębne) (super)izotopie, czy też są to jedynie dwie nie dające się pogodzić modalności przejaw u każ­ dej izotopii? Inaczej mówiąc, jeśli bliskie spotkanie dwóch wyrazów przeciw stawnych przeryw a izotopię — a o tym nie w ątpim y — czy takie załamanie prowadzi do bi-izotopii [biisotopie]? Czy na pierw szym planie oksymoronu nie można by dostrzec pewnego załamania, natom iast na

4 Zob. ró w n ież u w a g ę U . E c o , S é m a n t i q u e d e la m é t a p h o r e . „T el Q u el” 1973, nr 55, s. 35: „A n ton im p o w in ie n b yć r o zp a try w a n y jako jed n a z m o ż liw y c h b ez­ p ośred n ich k o n o ta cji lek sem u , a w ię c jako je d e n z jego n a jc ie k a w s z y c h zn a k ó w sem a n ty czn y ch . To n ie p rzypadek, źe p rzew id u ją cy sło w n ik o k reśla le k s e m tak p rzez jego p rzeciw ień stw o , jak przez jego sy n o n im .

6 J.-M . K l i n k e n b e r g , L e C o n c e p t d ’is o to p ie en s é m a n t i q u e e t en s é m i o t i -

drugim — planie logicznego podtrzym ania figury 6 — ewentualnego w pro­ wadzenia do (przynajm niej) nowej izotopii poprzez figurę lub zmianę znaczenia? M etafora zaś przedstaw iałaby na pierwszy rzu t oka podwójną izotopię, k tóra dążyłaby do uproszczenia planu tropu.

W każdym razie podstawowa terminologia Greimasa i w arunek sfor­ m ułow any przez K lin k en b erg a7 pozwolą nam ustalić ogólny wzór se­ m antyczny oksymoronu.

Słownictwo może układać się w paradygm aty syntaktyczne (np. klasa czasowników, w ew nątrz której wyróżnia się podklasy czasowników prze­ chodnich i nieprzechodnich itd.), w paradygm aty semantyczne (np. wszel­ kie jednostki semantyczne należące do pola znaczeniowego świetlistości) i w paradygm aty „syntaktyczno-sem antyczne” (np. wszystkie przym iot­ niki w obrębie pola znaczeniowego świetlistości).

Dwie cechy sprzeczne, a dopełniające się, określają paradygm at, zwła­ szcza (syntaktyczno-) semantyczny: z jednej strony jego spójność zasadza się na znaczeniu podstawowym, które jest wspólną cechą wszystkich jednostek; z drugiej zaś jego różnorodność tłum aczy się przez pewien zespół cech zm iennych, które stanowią o sem antycznym zakresie p ara­

dygm atu 8.

Ten dw ojaki punkt widzenia jest ważny, pozwala bowiem dostrzec, do jakiego stopnia oksymoron może być najbardziej wyrazistym , a przy tym najczystszym przykładem jakobsonowskiej projekcji zasady równo­

ważności z osi selekcji na oś kombinacji. Sugeruję więc, że oksymoron poszukuje różnorodności w jedności i odwrotnie, jedności w różnorod­ ności. Mam przy tym wrażenie, że ten drugi kierunek ruchu jest bliższy metaforze. Można to zatem sprecyzować, twierdząc, że oksymoron je st przejaw em dążenia do m a k s y m a l n e j r ó ż n o r o d n o ś c i (sprzecz­ ność) w ew nątrz n a j m n i e j s z e j j e d n o s t k i , jaką jest paradygm at (syntaktyczno-) sem antyczny podwójny lub potrójny. Tymczasem m eta­ fora dąży do m a k s y m a l n e j j e d n o ś c i (synkretyzm istotnych ele­ m entów znaczeniowych [essence]) w planie m a k s y m a l n e j r ó ż n o ­ r o d n o ś c i (rozbudowany paradygm at syntaktyczny, gdzie przejście od

jednej izotopii do drugiej jest zawsze m ożliw e)9.

8 R o zu m iem przez to tra d y cy jn ą „red u k cję o d ch y len ia ”, w y ra żen ie, k tóre sa m o w sob ie zd aje się n ieco zb yt red u k u ją ce.

7 P o d jęta zresztą przez G r u p ę M i (L e c tu r e du p o è m e e t is o to p ie s m u l ti p le s . „Le F ran çais m o d ern e” 42 (1974), nr 3, s. 221) w d efin icji izotopii.

8 Zob. F. G. L o u n s b u r y, A n a l y s e s t r u c tu r a le d es t e r m e s d e p a re n té . „L an­ g a g e s” 1966, nr 1, s. 76.

9 N iem n iej jed n ak ok sy m o ro n cieszy się w zg lęd n y m m a rg in esem sw ob od y, jak o że w y p o w ie d ź ta k a jak „cich a b urza” (S ollers) zesta w ia sło w a n a leżą ce do różn ych p ól sem a n ty czn y ch . S w ob od a w w y b o rze ty ch słó w w przyp ad k u ta k ieg o o k sy m o ­ ronu m a sw ą osobną nazw ę, często je st to m eton im ia: „cich y” zn a jd u je się w opo­ zy cji do „h ałasu [ v a c a r m e ] ”, k tó r y jest w rela c ji m eton im iczn ej lu b sy n ek d o ch

icz-Podstawowe znaczenie paradygm atów jest tym , co G reim as nazywa o s i ą s e m a n t y c z n ą . Można ją wyrazić następująco:

A/r(S)/B,

gdzie A i В to dwa pojęcia-przedm ioty [term es-objets] paradygm atu bi­ narnego, r jest relacją, która zachodzi między nimi, a S zawartością sem antyczną tejże relacji, czyli osią semantyczną. Tymczasem istnieje jeszcze drugi wzór:

A (si) г В (s2),

gdzie s l, s2 stanowią artykulacje znaczenia, czyli elem enty minimalne lub semy [sèmes].

Istnieją różne sposoby artykulacji semicznej. Dla zwolenników bi- naryzm u oś sem antyczna w yraża się poprzez dwa semy, co pozwala na

sformułowanie dwóch wzorów:

(1) S us - S ,

gdzie znak minus oznacza prostą nieobecność S. Jest to opozycja między tym, co n a c e c h o w a n e , i tym, co n i e n a c e c h o w a n e [marqué,

non m arqué]. M otywuje ona przyporządkowanie klasem u h a ł a s kla-

semowi c i s z a . Jeśli hałas = S, cisza = —S, czyli brak hałasu. (2) S vs nie-S,

gdzie „nie” oznacza obecność semu innego niż S.

Można jednak wprowadzić trzecie pojęcie-przedmiot. Viggo Brondal nazywa je „pojęciem neu tralny m ”, pomiędzy pozytyw nym a negatyw ­

nym:

duży vs średni vs mały (pozytywny) (neutralny) (negatywny)

To pojęcie neutralne (lub sem neutralny) nie jest ani S, ani nie-S. Gdy sem dołączony jest zarazem S i nie-S, nazywa się semem z ł o ż o ­ n y m [complexe]. B rendal wyróżnia na tym poziomie semy z ł o ż o n e p o z y t y w n e , z ł o ż o n e n e u t r a l n e i z ł o ż o n e n e g a t y w n e , zależnie od tego, czy S przeważa, nie przeważa lub czy nad nim coś do­ m inuje lub nie dominuje 10.

Rozróżnienia te są ważne. Binarne paradygm aty odnoszące się do wzoru pierwszego (S vs — S) i paradygm aty potrójne o semie złożonym pozytywnym lub negatyw nym zaw ierają zbiory pojęć nierównoważnych już w punkcie wyjściowym, tj. w języku. Pozostałe paradygm aty tw orzą zbiory, które mogą zostać zachwiane w wypowiedzi. Będzie o tym mowa

dalej. _______ t

nej w ob ec „burzy”, ta ostatn ia m oże w ię c zastąp ić „ h a ła s” i w zią ć n a sieb ie c a ły ciężar opozycji.

Leksem jest pojęciem -przedm iotem (A lub B), które może zostać zde­ finiow ane jako zbiór semów s l, s2, s3 itd. Lecz nie wszystkie semy są tej sam ej natury. Tak więc leksem składa się z r d z e n i a z n a c z e n i o ­ w e g o [noyau sémique] (Ns) i ze zbioru s e m ó w k o n t e k s t u a l - n y c h (Cs).

Reprezentacją znaczeniową danego leksem u jest semem [sémème]. O kreśla się go jako zestawienie Ns i Cs:

sem em Sm = Ns + Cs n . Wzór rdzenia znaczeniowego to:

Ns = s l -> s2, ...,

gdzie strzałka oznacza hierarchiczną relację między semami. Taki pojedynczy leksem będzie miał wzór:

LI = N1 + C(sl/s2/...).

Lecz w danej sekwencji jeden i ten sam sem kontekstualny pojawia się w różnych leksemach, skąd następujący wzór:

Sq = (N2 + Csl) + (N1 + Csl),

„ gdzie każdy rdzeń teoretycznie łączy się z semem kontekstualnym na­ leżącym do sąsiedniego klasem u” 12, co daje, mówiąc prościej:

Sq = (N2 + N1 + ...) Csl.

Semy kontekstualne właściwe nazywane są k l a s e m a m i , w prze­ ciwieństwie do s e m ó w j ą d r o w y c h [nucléaires].

Teraz można już podjąć próbę przypisania oksymoronowi wzoru se­ mantycznego.

1. P o d w ó j n y w z ó r

W oksymoronie mogą rzeczywiście pojawić się dwa typy negacji:

n egacja gram atyczna (A. —A: biały i nie biały) i negacja leksykalna

(A. Z: biały i czarny). W ten sposób otrzym ujem y podwójny wzór: oksymoron = a) (N1 + (—N1)) Csi

= b) (N1 + N - 1) Csi,

gdzie N1 oznacza dowolny rdzeń semantyczny, —N I jego przeciwieństwo (przez negację gramatyczną) i N —1 jego zaprzeczenie lub przeciwstaw- ność (przez negację leksykalną); i jest dowolną liczbą (oznaczającą klasem zaktualizowany przez wypowiedź).

K ontynuując porównanie z metaforą, możemy powiedzieć, że ta ostat­ nia m a potrójny wzór (który łatwo może zostać sprowadzony do wzoru prostego): m etafora = a) N1 + N2 Csi + Csj, b) N1 + N2 Csi + Csj, c) N1 + N2 Csi + Csj, 11 I b i d e m , s. 44— 45. 12 I b i d e m , s. 52.

w zależności od tego, czy dwie izotopie danej sekwencji utrzym ują rów no­ wagę, czy też nie, tzn. czy jedna przeważa nad drugą, czy też odw rot­ nie 13.

2. W z ó r p r o s t y

Teraz możemy już podjąć próbę ułożenia wzoru sekwencji „popraw ­ n ej”, czyli izotopowej, mając w pamięci w arunek wprowadzony przez J.-M. Klinkenberga. Aby dwa sememy były zgodne, trzeba, by posiadały one nie tylko te same semy kontekstualne, ale również by ich rdzenie znaczeniowe zostały wyrażone w tym samym trybie [mode] pozytywnym czy negatywnym . Ta ostatnia kategoria, która zawsze musi wystąpić w trakcie budowania wypowiedzi, odznacza się pew nym stopniem uogól­ nienia, który nigdy nie został osiągnięty przez jakąkolwiek inną k ate­ gorię. Dlatego też można mówić w związku z nią o a r c h i k l a s e m i e

[archiclassème]: ten archiklasem wyraża się w dw u a r c h i s e m a c h

k o n t e k s t u a l n y c h [archisèmes contextuels]. Jeden z nich musi za­ wsze występować w każdej m anifestacji dyskursyw nei, co może się tłu ­ maczyć przez następujący wzór kanoniczny:

poprawna sekwencja — ((N1 + N2) Csi) Cas+ /C as—, gdzie as oznacza „archisem ” 14.

Po wprowadzeniu tych nowych spostrzeżeń może zostać sform uło­ w any inny wzór oksymoronu, tym razem prosty, bardziej ogólny, a przy tym czysto semantyczny. Wzór ten wolny jest od wszelkich kw estii syn- taktycznych (negacja gram atyczna nie jest w nim wzięta pod uwagę):

oksymoron = ((N1 + N2) Csi) (CasH— h Cas—)

Ten nowy wzór oksymoronu pod dwoma względami ma przewagę nad pierwszym:

1. Strona pozytywna i negatyw na rozłożone w nim zostały w po­ rządku obojętnym między N1 i N2, z a p o ś r e d n i c t w e m Csi lub b e z t e g o p o ś r e d n i c t w a : jest to m atem atycznie możliwe, ponie­ waż wystarczy uzupełnić znakiem (+ i — ) jeden z dwóch członów w na­ wiasie („NI + N2” lub „Csi”), aby z całością stało się to samo. Jednakże jeśli N1 i N2 staną się znakami przeciwnymi, gdy Csi musi przejawić się zarazem w trybie pozytywnym i negatywnym , odwrotność nie jest ko­ niecznie prawdziwa.

W wypowiedzeniu „ciemną rzucały jasność gwiazdy” i „cichy grzm ot” (Sollers) klasemy „świetlistość” i „hałas” narzucają się bezpośrednio, po­

18 Z w róćm y u w agę, że je ś li d w ie izotop ie zn ajd u ją się w ró w n ow ad ze, a przy ty m są jed n ak ow o „odrzucone” — w ó w cza s n ic n ie p o d k reślilib y śm y pod a) — tzn. że n ie m ielib y śm y do czy n ien ia z w y p o w ied zą absurdalną, p ozb aw ion ą sensu.

14 M ógłbym ró w n ież w trosce o u jed n o licen ie od n otow ać „P rzypadek 1/P rzy- p adek —1”, a le p o n iew a ż n ie b iorę pod uw^agę in n y ch a rch ik la sem ó w , liczb a sta­ ła b y s ię zbędna. Z a sy g n a lizu jm y poza tym , że w zó r jest od p ow ied n i ró w n ież dla k ażd ej se k w e n c ji „ p r a w id ło w ej” za w iera ją cej w ię c e j n iż dw a rd zen ie sem iczne.

nieważ każdy z nich dom inuje w sekwencji, w której w ystępuje, prze­ jaw iając się w niej poprzez dwa tryby: pozytywny i negatyw ny („ciem­ n y ” i „jasność” czy „grzm ot” i „cichy”).

W wypowiedzeniu „cicha burza” (Sollers) jeden klasem wspólny, któ­ ry mógłby się zamanifestować pozytywnie i negatyw nie w dwóch lekse- mach retorycznie właściwych, nie może zostać wyodrębniony. Jedynie sem dołączony w elemencie określonym pozostaje w opozycji do semu elem entu określającego. Ten ostatni sem jest jednak najistotniejszy w ele­ mencie określającym , co czyni z niego klasem 15. W każdym razie w parze określany— określający określany jest pojęciem głównym. Dlatego z opo­ zycji sem dołączony/klasem ważna jest tu taj płaszczyzna semu dołączo­

nego 1G.

Jeśli chodzi o aspekt klasem atyczny w yrażony przez pojęcie r e s t r y ­ k c j i s e l e k t y w n e j [restriction selective], można zauważyć, że w przypadku oksymoronu nie wprowadza on żadnej anomalii.

Rozpatrzym y jeszcze raz ciągle powracające „ciemną rzucały jasność gwiazdy”: kategorię sem antyczną „świetlistość” z „ciemnej jasności” mo­ żna odnaleźć poprzez tę restrykcję selektyw ną w „gwiazdach” i przy­ najm niej w tórnie w słowie „rzucały”. Wypowiedź jest z tego p unktu widzenia izotopiczna.

W wypowiedzeniu „le soleil noir de la mélancolie [czarne słońce melancholii]” (Nerval) izotopia została załamana między słowami „czarne słońce” i „melancholia”, lecz nie oksymoron wchodzi tu w grę, lecz me­ tafora.

2. D rugim przejaw em przew agi wzoru jest to, że w raz z N1 i N2 dla rdzeni znaczeniowych, zamiast N1 i —NI lub N — 1, leksem y two­ rzące oksymoron nie muszą należeć do tego samego paradygm atu opozy­ cyjnego (nawet przy zniwelowaniu wszelkiej różnicy gramatycznej „ciemny” — przym iotnik i „jasność” — rzeczownik mogą być uważane za dwa bieguny jednego i tego samego paradygm atu binarnego). Znaki

” i „ — ”, dzięki którym zebrane archisem y kontekstualne nadają da­ nej sekwencji formę oksymoronu, mogą działać na różne sposoby:

a) N2 zawiera sem y —l i tylko takie, więc N1 pozostaje w opozycji do rdzenia znaczeniowego, równego N — 1. Jest to przypadek wypowie­ dzenia „ciemna jasność”.

15 „ K la sem ” n a leży rozu m ieć tak tu ta j, jak i w p rzyk ład ach p ierw szeg o typ u , w se n sie k a teg o rii sem a n ty czn ej, a n ie jako r estry k cję se le k ty w n ą w e d łu g tra fn eg o o d różnienia czyn ion ego przez se m a n ty k ó w g e n e r a ty w is tó w (zob. T. T o d o r o v , R e ­

ch erches s é m a n ti q u e s . „L an gages” 1966, nr 1).

18 Ł a tw o zresztą zau w ażyć, że p o d sta w a ró żn icy m ięd zy w y r a ż e n ia m i „cich y grom ” a „cicha b u rza” zn a jd u je się w e le m e n c ie ok reślan ym , a n ie o k reślającym . R óżnica m ięd zy obom a o k sym oron am i jest z za sa d y k ategoryczn a: w y sta r c z y sp ró­ bow ać zrea lizo w a ć je sztu czn ie: n ie do p o m y ślen ia jest „cich y g ro m ”, ty m cza sem n a ek ra n ie k in a m o żem y ob ejrzeć cich ą burzę, o ile w y łą czo n o d źw ięk . „ J a sn o w ło ­ sa m u r z y n k a ” jest p rzy k ła d em tego sa m eg o typ u .

b) N1 posiada jeden sem — 2 lub N2 posiada jeden sem —1: np. w słynnym zdaniu „D’i n c o l o r e s idées v e r t e s dorm ent furieuse­

m e n t” [ B e z b a r w n e z i e l o n e idee wściekle śpią], słowo „bezbarwne”

będzie nosicielem N1, a „zielone” N2. W tym przypadku N1 posiada jeden sem —2, którym jest nie-zielony (innymi semami są nie-czerwony, nie-niebieski, nie-żółty, które oczywiście nie mogą być wzięte za —2, ponieważ nie-czerwony np. nie pozostaje w opozycji do zielonego). „Czar­ ne słońce” stanowi podobny przypadek: sem „żółty” ze słowa „słońce” przeciw staw ia się „czarnem u”, ale nie sem „kulistość”.

c) N1 posiada sem —2, a N2 sem —1: kategoria ta różni się od po­ przedniej tym, że oba pojęcia tworzące figurę powinny być wieloznaczne, co stanow i przypadek rzeczowników odnoszących się do przedm iotów konkretnych. W tym słownictwie podwójne opozycje są tru d n e do utwo­ rzenia; oksymorony tego ty p u będą więc dość rzadkie. Można jednak utw orzyć taki oksymoron z rzeczownikami „księżyc” i „słońce”, gdzie sem „gwiazda nocna” pozostawałby w opozycji do semu „gwiazda dzien­

n a ” 17.

Ciekawa byłaby tu uwaga dotycząca o r g a n i z a c j i samych kla- semów w paradygm aty. Mimo że abstrakcyjne przez samą n atu rę semów, klasem y dzielą się jednak, podobnie jak słowa, na klasem y konkretne i na klasem y abstrakcyjne. Pierwsze będą tworzyć paradygm aty różno­ rodne, lecz ograniczone, drugie — paradygm aty podwójne, w których negacja jest silniejsza, s a m o w y s t a r c z a l n a . Tak więc klasem „ludzki” jest klasem em „konkretnym ” i stanowi z innym i klasem am i „zwierzęcy”, „przedmiotowy”, a naw et „roślinny”, poczwórny paradyg­ mat, natom iast klasem „działanie” przeciw stawia się klasemowi „bezczyn­ ność” (który co praw da może przejawiać się przez „pasyw ny”, „statycz­ n y ”).

Jeśli mówimy „Ten człowiek jest lw em ”, wiemy, że jest to figura, ponieważ dwa klasem y nie dające się połączyć pojaw iają się w tej samej sekwencji. Są to klasem y „ludzki” i „zwierzęcy”. Nie jest to jednak oksy­ m oron 18. Tymczasem, kiedy Sollers mówi o „nieruchomej agresji”, opo­

17 Z au w ażm y, że w raz z ok sy m o ro n iczn y m w y r a ż e n ie m jak „ k się ż y c o w e sło ń ­ ce ” p o zo sta jem y przy ty m sa m y m p rzypadku, m im o że „ k się ż y c o w y ” je s t p rzy m io t­ n ik iem , w ię c n orm aln ie u n isem iczn y m ; le c z „ k się ż y c o w y ” jest s ło w e m p a s s e - p a r t o u t , za stęp u ją cy m d o w o ln y sem od p ow iad ającego rzeczo w n ik a . E lem en t o k r e śla n y w s k a ­ zu je n a oś sem a n ty czn ą (lub n a k a teg o rię sem iczn ą), na której n a le ż y u sy tu o w a ć ele m e n t ok reślający; por. „grunt k s ię ż y c o w y ”, „jasn ość k się ż y c o w a ”, „form a k s ię ­ ż y c o w a ” itd. P rzy m io tn ik jest w ię c od b ieran y tu ta j jako w ie lo se m ic z n y .

M ó w im y o „ w ielo - (p l u r i -)” i „ u n i-se m ii”, a b y n ie p o m y lić z „ p o li-” i „m ono- -s e m ią ” — p ojęciam i ozn a cza ją cy m i n a jczęściej m n ogość i jed y n o ść se m ó w dla tego sa m eg o lek sem u .

18 A w ięc na p ew n y m p oziom ie p o w ied zen ie „ten czło w ie k je s t lw e m ” o zn a ­ cza „ten czło w iek n ie jest c z ło w ie k ie m ”, co m oże b yć w z ię te za o k sym oron . L ecz cel obu figu r n ie jest ten sam : m eta fo ra w y d a je się m ó w ić, że X (ten czło w iek ) je s t ty m sa m y m (człow iek iem ) + in n y m (lw em ), n a to m ia st ok sy m o ro n p o w ie d z ia ł­

zycja dwóch klasemów: „aktyw ny” vs „statyczny” jest w ystarczająca, aby utworzyć oksymoron.

Czy znaczyłoby to, że nasz ogólny wzór oksymoronu nie może oddać wszelkich różnorodności tej figury i że należałoby założyć istnienie ta ­ kich przypadków, które odpowiadałyby następującem u wzorowi:

(N1 + N2) (Csi + Cs - i),

gdzie spotykają się dwa r ó ż n e i n i e d a j ą c e s i ę p o g o d z i ć klasem y (a nie dwa przejaw y, pozytyw ny i negatyw ny, jednego i tego samego klasemu)?

Nie jest to konieczne, ponieważ tym , o co tu taj chodzi, jest brak ścisłości V / określaniu semów i klasemów. Jeśli w w yrażeniu „ciemna

jasność” jeden klasem, „świetlistość”, gromadzi w sobie elem enty po­ zytyw ne i negatywne, musi być podobnie w przypadku „nieruchomej agresji”, gdzie poszukiwanym ogólnym klasem em będzie „aktywność”. Oczywiście wiemy, że z językowego punktu widzenia klasem „świetlistość” musi mieć dwa bieguny — pozytyw ny i negatyw ny, natom iast w „aktyw ­ ności” może to być: działanie, poddawanie się działaniu lub zupełny brak działania.

System klasemów nie zasadza się jednak na tak kategorycznym w y­ odrębnianiu jego składników jak system leksykalny: „ludzki” i „zwie­ rzęcy” zawierają się w klasemie bardziej ogólnym — „ożywiony”. K la­ sem ten pozostaje z kolei w opozycji do klasem u „nieożywiony”, utw o­ rzonego z podklasemów „roślinny” i „przedm iotowy”. Niezależnie od tego, czy te dwa klasem y [ożywiony—nieożywiony] są przeciwstawne, czy też są tylko pozytywną i negatyw ną m anifestacją jeszcze bardziej ogólnego klasemu, jakim jest „ożywienie” , ich opozycja nie jest w ystar­ czająca, aby utworzyć oksymoron. Podobnie jest oczywiście z param i abstrakcyjny/konkretny, ludzkość [anthropos]/kosmos itd.

Wydaje się, że w konsekwencji tego wszystkiego Csi z naszego wzoru nie może być zastąpione przez dowolny item klasematyczny. Bez w ątpie­ nia klasemy, których podwójna m anifestacja: pozytywna i negatywna, może być zrealizowana tylko w dość ograniczonej liczbie leksemów, mogą wypełnić miejsce Csi. W gruncie rzeczy chodzi tu o klasem y właściwe lub drugorzędne. Lecz nie są one jedynym i, skoro klasem „aktywność” może się spełnić w dużej liczbie leksemów i może również utworzyć oksymoron przez swoją dwojaką manifestację: pozytywną i negatyw ną (por. „nieruchoma agresja”). Żadne ograniczenie nie musi zresztą zostać nałożone na Csi, ponieważ aby opozycja stała się oksymoryczna, w ystar­

b y o X, że jest ty m sa m y m (człow iek ) i n ie jest ty m sa m y m (n ie-czło w iek ). W p ierw szy m p rzypadku n iezgod n ość je st raczej p a sy w n a i ak cep tu je p o k o jo w e w sp ó łistn ien ie (por. m a k sy m a ln ą jedność, o k tórej b yła m o w a w y żej). W d rugim p rzyp ad k u niezgodność jest bardzo a k ty w n a i to leru je je d y n ie w a lk ę (por. m a k sy ­ m aln ą różnorodność).

czy, aby klasem y o wysokiej ogólności, jakiekolwiek by były, pojawiły się w leksemach unisemicznych (lub prawie; por. „nieruchom a agresja” i w yrażenia możliwe, jak np. „konkretna abstrakcja”, „nieożywione oży­ w ienie” itd.).

Aby nasz wzór sem antyczny był pełniejszy (jeśli nie całkiem pełny), powinien uwzględnić bardzo ważny w ym iar znaczenia, który odgrywa dużą rolę w wielu oksymoronach: chodzi o konotację. Rzeczywiście w dwóch lub trzech przyw ołanych dotychczas przykładach opozycja między pojęciami da się (bez trudu) usytuować na poziomie denotacji. Jednakże w przypadku zdania takiego jak „ten człowiek jest zarazem wilkiem i barankiem ” byłoby rzeczą norm alną dopatryw ać się w sto­ sownych semach opozycji, tzn. w semach „okrutny” i „łagodny”, semów konotatyw nych, a więc tym samym zew nętrznych wobec Ns i Cs. W w y­ padku „Hiroshima moja miłość” (M. Duras) można stwierdzić, że „Hiro­ shim a” konotuje odczucia negatywne, trudne do pogodzenia z odczuciem pozytywnym , denotowanym przez „miłość”. Tak więc tu taj opozycja po­

jaw ia się na planie mieszanym konotacji i denotacji.

Jednakże w istocie rzeczy mechanizm pozostaje ten sam, gdyż semy konotatyw ne zachowują się tak, jakby należały do Ns lub Cs. Po prostu jako z istoty swej mniej w yraźne i mniej oficjalne niż semy denotatyw ne w ejdą one, w przypadku oksymoronu, w relację opozycji również mniej wyraźną.

Zjawiska nierównowagi

Z pozoru bardzo prosty, oksymoron w ydaje się nie przedstawiać pro­ blemów; jest jedną z figur najbardziej nieruchomych, zawężonych, mono­ tonnych, najm niej „okrężnych”. W rzeczywistości jest niezwykle dyna­ miczny, w każdym razie jest czymś więcej niż ujęcie całościowe (niekiedy na poziomie zerowym): czarne—białe jest czymś żywym, szare — czymś m artw ym . Jednakże dynamizm ten jest być może dynamizmem przede wszystkim samym dla siebie. Nie jest łatwo „okrążyć” oksymoron, cho­ ciaż skłania do tego bardziej niż jakikolwiek inny trop; słowo zaś należy interpretow ać jako czynnik prowadzący i powodujący walkę o rozwiąza­ nie zagadnienia, o doprowadzenie do nowej, wygodniejszej sytuacji albo

po prostu dla samego upodobania w takiej walce.

Trudno jest bowiem mówić o opozycji w przypadku dwóch słów. P ary takie w arunkują rodzaj linii i trudno jest wyróżnić oba jej końce. Inne układy — od trzech słów wzwyż — zarysow ują powierzchnię (czy naw et pojemności), a jest to znacznie stabilniejsze pole dla działań um ysło­ w ych 19.

Chciałbym jednak wysunąć kilka ogólnych wskazań dotyczących ow ych elementów, często m niej lub bardziej nieuchwytnych, które spra­ w iają, że figura taka jak oksymoron cechuje się tak wielkim bogactwem i różnorodnością, niezależnie od tego, jak właściwości te byłyby względne.

Często zjawiska denotacji i konotacji w yraźnie się odróżnia i odnosi odpowiednio do sfery języka oraz wypowiedzi, słowa. Nie wszystkie je­ dnak elem enty konotacji są tej samej n atu ry i nie wszystkie są jedna­ kowo istotne: są takie, najm niej przypadkowe, które mają wpływ tak silny, że oddziałuje on naw et na sam język. Takie konotacje zagrażają wówczas, mniej lub bardziej skrycie, harm onijnej geometrii system u językowego, w przypadku zaś tego, czym się zajmujemy, systemu oksy­ moronu. Są to częstokroć w pływ y ideologiczne — co zresztą zasługiwało­ by na osobne studium antropologiczne — i prowadzą do zachwiania równowagi słów paradygm atu binarnego lub pseudobinarnego; może tu wchodzić w grę układ słownictwa lub samo znaczenie słów.

Rzecz jasna, istnieje inny typ zachwiania równowagi, który zachodzi w czasie „użytkowania”, czyli w wypowiedzi. Wynika on oczywiście z kontekstu słownego, ale być może niekiedy również z kontekstu poza- językowego.

Zachwianie równowagi w języku

1. O r g a n i z a c j a s ł o w n i c t w a

W paradygmacie binarnym jedno z dwóch słów dąży często do zdo­ m inowania drugiego i do nadania swojej nazwy osi semantycznej, na której się mieszczą. W ten sposób „duży” i „m ały” są dwoma skrajnym i w ym iaram i wielkości, „szeroki” i „wąski” — szerokości, „długi” i „krót­ k i” — długości; „dzień” i „noc” dzielą między siebie obszar czasowy dnia (doby) itd. Częstokroć opozycja zachodzi między słowami n i e n a c e ­ c h o w a n y m i a n a c e c h o w a n y m i . To pierwsze będzie zawsze lub praw ie zawsze tym, które stanowi normę, słowem pozytywnym, w sto­ sunku do którego drugie stanowi odstępstwo [écart]: „m oralny” i „nie­ m oralny” są przedm iotem jednej dyscypliny — etyki. „Dzień” natom iast uważany jest za normę, ponieważ właśnie w ciągu dnia czuwamy, ży­ jem y.

Jeżeli paradygm at zawiera w yraz znaczeniowo złożony (paradygm at potrójny lub bardziej złożony), to daje się zauważyć tendencja do jego znaczeniowego sprecyzowania przez zbliżenie do jednego ze znaczeń skraj­ nych z wyłączeniem drugiego. Znaczenie, k u którem u słowo graw ituje, jest zazwyczaj nacechowane pozytywnie. R. Blanche pokazał to zja­ wisko w bardzo różnych dziedzinach słownictwa, np. w dziedzinie modal- ności to, co jest u s t a l o n e (albo s p r a w d z o n e ) , jest przeciwień­ stwem tego, co jest w y k l u c z o n e (albo z d e m e n t o w a n e ) . Na­ tom iast to, co jest p e w n e , jest albo u s t a l o n e , albo w y k l u

c z o n е. Otóż w nawykach naszej mowy zasymilowaliśmy w końcu to, co p e w n e i u s t a l o n e 20.

Nawet jeżeli żadna z dwóch skrajności nie jest faworyzowana przez w yraz znaczeniowo złożony lub przez słowo określające oś semantyczną, prawdziwa równowaga nigdy nie zostanie osiągnięta, skoro to trzecie po­ jęcie — jeśli ma ogarniać lub w yrażać całkowity zbiór pozytywne/ne­ gatyw ne — w rzeczywistości samo jest albo pozytywne, albo negatywne. Można znaleźć pojęcie mu przeciwne lub z nim sprzeczne. Należy po­ szukiwać niestałej równowagi na coraz to wyższych poziomach. Dlatego ponad w yraz znaczeniowo złożony, wyraz „włączający”, można będzie przedłożyć jednoczesne użycie dwóch słów skrajnych. W ten sposób sztu­ cznie zatrzym uje się wszelkie „wznoszenie się” w łańcuchu poziomów kombinacji.

To właśnie realizuje oksymoron: można przezeń określić zarazem całość i jej części składowe i uniknąć uczucia niedopełnienia, które w y­ wołałoby użycie określenia całościowego. Bardziej niż r ó w n o w a g a n i e s t a ł a jest to s t a ł e z a c h w i a n i e r ó w n o w a g i . Mówimy o „zachwianiu równowagi”, ponieważ brak sym etrycznej opozycji na krańcach osi semantycznej może być przysłonięty przez użycie słowa o znaczeniu scalającym 21.

2. Z n a c z e n i e s ł ó w

W gruncie rzeczy nie chodzi tu taj o znaczenie, lecz raczej o właści­ wości rzeczy oznaczanych. P ara wyrazów takich jak „pozytyw ny”/„nega- ty w n y ” z tego punktu widzenia pozbawiona jest równowagi w sensie m a­ tematycznym, jako że właściwości każdego z nich są odmienne: np. po­ zytyw ny X pozytywny = zawsze pozytywny, natom iast negatyw ny X ne­ gatyw ny = pozytywny, a pozytyw ny X negatyw ny lub negatyw ny X po­ zytyw ny = negatywny, itd.

W innej dziedzinie rzeczywistość empiryczna uniemożliwia równo­ wagę między słowami z p ary „ciepłe”/„zim ne” : intensywne, krańcowe zimno parzy tak jak intensywne ciepło. Zimno działa więc analogicznie, staje się ciepłem, cały czas pozostając tym, czym jest w rzeczywistości. Natomiast wyłącznie na zasadzie dedukcji intensyw ne ciepło będzie mogło kojarzyć się z zimnem, jako że ani doświadczenie, ani intuicja nie pro­ wadzą nas w tym kierunku.

G. Genette dokonał obszernej analizy opozycji „dzień”/,,noc” 22. A utor ten przede wszystkim zauważa, że opozycja między dwoma wyrazam i

so Zob. R. B l a n c h e , S t r u c t u r e s in te lle c tu e lle s. V rin, P a ris 1969, coll. „À la R ech erch e de la V érité”, s. 89—90.

11 Z z a ch w ia n ia ró w n o w a g i w y n ik a dyn am izm w zm ia n k o w a n y w y żej à p ro p o s figu ry, n a to m ia st ze sta b iln o ści — w ra żen ie zab lok ow an ia.

2S G. G e n e t t e , Le Jour, la nu it. W: F ig u res II. S eu il, P aris 1969, coll. „Tel Q u el”, s. 101— 102.

’■ jest w e fra n cu sk im w zm o cn io n a przez w y izo lo w a n ie każdego ze słó w [uocabZes]. O pozycja je s t w y ra źn iejsza , je ś li sło w a p rzeciw sta w ia n e p ozb aw ion e są sy n o ­ n im ó w . J e ż e li np. ch cem y w sk a za ć an ton im sło w a „ św ia tło ”, m ożem y w ah ać się m ięd zy sło w a m i „ cień ”, „m rok”, a n a w et „ciem n ości”, i odw rotn ie: a n ty ­ tezą sło w a „m rok ” b ęd zie do w yb oru — co n ajm n iej — albo „ św ia tło ”, albo „jasn ość”. Co zaś się ty c z y „d n ia” i „n ocy”, żadna w ą tp liw o ść w żad n ym se n ­ sie n ie je st m o żliw a **.

Dalej następują spostrzeżenia, które już poczyniliśmy, na tem at dwóch znaczeń słowa „dzień” i jego charakteru nie nacechowanego. P ara męż­ czyzna [homme] 24/kobieta ma zresztą, jeśli o to chodzi, ten sam status. Ale oto coś nowego:

k ie d y w p o ezji p orów n u je się dzień i noc, p orów n an ie to, e x p li c it e czy też im p lik o w a n e p rzez m etaforę, działa p ra w ie zaw sze w ty m sa m y m k ieru n k u . J e st to, jak w iad om o, k ieru n ek sp row ad zan ia tego, co n ajm n iej znane, do tego, co bardziej zn ane, tego, co n ajm n iej n atu raln e, do tego, co bardziej natu raln e, tego, co p rzyp ad k ow e, do tego, co isto tn e, tu taj zaś — n o cy do dnia 2S.

Jako przykład G enette przytacza „Et nous avons des nuits plus belles

que vos jours [A nasze noce są od dni waszych piękniejsze]” albo „ces fleurs de ГотЪге [te kw iaty cienia]”, co oznacza gwiazdy. Przypadki

odw rotne [trajets inverses] są o wiele rzadsze: w czw artym wersie ostat­ niego Spleenu Baudelaire mówi o „un jour noir plus triste que les nuits

[dniu czarnym, sm utniejszym od nocy]”. W swoim Ouï dire [Pogłoska] Michel Deguy pisze:

A u c o e u r de la n u it le jo u r N u it d e la nuit...

[W sercu n o cy dzień / N oc nocy],

gdzie w sposób dość ciekawy potw ierdza się zasada:

Tu w ła śn ie d zień p o r ó w n y w a n y jest z nocą, ok reślon y w stosu n k u do nocy tak, jak zazw yczaj określa się noc w sto su n k u do dnia, ale jest on nocą w n o ­ cy [en a b y m e ], nocą nad nocam i, a ltera cją alteracji, pozostaje w ię c norm ą. Jak sądzę, żad en poeta n ie n a p isa łb y sp on tan iczn ie na odw rót: „noc, d zień d n ia ”, p o n iew a ż tak a m etafora b y ła b y po prostu n ie do p o m y ślen ia . N egacja n eg a cji m oże b yć afirm acją, a le afirm a cja afirm a cji n ie jest w żad en sposób n egacją <...). N oc nocy m oże b yć dniem , a le dzień dnia to w cią ż dzień. Tak w ię c para d zień /n oc nie jest p rzeciw ień stw em dw óch pojęć rów n ow ażn ych , p o­ n iew aż noc jest o w ie le bardziej p rzeciw ień stw em dnia niż dzień p rz e c iw ie ń ­ stw e m nocy 26.

Następnie G enette dokonuje przeglądu kilku semów denotatyw nych i konotatyw nych z tych dwóch słów i stwierdza, że w ew nątrz tego p ara­

dygmatu nie ma praw ie żadnej symetrii.

2S I b id e m , s. 103.

24 W języ k u fra n cu sk im „l’h o m m e ” zn aczy i „m ężczyzna”, i „ czło w iek ”. 28 G e n e t t e , op. cit., s. 105.

Zjawiskiem najważniejszym i najogólniejszym jest oczywiście podział elementów pozytywnego i negatywnego między w yrazy, a przede wszyst­ kim — podział wartości, które określają elem enty pozytywne i nega­ tywne. Te dwa pojęcia w ynikają z manichejskiego i antropocentrycznego charakteru świata i pokryw ają się dość dokładnie z dychotomią dobro/ zło, która poza tradycyjnym znaczeniem etycznym m a również pewien sens estetyczny (piękne/brzydkie), pewien sens filozoficzny (przyjemność/ cierpienie) oraz pewne znaczenie filozoficzne (prawdziwe/fałszywe).

W ydawałoby się, że człowiek — jeśli byłby to człowiek należący do pewnej archi-cywilizacji, którą tylko my moglibyśmy znać — stworzył swój świat, opierając się na błędnym rachunku: podzielił ów świat na dwie części, jedną zwaną rzeczywistością [le réel] (pozytywne) i drugą zwaną nierzeczywistością [Virréel] (negatywne), ta zaś zostałaby w yrzu­ cona „poza św iat”. W rezultacie świat ludzki nie byłby wówczas niczym innym jak synekdochą uszczegółowiającą jego samego; człowiek oczy­ wiście — lecz gdzież jest ta oczywistość! — opowiadałby się za częścią pozostałą.

Dla naszych rozważań w ynika z tego, że cała część „pozytyw na” słownictwa jest uprzyw ilejow ana i obdarzona cechami, których nie po­

siada jego część negatyw na 27.

Zachwianie równowagi w wypowiedzi

Jeżeli pominąć zawartość semantyczną (denotatyw ną lub konotatywną) przeciwstawnych wyrazów, jak również konotacje, które mogą wyłonić się z pewnych subtelności samego tekstu, z m akrokontekstu albo z naszej znajomości autora, epoki, rodzaju literackiego i które mogą zachwiać równowagę oksymoronu, istnieje jeszcze możliwość wzmocnienia jednego z elementów składających się nań — pozytywnego lub negatywnego — przez kontekst bezpośredni, czyli m ikrokontekst.

27 Idea „pod stęp n ego w y r a ch o w a n ia ” łą c z y s ię z id eą b r i c o la g e ’u. A b y ja k iś sy ste m le k sy k a ln y b y ł an trop ocen tryczn y i b ron ił Dobra, trzeba, a b y u m iał z w a l­ czać Zło, a do tego trzeba, ab y m ó g ł je nazw ać. W te n sposób d ociera się do p e w ­ nego w y k r z y w ie n ia język a, k tó ry n a zy w a to, co jego u ży tk o w n ik n eg u je. N icość, k tóra z d efin icji jest n ieistn ien iem , o trzym ała jed n a k s w ą n a zw ę i s w e w ła śc iw o śc i. C zasem d ziałania bricoZage’ow e czyn ion e są w b r e w „p raw d om ” n a u k o w y m . B iel jest np. su m ą barw , a czerń ich brak iem . I r z e c z y w iśc ie w u m y śle lu d zk im czerń n a j­ częściej p rzed sta w ia nicość. C zerń m ia n o w icie p rzeży w a się na ogół „pod p o sta cią ” n ocy, która jest n a jm n iej lu d zk ą częścią dnia (doby): czło w iek n ie w id z i (dobrze) w ciem n ości. A le z drugiej stro n y na m ocy tej d ew a lo ry za cji czern i b ie l sy m b o ­ liz u je p ra w ie za w sze (przynajm niej u nas) czystość, brak ja k ie jk o lw ie k ta jem n icy , p u stk ę, p ow ierzch n ię, która n ic n ie u k ryw a, gd y ty m cza sem czerń sy m b o liz u je jej p rzeciw ień stw o , ta k jak b y to czerń w ła śn ie b y ła su m ą w sz y stk ic h b a rw . R zeczy ­ w iśc ie noc zataja je w sz y stk ie przed nam i, w sposób d w u zn a czn y co p raw da, u su w a ją c je lu b w ch ła n ia ją c.

W zdaniu „ciemną rzucały jasność gwiazdy” „ciemna” jest określe­ niem negatywnym , natom iast „jasność” pozytywnym. To ostatnie nie je st jednak osamotnione w walce przeciw „ciemności” ; słowo „gwiazdy” jest również pozytywne, ponieważ ich denotatem jest źródło „jasności” ; co do „ciemnego” jest ono wzmocnione jedynie dzięki tłu sugerowanemu przez „gwiazdy”, sugerowanemu, ale nie nazwanemu.

Lecz m ikrokontekst może stanowić część samego tekstu, jako że oksy­ moron nie zawsze jest zbudowany jedynie z dwóch słów. W przypadku zdania „La nuit sera noire et blanche [Noc będzie czarna i biała]” G. N er- vala można wyodrębnić dwa w yrazy negatywne („noc”, „czarna”) i jeden pozytywny („biała”).

Wszystko zdaje się nabierać życia, kiedy w konstrukcję figury zo­ staje włączone porównanie. Jeżeli powiadamy, niczym mistycy, że „noc jest jasna jak dzień”, predykacja jest sprzeczna, ale jest to porówna­ nie „praw idłow e”, bo dzień jest rzeczywiście jasny. Jeżeli zaś mówimy, że „dzień je st jasny jak noc”, to predykacja jest prawidłowa, podczas gdy porównanie staje się rażące. W drugim przypadku niestosowność po­ równania jest w gruncie rzeczy większa niż w pierwszym. Wiadomo, że w porów naniu elem ent porów nyw any powinien być mniej znany niż to, do czego się porów nuje 28. W pierwszym przykładzie główne wypowie­ dzenie (predykacja) rzeczywiście przynosi nową informację, jako że nie jest zwyczajne, aby noc była jasna. Porównanie pomaga zrozumieć tę inform ację, ponieważ wiemy, że dzień jest jasny i w jakim stopniu jest właśnie taki. W drugim przykładzie główne wypowiedzenie nie przynosi nam nic (nowego) — w teorii inform acji nazwano by je „banalnym ” — natom iast porównanie, które ma je wyjaśnić, jedynie czyni je jeszcze bardziej niezrozumiałym (noc nie jest zazwyczaj uważana za jasną).

Można znaleźć wiele innych ciekawych przykładów. Zacytujm y jeszcze N ervala i jego słynne „le soleil noir de la mélancolie [czarne słońce m e­ lancholii]”, gdzie przym iotnik „czarny” jest wzmocniony przez ostatnie słowo negatywne. Przytoczm y też B audelaire’a „II (le ciel) nous verse

un jour noir plus triste que la n u it [(niebo) zsyła nam dzień czarny,

sm utniejszy niż noc]”. Spod pióra B audelaire’a wyszła również pochwała

„charme du néant [czaru nicości]”. Przykład ten ukazuje nam, że spot­

kanie dwóch słów może prowadzić do przelotnego lub trwałego zachwia­ nia rów nowrgi w znaczeniu jednego z nich. Praw dziw a nicość nie jest ani czarem, ani brakiem czaru, lecz tu taj przekształca się ona w rodzaj nicości przeżytej, w miejsce — par excellence — pozbawione czaru. Tym samym możliwe są dwa różne przeciwstawienia między „czarem” a „ni­ cością” : przeciwstawienie typu słabego (słowo pozytywne/słowo neutralne) i przeciwstawienie ty p u mocnego (słowo pozytywne/słowo negatywne).

28 Por. cy ta t z G e n e tte ’a w sp o m n ia n y w y żej, jak ró w n ież J. C o h e n , La C o m ­

Pierwsze z nich byłoby rzeczywiście pozbawione równowagi, dlatego właś­ nie jest odrzucone na korzyść drugiego, które jest symetryczne.

Jak więc widać, na płaszczyźnie semantycznej zarówno w języku, jak i w wypowiedzi, nie do uniknięcia jest, subtelne często, zachwianie równo­ wagi. Może być ono poszukiwane, ponieważ „odblokowuje” figurę. Jed ­ nakże na płaszczyźnie logicznej pewna z grubsza się zarysowująca równo­ waga w ydaje się konieczna i pożądana 29.

P r z e ło ż y ła M a g d a le n a K o s t k i e w i c z

2® Zob. w zw iązk u z ty m rozdział p o św ięco n y lo g ic e w ok sym oron ie w w y m ie ­ n ion ej m ojej p racy d yp lom ow ej.