Recenzje
prof. dr hab. Justyna Maliszewska-Nienartowicz prof. dr hab. Artur Nowak-Far
Redakcja wydawnicza Michał Staniszewski
Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
www.karolined.com Na okładce
fragment zdjęcia ze strony www.pxhere.com, wykorzystanego na prawach wolnego dostępu Skład i łamanie
sunny.gda.pl
Publikacja dofinansowana z działalności statutowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-756-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
SPIS tReśCI
WyKAZ SKRótóW . . . 9
WStęP . . . 15
Rozdział 1 UNIA eURoPeJSKA A WyMAGANIA PoNoWoCZeSNośCI . . . 23
1.1. Dylematy współczesnego prawa . . . 24
1.1.1. Nowy paradygmat prawa . . . 24
1.1.2. Uniwersalność wartości . . . 29
1.1.3. Zasady w ujęciu teoretycznoprawnym . . . 34
1.2. Podstawy aksjologiczne Unii europejskiej . . . 37
1.2.1. Prawo europejskie jako nowy porządek prawny . . . 37
1.2.2. Unia europejska jako wspólnota wartości . . . 40
1.2.3. Praworządność, demokracja i poszanowanie praw podstawowych . . . . 43
1.2.4. Lojalność . . . 48
1.2.5. Zaufanie . . . 52
1.3. Unia europejska w dobie kryzysu . . . 55
1.4. Podsumowanie . . . 58
Rozdział 2 KULtURA PRAW PoDStAWoWyCh UNII eURoPeJSKIeJ . . . 61
2.1. Prawa podstawowe. Geneza . . . 62
2.2. elementy budujące kulturę praw podstawowych Unii europejskiej . . . 65
2.3. System Unii europejskiej . . . 69
2.3.1. Podstawy prawne . . . 69
2.3.2. Karta Praw Podstawowych Unii europejskiej . . . 74
2.3.3. System kontroli . . . 85
2.3.4. Działania wspierające . . . 96
2.4. System Rady europy . . . 98
2.4.1. Podstawy prawne . . . 98
2.4.2. System kontroli . . . . 102
2.4.3. Działania wspierające . . . . 111
2.4.4. Relacje Rady europy i Unii europejskiej . . . 114
2.5. System oNZ . . . 120
2.5.1. Podstawy prawne . . . 120
6 Spis treści
2.5.2. System kontroli . . . . 127
2.5.3. Działania wspierające . . . . 137
2.5.4. Współpraca z Unią europejską . . . 141
2.6. Podsumowanie . . . . 144
Rozdział 3 ZAUFANIe I MeChANIZMy Je PoGłęBIAJąCe . . . 149
3.1. Zasada wzajemnego zaufania państw członkowskich do swoich wymiarów sprawiedliwości jako zasada ogólna prawa . . . 151
3.1.1. Podstawy i konsekwencje . . . 151
3.1.2. Charakter i granice . . . 156
3.2. europejska kultura sądownicza . . . . 163
3.2.1. europejskie Sieci Sądowe . . . 163
3.2.2. Bezpośrednia współpraca w sprawach cywilnych . . . 168
3.2.3. Bezpośrednia współpraca w sprawach karnych . . . 173
3.2.4. System szkolenia . . . 180
3.3. Regulacje zapewniające jednolitość stosowania prawa . . . 186
3.3.1. Definicje autonomiczne . . . . 186
3.3.2. Normy minimalne w postępowaniu w sprawach cywilnych . . . 194
3.3.3. Normy minimalne w postępowaniu w sprawach karnych . . . 202
3.3.4. Procedura prejudycjalna . . . 216
3.4. Podsumowanie . . . . 224
Rozdział 4 MeChANIZMy UZNAWANIA I WyKoNyWANIA oRZeCZeń W SPRAWACh CyWILNyCh . . . . 229
4.1. Klasyczne instrumenty w zakresie uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych . . . 230
4.1.1. Zasady postępowania . . . . 230
4.1.2. środki prawne przeciwko orzeczeniu . . . . 241
4.1.3. Minimalne standardy postępowania . . . 249
4.2. Instrumenty autonomiczne . . . 251
4.2.1. Zasady postępowania . . . . 251
4.2.2. środki prawne przysługujące od orzeczenia . . . 261
4.2.3. Minimalne standardy postępowania . . . 265
4.3. Instrumenty wspierające . . . 270
4.4. Podsumowanie . . . . 275
Rozdział 5 MeChANIZMy UZNAWANIA I WyKoNyWANIA oRZeCZeń W SPRAWACh KARNyCh . . . 277
5.1. Klasyczne instrumenty w zakresie uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach karnych . . . 279
5.1.1. Zasady postępowania . . . . 279
5.1.2. odmowa uznania i wykonania . . . 286
5.1.3. Gwarancje procesowe jednostki . . . . 291
7
Spis treści 5.1.4. Uwzględnianie wyroków skazujących zapadłych
w państwach członkowskich Unii europejskiej . . . 293
5.1.5. Wzajemne uznawanie i wykonanie – osiągnięcia i wyzwania . . . 294
5.2. Instrumenty autonomiczne . . . 296
5.2.1. europejski Nakaz Aresztowania . . . . 296
5.2.2. europejski Nakaz ochrony . . . 311
5.3. Instrumenty wspierające . . . 316
5.4. ograniczenie zasady podwójnej karalności . . . 326
5.5. Podsumowanie . . . . 332
ZAKońCZeNIe . . . 337
ABStRACt . . . 347
BIBLIoGRAFIA . . . . 349
Literatura . . . . 349
Źródła internetowe . . . 361
Prawo Unii europejskiej . . . 362
Akty prawa międzynarodowego . . . 368
orzecznictwo trybunału . . . 370
opinie rzecznika generalnego . . . 377
Pozostałe orzeczenia . . . 379
Raporty, sprawozdania . . . 380
Pozostałe . . . 382
Strony internetowe . . . 383
WyKAZ SKRótóW
Akty prawne
BVerfG Bundesverfassungsgericht
Decyzja ws. eNA decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW
z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi, Dz. Urz. Ue L 190 z dnia 18 lipca 2002 r., s. 1–20
Dyrektywa ws. eNo dyrektywa Parlamentu europejskiego i Rady 2011/99/Ue z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony, Dz. Urz. Ue L 338 z dnia 21 grudnia 2011 r., s. 20–18 Decyzja ws. eSSCh decyzja Rady z dnia 28 maja 2001 r. ustanawiająca europejską
Sieć Sądową w sprawach cywilnych i handlowych, Dz. Urz.
Ue L 174 z dnia 27 czerwca 2001 r., s. 25–31 Decyzja ws. kar
pieniężnych decyzja ramowa Rady 2005/214/WSiSW z dnia 24 lutego 2005 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym Dz. Urz. Ue L 76 z dnia 22 marca 2005 r., s. 16–30
Dyrektywa ws. nakazu dochodzeniowego
dyrektywa Parlamentu europejskiego i Rady nr 2014/41/
Ue z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych Dz. Urz. Ue L 130 z dnia 1 maja 2014 r., s. 1–36
Dyrektywa ws.
nakazu konfiskaty decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW
z dnia 6 października 2006 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty, Dz. Urz. L 328 z dnia 24 listopada 2006 r., s. 59–78
10 Wykaz skrótów
Decyzja ws. środków
nadzoru decyzja ramowa Rady 2009/829/WSiSW z dnia 23 października 2009 r. w sprawie stosowania przez państwa członkowskie Unii europejskiej zasady wzajemnego uznawania do decyzji w sprawie środków nadzoru stanowiących alternatywę dla tymczasowego aresztowania, Dz. Urz. Ue L 294 z dnia 11 listopada 2009 r., s. 20–40
Decyzja ws. wyroków
skazujących decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW z dnia 27 listopada 2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na kare pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w Unii europejskiej, Dz. Urz. Ue L 327
z dnia 5 grudnia 2008 r., s. 27–46 Decyzja
ws. zabezpieczenia decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych, Dz. Urz. Ue L 196 z dnia 2 sierpnia 2003 r., s. 45–55
Decyzja
ws. zawieszenia decyzja ramowa Rady 2008/947/WSiSW z dnia 27 listopada 2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków i decyzji w sprawie zawieszenia lub warunkowego zwolnienia w celu nadzorowania przestrzegania warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar alternatywnych, Dz. Urz. Ue L 337 z dnia 16 grudnia 2008 r., s. 102–122 eNZ rozporządzenie (We) nr 1896/2006 Parlamentu europejskiego
i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty, Dz. Urz. Ue L 341 z dnia 24 grudnia 2015 r., s. 1–13
eNZRB rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (Ue) nr 655/2014 z dnia 15 maja 2014 r. ustanawiające procedurę europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym w celu ułatwienia transgranicznego dochodzenia wierzytelności w sprawach cywilnych i handlowych, Dz. Urz. Ue L 189 z dnia 27 czerwca 2014 r., s. 59–92
ePDR rozporządzenie (We) nr 861/2007 Parlamentu europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń, Dz. Urz. Ue L 199 z dnia 31 lipca 2007 r., s. 1–22
ete rozporządzenie (We) nr 805/2004 Parlamentu europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych, Dz. Urz. Ue L 143 z dnia 30 kwietnia 2004 r., s. 15–39
11
Wykaz skrótów
Karta Karta Praw Podstawowych Unii europejskiej, Dz. Urz. Ue C 202 z dnia 7 czerwca 2016 r., s. 389–405
Konwencja Konwencja o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r.
Konwencja haska
2007 r. Konwencja z dnia 23 listopada 2007 r. o międzynarodowym dochodzeniu świadczeń na rzecz dzieci i innych form alimentów rodzinnych
RCh rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (Ue) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, Dz. Urz. Ue L 351 z dnia 20 grudnia 2012 r., s. 1–32
RDePS rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (Ue) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania
orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego, Dz. Urz. Ue L 201 z dnia 27 lipca 2012 r., s. 107–134
RMUM rozporządzenie Rady (Ue) 2016/1103 z dnia 24 czerwca 2016 r.
wdrażające wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych, Dz. Urz. Ue L 183 z dnia 8 lipca 2016 r., s. 1–29
RoR rozporządzenie Rady (We) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach
dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (We) nr 1347/2000, Dz. Urz. Ue L 160 z dnia 23 grudnia 2009 r., s. 1–29
Rozporządzenie
nr 1206/2001 rozporządzenie Rady (We) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych, Dz. Urz. Ue L 174 z dnia 27 czerwca 2001 r., s. 1–24 RPU rozporządzenie Parlamentu europejskiego
i Rady (Ue) 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego, Dz. Urz. Ue L 141 z dnia 5 czerwca 2015 r., s. 19–72
12 Wykaz skrótów
Rśo rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (Ue) nr 606/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych, Dz. Urz.
Ue L 181 z dnia 29 czerwca 2013 r., s. 4–12 RZA rozporządzenie Rady (We) nr 4/2009
z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa
właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, Dz. Urz. Ue L 7 z dnia 10 stycznia 2009 r., s. 1–79
tFUe traktat o funkcjonowaniu Unii europejskiej,
Dz. Urz. Ue C 202 z dnia 7 czerwca 2016 r., s. 1–388 tUe traktat o Unii europejskiej, Dz. Urz. Ue C 202
z dnia 7 czerwca 2016 r., s. 1–388 Czasopisma i publikatory
Dz. U. Dziennik Ustaw
Dz. Urz. Ue Dziennik Urzędowy Unii europejskiej
Zb. orz. Zbiór orzeczeń
PiP Państwo i Prawo
Inne
etPCz europejski trybunał Praw Człowieka
oNZ organizacja Narodów Zjednoczonych
RzPo Ue europejski Rzecznik Praw obywatelskich Sieć w sprawach
karnych europejska Sieć Sądowa w sprawach karnych Sieć w sprawach
cywilnych i handlowych
europejska Sieć Sądowa w sprawach cywilnych i handlowych
Sprawozdanie ze
stosowania eNZ Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego, Rady i europejskiego Komitetu ekonomiczno-Społecznego dotyczące stosowania rozporządzenia (We) 1896/2006 Parlamentu europejskiego i Rady ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty z dnia 13 października 2015 r., Bruksela, CoM(2015) 495 final
13
Wykaz skrótów
Sprawozdanie ze stosowania decyzji eSSCh
Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego, Rady i europejskiego Komitetu ekonomiczno-Społecznego w sprawie działalności europejskiej sieci sądowej w sprawach cywilnych i handlowych z dnia 10 marca 2016 r., CoM(2016) 129 final Sprawozdanie ze
stosowania Karty 2012
Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego, Rady, europejskiego Komitetu ekonomiczno-Społecznego i Komitety Regionów. Sprawozdanie ze stosowania Karty praw podstawowych Ue za 2012 r., CoM/2013/0271 final
Sprawozdanie ze
stosowania RoR Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego, Rady i europejskiego Komitetu ekonomiczno-Społecznego w sprawie stosowania rozporządzenia Rady (We) nr 2201/2003 dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania
orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (We) nr 1347/2000, z dnia 15 kwietnia 2014 r., CoM(2014) 225 final
Sprawozdanie ws. środków dowodowych
Sprawozdanie Komisji na podstawie art. 14 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych, CoM/2008/0885 końcowy Sprawozdanie
ws. zawieszenia, środków nadzoru i wyroków skazujących
Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego i Rady z dnia 5 lutego 2014 z postępów we wdrażaniu przez państwa członkowskie decyzji ramowych 2008/909/WSiSW, 2008/947/
WSiSW oraz 2009/829/WSiSW w sprawie wzajemnego uznawania wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności, na karę w zawieszeniu albo kary alternatywne, oraz na środki nadzoru stanowiące alternatywę dla tymczasowego aresztowania, CoM(2014) 57, s. 9
Sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia nr 1206/2001
Sprawozdanie Komisji dla Rady, Parlamentu europejskiego i europejskiego Komitetu ekonomiczno-Społecznego z dnia 5 grudnia 2007 na temat stosowania rozporządzenia Rady (We) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy pomiędzy sądami państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych,
0020KoM(2007) 769 wersja ostateczna
14 Wykaz skrótów
Sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia nr 1393/2007
Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego, Rady i europejskiego Komitetu ekonomiczno-Społecznego na temat stosowania rozporządzenia nr 1393/2007 Parlamentu europejskiego i Rady dotyczącego doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych („doręczanie
dokumentów”) z dnia 4 grudnia 2013 r., CoM(2013) 858 final Sprawozdanie 2005 Sprawozdanie Komisji oparte na art. 34 decyzji ramowej Rady
z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi [SeC(2005) 267], CoM/2005/0063 końcowy Sprawozdanie 2007 Sprawozdanie Komisji z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące
wdrażania od 2005 r. przepisów decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi [SeK(2007) 979], CoM/2007/0407 końcowy
Sprawozdanie 2011 Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu europejskiego i Rady z dnia 11 kwietnia 2011 r. w sprawie wdrażania od 2007 r.
decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi [SeK(2011) 430 wersja ostateczna], KoM(2011) 175 wersja ostateczna
trybunał trybunał Sprawiedliwości Unii europejskiej
Ue Unia europejska
WStęP
Integracja europejska ma charakter dynamiczny. Droga, jaką przeszła Unia europej- ska od 1958 r., kiedy powstały zalążki wspólnoty nakierowanej przede wszystkim na współpracę gospodarczą do chwili obecnej, w której jednolity rynek wspierany jest przez unię gospodarczą i polityczną, stanowi przykład konsekwentnego realizowania obranych celów. ewolucyjny rozwój podąża za zmianami ekonomicznymi, polityczny- mi, prawnymi i potrzebami współczesnych społeczeństw, a pogłębianie współpracy jest wyrazem uznania dla harmonijnego wzrostu i potencjału zjednoczonej europy w duchu uznanych przez nią wartości.
efektem początkowego skupienia się na budowaniu relacji ekonomicznych jest zapewnienie mieszkańcom państw członkowskich fundamentalnych czterech swobód rynkowych: przepływu towarów, usług, osób i kapitału. Realne wykorzystanie wspól- nego rynku, który ewoluował w jednolity i wewnętrzny, a także nadanie właściwej treści obywatelstwu Ue wymagało objęciem horyzontalną współpracą organy wymia- ru sprawiedliwości. Konieczne okazało się zapewnienie mechanizmów dochodzenia praw przez jednostki niezależnie od tego, gdzie znajduje się zobowiązany lub jego ma- jątek. Zauważono, że opóźnienia w płatnościach są szczególnie szkodliwe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, które stanowią główny segment wspólnego rynku.
Kondycja finansowa tych podmiotów ma więc bezpośrednie przełożenie na europejski rynek pracy.
Jednocześnie niezbędne stało się wprowadzenie skutecznego narzędzia walki z wyna- turzeniami rynku wewnętrznego – zorganizowaną czy szczególnie szkodliwą przestęp- czością, która wykorzystała zalety europy bez granic. Zamiar pełnej eksploatacji energii wynikającej ze swobód rynkowych dał asumpt do zbudowania przestrzeni wolności, bez- pieczeństwa i sprawiedliwości, w której zniesieniu granic i barier gospodarczych towarzy- szą instrumenty prawne chroniące interesy obywateli Ue oraz osób legalnie przebywają- cych na jej terytorium1.
1 Na temat bezpośredniego wpływu działań w obszarze przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i spra- wiedliwości na wspólny rynek zob. A. Nowak-Far, Rynek wewnętrzny i polityki Unii Europejskiej, „Spra- wy Międzynarodowe” 2007, nr 4, s. 89–104 oraz Konstytucja gospodarcza Unii Europejskiej. Aksjologia, red. A. Nowak-Far, Warszawa 2010, s. 192.
16 Wstęp
Budowa przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości miała być kluczo- wym działaniem wspierającym (ang. flanking measures) swobodny przepływu osób2. traktat z Maastricht tworząc Unię europejską o trzech filarach, w której wspólna polity- ka zagraniczna i bezpieczeństwa oraz współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych stanowi odpowiednio filar II i III, przygotował podwaliny pod budowę przestrzeni wol- ności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Przyjęte w zakresie II i III filaru strukturalne ramy współpracy okazały się jednak mało efektywne i nieprzystające do rozpoznanych potrzeb. Cztery lata później, wprowadzając w życie traktat z Amsterdamu, starano się poprawić zauważone mankamenty i pogłębić wzajemną kooperację. Przede wszystkich zinstytucjonalizowano przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Celem było zapewnienie, aby obywatele Ue mogli czuć się bezpieczni, poprzez podjęcie dzia- łań Ue mających na celu walkę z przestępczością zorganizowaną, narkotykami, kseno- fobią, rasizmem, terroryzmem, ale także bezkarnością związaną z ucieczką przestępcy osądzonego w jednym z państw członkowskich, przy zapewnieniu możliwości pełnej rehabilitacji i reintegracji społecznej sprawców przestępstw. Zauważono konieczność tworzenia gwarancji minimalnych, a także harmonizacji prawa karnego w określonych obszarach. Jednocześnie wdrożono ideę wzajemnego uznawania w sprawach cywilnych i zagwarantowanie dostępu do sądów, nie tylko na etapie wydania orzeczenia, ale także późniejszego jego wykonania. Ponadto włączono współpracę sądową w sprawach cy- wilnych z III do I filaru. Przyjęte rozwiązania nie były idealne i nadal, ze względu na mechanizm międzyrządowy (przy możliwości podjęcia wzmocnionej współpracy), mało efektywne, jednakże stanowiły krok w dobrym kierunku. od tego momentu tworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości nabrało tempa, szczególnie jeżeli chodzi o współpracę sądową.
Podstawowym założeniem było odejście od klasycznej kooperacji międzynarodowej opartej na wnioskach o współpracę3. Podstawą interakcji państw członkowskich miała być zasada wzajemnego uznawania, wprowadzona do systemu w Programie z tampere w 1999 r. Akt ten sformułował główne kierunki, które należy podjąć, aby urzeczywistnić wspólny obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości4. Celem było stopniowe zbli- żanie krajowych porządków prawnych, wprowadzenie wspólnych gwarancji minimalnych, a przez to stworzenie systemu wzajemnego uznawania orzeczeń opartego na zasadzie wza- jemnym zaufaniu państw członkowskich5. Kontynuacją programu i konsolidacją zgłasza-
2 W. Sadowski, M. taborowski, Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Unii Europej- skiej, część 3: Współpraca sądowa w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 2.
3 h. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 36.
4 Programme of measures to implement the principle of mutual recognition of decisions in criminal mat- ters, Dz. Urz. Ue C 012 z dnia 15 stycznia 2001 r., s. 10–22; Posiedzenie Rady Europejskiej w Tampere, 15–16 października 1999 r. Wnioski Prezydencji [w:] Spotkania Rady Europejskiej 1993–2002: wybór dokumentów, „Monitor Integracji europejskiej” 2002, t. I, nr 53, s. 288–300.
5 Koncepcję wzajemnego uznawania oficjalnie zaproponowano już w 1998 r., h.G. Nilsson, Mutual trust or mutual mistrust [w:] La confiance mutuelle dans l’espace pénal européen/Mutual Trust in the Euro- pean Criminal Area, red. G. de Búrca Kerchove, A. Weyembergh, Bruksela 2005, s. 30.
17
Wstęp
nych postulatów było wprowadzenie Programu haskiego w 2004 r., Programu sztokholm- skiego w 2009 r. oraz Programu „Sprawiedliwość” w 2013 r. określającego perspektywy rozwoju w latach 2014–20206. Jasno postawionym celem Ue jest wzmacnianie tożsamo- ści europejskiej i budowanie „europy praw”, któremu służyć ma zacieśnianie współpracy transgranicznej i kontaktów oraz spójne, efektywne stosowanie prawa unijnego.
Równolegle przebiegały kolejne zmiany traktatowe wpływające na lepsze funkcjono- wanie Ue i pogłębianie integracji. Wejście w życie traktatu z Nicei włączyło europejską Sieć Sądową do tytułu VI tUe, a przede wszystkim proklamowano Kartę Praw Podstawo- wych Unii europejskiej. Ponadto od tego momentu akty ustalane w dziedzinie współpra- cy sądowej w sprawach cywilnych podejmowane były w procedurze współdecydowania.
Zmodyfikowano ścisłą współpracę – od tego momentu nazywaną wzmocnioną – poprzez obniżenie liczby państw potrzebnych do jej zainicjowania oraz eliminację prawa weta w zakresie współpracy w I i III filarze, a samą procedurę rozszerzono na II filar.
Prawdziwym przełomem było wejście w życie traktatu z Lizbony, który przekształcił strukturę filarową Ue, dzięki czemu akty z zakresu współpracy sądowej podlegają zwykłej procedurze legislacyjnej, objęte są kontrolą trybunału oraz Komisji europejskiej. Akt ten wprowadził omawiany obszar działalności Ue na nowy, jakościowo inny poziom7. Ukon- stytucjonalizowano zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych8. tym samym ostatecznie prawo karne postrzegane jako bastion suwerenności państw członkow- skich stało się integralnym elementem zjednoczonej europy. Fundamentalnym krokiem było także nadanie Karcie Praw Podstawowych Unii europejską mocy równej traktatom.
Jednocześnie prace nad instrumentami w zakresie uznawania i wykonywania orzeczeń nabrały nowej energii i tempa. Ze wzmożoną intensywnością realizowano cel likwidacji barier prawnych we współdziałaniu organów wymiaru sprawiedliwości9. Wspólną cechą in- strumentów jest oparcie współpracy na zasadzie wzajemnego uznawania10. Przyjęte regulacje
6 Rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (Ue) nr 1382/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.
ustanawiające program „Sprawiedliwość” na lata 2014–2020 tekst mający znaczenie dla eoG, Dz.
Urz. Ue L 354 z dnia 28 grudnia 2013 r., s. 73–83, zob. także rozporządzenie Parlamentu europej- skiego i Rady (Ue) nr 1381/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające program „Prawa, równość i obywatelstwo” na lata 2014–2020. tekst mający znaczenie dla eoG, Dz. Urz. Ue L 354 z dnia 28 grudnia 2013 r., s. 62–72 oraz Komunikat Komisji z dnia 3 marca 2010 r. w sprawie strategii „europa 2020”. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społeczne- mu, KoM(2010) 2020 wersja ostateczna.
7 Zob. J. Maliszewska-Nienartowicz, Wpływ Traktatu z Lizbony na regulacje i funkcjonowanie współ- pracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych [w:] Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych w Unii Europejskiej. Geneza, struktury, działania, red. R. Patorski, toruń 2011, s. 37–63.
8 Zasada wzajemnego uznawania w sprawach cywilnych zyskała normatywny charakter wraz z wej- ściem w życie traktatu Amsterdamskiego. Zob. A. Frąckowiak-Adamska, Europejska przestrzeń sądowa a prawa człowieka, Warszawa 2012, s. 16.
9 J. Gołaczyński, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warsza- wa 2007, s. 77.
10 Inspiracją dla obowiązywania zasady w obszarze bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości jest przyjęcie jej w odniesieniu do wspólnego rynku. Przy czym podkreśla się odmienność obu dziedzin.
Zob. M. Rams, Specyfika wykładni prawa karnego w kontekście brzmienia i celu prawa Unii Europejskiej,
18 Wstęp
kształtują współpracę pomiędzy organami sądowymi a nie państwami członkowskimi11. Istotą mechanizmów jest uznawanie i wykonywanie orzeczeń wydanych w innym państwie członkowskim, traktując je jako ekwiwalent orzeczenia krajowego i stopniowo odchodząc od procedury exequatur. Zrezygnowano z dotychczasowego modelu dostosowania na rzecz automatycznego uznania i wykonania12. Uproszczenie migracji orzeczeń osiągnęło stopień, w którym określono ją jako „swobodny przepływ orzeczeń”. Przepływ ten miał się odbywać niemal automatycznie i mechanicznie, aczkolwiek z możliwością pewnych ograniczeń, któ- re w zależności od konkretnego instrumentu osiągały inny stopień intensywności.
tak ścisła współpraca pomiędzy wciąż diametralnie różnymi systemami prawnymi musi mieć podbudowę aksjologiczną, której realnym wymiarem jest zasada wzajemne- go zaufania państw członkowskich do swoich wymiarów sprawiedliwości. Prawodawca wielokrotnie stwierdza, iż fundamentem przyjętych instrumentów jest zasada wzajemne- go zaufania państw członkowskich do swoich wymiarów sprawiedliwości. Jej osadzenie w obszarze unijnym wynika z przyjętych zasad traktatowych: praworządności, ochrony praw człowieka, demokracji spojonych naczelną zasadą lojalności. Praktycznie każdy akt prawny, dyskusja czy orzeczenie interpretujące instrumenty w zakresie wzajemnego uzna- wania orzeczeń odnosi się do wzajemnego zaufania, nie konkretyzując jednak jego treści.
taka sama niejednolitość dotyczy zarówno do warstwy terminologicznej, jak i umiej- scowienia wzajemnego zaufania w unijnym porządku prawnym. Zgodnie z niektórymi koncepcjami postrzega się je jako ideę, postulat polityczny, element rzeczywisty charak- teryzujący relacje międzypaństwowe czy po prostu fikcję13.
Powyższe stanowi tło hipotezy, zgodnie z którą zasada wzajemnego zaufania państw członkowskich do swoich wymiarów sprawiedliwości stanowi zasadę systemową o klu- czowym znaczeniu dla współpracy sądowej w obszarze uznawania i wykonywania orze- czeń w sprawach cywilnych oraz karnych. Przedmiotem analizy zostaną objęte podstawy wyodrębnienia zasady: założenie istnienia wspólnego, równoważnego poziomu ochro- ny praw podstawowych we wszystkich państwach członkowskich, które należy wiązać z pojęciem kultury praw podstawowych Ue, a także inicjatywy, które mają bezpośredni wpływ na przestrzeganie zasady we współpracy pomiędzy państwami członkowskimi.
Celem pracy jest analiza zasady wzajemnego zaufania, jej konceptualizacja, określenie charakteru i granic. Podjęto próbę rekonstrukcji jej relacji wobec innych wyznaczników
Warszawa 2016, s. 114 oraz wyrok trybunału z dnia 20 lutego 1979 r. w sprawie 120/78 Rewe-Zentral AG przeciwko Bundesmonopolverwaltung für Branntwein, eCLI:eU:C:1979:42.
11 e. Piontek, Europejski Nakaz Aresztowania, PiP 2004, z. 4, s. 41.
12 h. Kuczyńska, Wspólny obszar…, s. 151; R. Kierzynka, t. ostropolski, Przekształcenie kary orze- czonej w innym państwie członkowskim UE a zasada wzajemnego uznawania – uwagi na tle uchwały SN z 3.03.2009 r., „europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 8.
13 Por. A. Górski [w:] P. hofmański (red.), A. Górski, A. Sakowicz, D. Szumiło-Kulczycka, Europejski nakaz aresztowania w teorii i praktyce państw członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 104;
h. Satzger, Grund- und menschenrechtliche Grenzen für die Vollstreckung eines Europäischen Haftbefehls?
– „Verfassungsgerichtliche Identitätskontrolle“ durch das BVerfG vs. Vollstreckungsaufschub bei „außerge- wöhnlichen Umständen“ nach dem EuGH, „Neue Zeitschrift für Strafrecht” 2016, Nr. 9.
19
Wstęp
integracji europejskiej – naczelnych wartości oraz lojalności (lojalnej współpracy), co pozwoli na umiejscowienie jej w systemie prawnym Ue, dostrzeżenie możliwych kolizji i wynikających z nich konsekwencji. Konieczna dla zweryfikowania postawionej hipotezy jest analiza znaczenia wartości oraz zasad w porządku unijnym i zrelatywizowanie zasady wzajemnego zaufania do fundamentów tworzących unijny porządek prawny.
osadzenie zasady wzajemnego zaufania w unijnym systemie prawnym stanowi punkt wyjścia dalszej jej analizy, dążąc do określenia jej treści, charakteru oraz zakresu oddziały- wania. Cenne poznawczo jest przeanalizowanie zasady wzajemnego zaufania z uwzględ- nieniem różnych płaszczyzn: stanowienia, wdrażania oraz stosowania prawa. Z tego samego względu należy zbadać wpływ kluczowego orzecznictwa trybunału, sądów i try- bunałów krajowych oraz europejskiego trybunału Praw Człowieka.
Zasada wzajemnego zaufania wpływa na niemal wszystkie aspekty działalności Ue.
Szczególnego znaczenia nabiera jednak w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawie- dliwości – tak w odniesieniu do systemu azylowego, jak i współpracy sądowej w sprawach cywilnych oraz karnych14. obszar ten obejmuje ogromną liczbę aktów prawnych (jedy- nie w odniesieniu do współpracy sądowej w sprawach karnych opracowano ponad 130 regulacji), dlatego też zakres pracy ograniczono do mechanizmów wzajemnego uznawa- nia i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych oraz karnych. Analizą objęto jednak wszystkie mechanizmy uznawania i wykonywania orzeczeń, bez względu na dziedzinę, której dotyczą, co umożliwia kompleksowe ujęcie i ocenę zasady, pozwalając na wyodręb- nienie elementów wspólnych i dostrzeżenie różnic.
Poza zakresem szerszej analizy pozostawiono przepisy dotyczące jurysdykcji oraz określenia prawa właściwego, mając świadomość, iż związanie wszystkich państw człon- kowskich takimi samymi regułami wyznaczającymi właściwe prawo materialne, jak i ju- rysdykcję krajową, stanowi wyraz zaufania. Pochodną tych ustaleń jest zakaz badania jurysdykcji oraz wyboru prawa materialnego. Samo zaś określenie właściwych norm ko- lizyjnych na poziomie unijnym ułatwia współpracę, a z drugiej strony przeciwdziała zja- wisku forum shopping i daje gwarancje jednolitości stosowania norm procesowych i mate- rialnych. Cześć autorów wskazuje, iż jednolite zasady jurysdykcji stanowią kwintesencję zasady wzajemnego zaufania, jednakże przepisy te nie mają wpływu na ukształtowanie procedur współpracy w analizowanym aspekcie. Przyjęto bowiem założenie, że nieza- leżnie od miejsca procedowania i stosowanego prawa, orzeczenia mają taką samą moc w każdym innym państwie członkowskim.
W zakresie użytej terminologii, wymaganie przejrzystości i spójności publikacji wy- maga przedstawienia przyjętych terminów. Przede wszystkim zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie nie przyjęto jednolitego nazewnictwa zasady wzajemnego zaufania, odno- sząc ją do różnych płaszczyzn, zawężając lub rozszerzając zakres zastosowania. Korzysta się
14 W doktrynie różnie odnosi się też do treści terminu „współpraca sądowa” oraz rekonstruuje różne modele współpracy – oparte bądź na wnioskach rekwizycyjnych, bądź na zasadzie wzajemnego uzna- wania lub na zasadzie dostępności. Zob. A. Demenko, Prawo do obrony formalnej w transgranicznym postępowaniu karnym w Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 32–33.
20 Wstęp
na przykład z takich terminów, jak: zasada wzajemnego zaufania wymiarów sprawiedli- wości poszczególnych państw członkowskich, zasada wzajemnego zaufania w prawidło- we sprawowanie wymiarów sprawiedliwości przez sądy państw członkowskich w ramach Ue, wzajemne zaufanie co do systemów sądownictwa karnego, zasada powszechnego zaufania, zasada zaufania do sądów państw członkowskich Ue, zaufanie państw człon- kowskich do siebie, wzajemne zaufanie organów wymiarów sprawiedliwości, a w litera- turze zagranicznej: Gegenseitigen Vertrauen in die Justiz, Vertrauen in die Rechtsprechung und Justiz der Mitgliedstaaten, gegenseitiges Vertrauen der Mitgliedstaaten in ihre jeweiligen Strafjustizsysteme, principles of mutual confidence, principle of full faith and credit, principle of mutual trust15.
Na potrzeby monografii przyjęto określenie „zasada wzajemnego zaufania państw członkowskich Unii europejskiej do swoich wymiarów sprawiedliwości”, które od- zwierciedla problematykę tej zasady w kontekście uznawania i wykonywania orzeczeń.
Użyta liczba mnoga podkreśla odrębności poszczególnych systemów prawnych państw członkowskich i jest zbieżna z pojmowaniem jej w nowszych aktach prawa unijnego.
Wymiar sprawiedliwości odnosi się do szerokiego aspektu działalności państwowej – założeń systemowych w zakresie ukształtowania samego aparatu zapewniającego bez- stronność, niezależność i niezawisłość organów sprawujących wymiar sprawiedliwości, odpowiednio unormowanej procedury zmierzającej do wydania orzeczenia oraz norm prawa materialnego i ich wykładni, jak również samego funkcjonowania orzecznictwa.
Wymiar sprawiedliwości, w każdym jego obszarze, musi odpowiadać zasadom prawo- rządności oraz ochrony praw podstawowych. takie ujęcie zasady obejmuje relacje za- równo pomiędzy państwami członkowskimi, jak również pomiędzy organami, które realizują współpracę w konkretnej sprawie.
Zasada wzajemnego zaufania funkcjonuje we wszystkich płaszczyznach działalności Ue. określenie wspólnych polityk i przeniesienie kompetencji krajowych na wspólny
15 Przykładowo zob.: wyrok trybunału z dnia 16 lipca 2015 r. w sprawie C-681/13 Diageo Brands BV przeciwko Simiramida-04 EOOD, eCLI:eU:C:2015:471; wyrok trybunału z dnia 23 grudnia 2009 r.
w sprawie C-403/09 PPU Jasna Detiček przeciwko Maurizio Sgueglia, eCLI:eU:C:2009:810; wyrok trybunału z dnia 1 lipca 2010 r. w sprawie C-211/10 PPU Doris Povse przeciwko Mauro Alpago, eCLI:
eU:C:2010:400; wyrok trybunału w sprawie C-296/10 z dnia 9 listopada 2010 r. Bianca Purrucker przeciwko Guillermo Vallés Pérez, eCLI:eU:C:2010:665; wyrok trybunału z dnia 9 września 2015 r.
w sprawie C-4/14 Christophe Bohez przeciwko Ingrid Wiertz, eCLI:eU:C:2015:563; stanowisko rzecz- nika generalnego e. Sharpston z dnia 16 czerwca 2010 r. w sprawie C-211/10 PPU Doris Povse przeciw- ko Maurowi Alpadze, eCLI:eU:C:2010:344; wyrok trybunału z dnia 9 października 2014 r. w sprawie C-376/14 PPU C przeciwko M, eCLI:eU:C:2014:2268; wyrok trybunału z dnia z dnia 23 paździer- nika 2014 r. w sprawie C-302/13 flyLAL-Lithuanian Airlines AS, w likwidacji, przeciwko Starptautiskā lidosta Rīga VAS, Air Baltic Corporation AS, eU:C:2014:2319; wyrok trybunału z dnia 26 kwietnia 2012 r. w sprawie C-92/12 PPU Health Service Executive przeciwko S.C. i A.C. eCLI:eU:C:2012:255;
wyrok trybunału z dnia 13 maja 2015 r. w sprawie C-536/13 „Gazprom” OAO przeciwko Lietuvos Respublika, eCLI:eU:C:2015:316. Karol Weitz wskazuje na „zaufanie w prawidłowość wymiaru spra- wiedliwości”, porównując je do istniejącej w USA klauzuli full faith and credit. Zob. K. Weitz, Europejski tytuł egzekucyjny dla roszczeń bezspornych, Warszawa 2009, s. 39.
