Wstęp i cel
Problematyka badania testamentów jest zbiegiem wielu problemów badawczych. Z³o¿onoœæ opiniodaw-cza nie zamyka siê tylko w kategoriach analizy i oceny materia³u dowodowego, materia³u porównawczego, szczegó³owych badañ porównawczych. Nale¿y rów-nie¿ mieæ na uwadze aspekty pozagraficzne, a miano-wicie wiek testatora, stan zdrowia, deklarowane oko-licznoœci powstania, datowanie. Nie mniejsze znacze-nie ma te¿ fakt, i¿ testament to wyra¿eznacze-nie ostatznacze-niej wo-li testatora odnoœnie do rozrz¹dzenia dóbr osobistych, czêstokroæ znacznej wartoœci. Pamiêtajmy, i¿ w postê-powaniu spadkowym mamy do czynienia z dwiema stronami postêpowania czêsto zainteresowanymi zgo³a sprzecznymi rozstrzygniêciami. W zwi¹zku z tym uczestnicy postêpowania uznaj¹ za autentyczny mate-ria³ porównawczy tylko ten, który sk³adaj¹, natomiast neguj¹ autentycznoœæ wzorów z³o¿onych przez ich przeciwników. Autorka nie bez przyczyny w³¹cza to stwierdzenie. Godny wspomnienia jest fakt wykorzysty-wanej przez uczestników postêpowania metody fa³szo-wania testamentów przez przed³o¿enie w³asnych wzo-rów pisma. Mo¿liwy jest bowiem proceder w³¹czania w obrêb materia³u porównawczego wzorów pisma fa³-szerza. Metoda prosta, ale bardzo niebezpieczna, bo ³atwo j¹ przeoczyæ i w konsekwencji testament sfa³szo-wany przyj¹æ za autentyczny. St¹d po¿¹dana jest œcis³a kontrola i weryfikacja materia³u porównawczego, a szczególnie wa¿na – autoryzacja rêkopisów.
W tym przypadku nale¿y zaakcentowaæ kolejnoœæ zachowañ badawczych. Podstawowa dyspozycja, jaka wysuwa siê w tym miejscu na plan pierwszy, to koniecz-noœæ przyjêcia okreœlonych standardów metodycznych prowadzenia analizy materia³u. Aby rozstrzygn¹æ w sposób niebudz¹cy w¹tpliwoœci, które wzory stano-wi¹ pismo testatora, a które nie, trzeba siê odwo³aæ do dokumentów, które w jakimœ stopniu s¹ uwierzytel-nione. Dopiero wówczas, wychodz¹c od zobiektywizo-wanych wzorów, mo¿na prowadziæ weryfikacjê w obrê-bie materia³u porównawczego, by rozstrzygn¹æ, co jest pismem/podpisem testatora, a co nim nie jest. Tylko w ten sposób poddany badaniom i autoryzacji materia³ pozwala na uzasadnion¹, przejrzyst¹ konfrontacjê w zestawieniu z materia³em dowodowym.
Jaki modus operandi nale¿y zastosowaæ, gdy testa-ment sporz¹dzony jest w jêzyku obcym? Jakie trudno-œci mo¿e sprawiæ i jaki schemat dzia³añ nale¿y przyj¹æ w toku opracowywania opinii? Wymienione problemy badawcze autorka wyjaœni, analizuj¹c przypadek z praktyki opiniodawczej. Za ilustracjê z³o¿onoœci
ba-dañ tego rodzaju dokumentów pos³u¿y postêpowanie spadkowe, jakie mia³o miejsce w S¹dzie Rejonowym w Biskupcu.
Metodyka badań
Warmia jest regionem, który ze wzglêdu na zasz³o-œci historyczne jest ró¿nobarwny pod wzglêdem naro-dowoœciowym. Wœród mieszkañców starszego pokole-nia znaczn¹ czêœæ stanowi ludnoœæ pochodzepokole-nia nie-mieckiego, a co istotne dla niniejszego artyku³u – s³abo pos³uguj¹ca siê w piœmie jêzykiem polskim, znacznie lepiej niemieckim, wiêc wyra¿enie ostatniej woli nastê-puje w tym jêzyku.
W postanowieniu o powo³aniu bieg³ego z dnia 21.01.2008 r. S¹d Rejonowy w Biskupcu Wydzia³ Cy-wilny sformu³owa³ pytanie: „czy testament z dnia 18 li-stopada 2000 roku zosta³ w³asnorêcznie sporz¹dzony przez spadkodawczyniê, czy te¿ przez inn¹ osobê?”.
W toku wstêpnych badañ oceniaj¹cych materia³ do-wodowy autorka stwierdzi³a, i¿ przedstawiony testa-ment jest rêkopisem (testatesta-mentem holograficznym1) w ca³oœci sporz¹dzonym w jêzyku niemieckim. Deter-minantem warunkuj¹cym zakres i rodzaj podejmowa-nych czynnoœci analityczno-badawczych, interpretacyj-nych, wreszcie oceniaj¹cych wobec materia³u dowodo-wego, jak i porównawczego by³ jêzyk, w jakim sporz¹-dzono rêkopis (precyzuj¹c – zastosowany system liter-nictwa).
Zasadnoœæ podjêcia badañ rêkopisu sporz¹dzonego w jêzyku obcym konkluduje teza: „wszelkie pismo rêcz-ne, niezale¿nie od systemu, jest identyfikowane na podstawie cech indywidualnych”2.
Ze wzglêdu na sporz¹dzenie testamentu w jêzyku niemieckim oraz wskazanie, ¿e dowodowy rêkopis zo-sta³ sporz¹dzony przez osobê starsz¹ (rok urodzenia testatorki: 1923) przed przyst¹pieniem do podejmowa-nia ustaleñ w kwestii wartoœci badawczej, przydatnoœci badawczej, jednorodnoœci wykonawczej, a tak¿e dla wskazañ charakteru i rodzaju materia³u porównawcze-go wymaganeporównawcze-go do przeprowadzenia zleconych ba-dañ, autorka przyst¹pi³a do analizy zastosowanego systemu liternictwa. Alfabet niemiecki bowiem w ci¹gu ostatnich kilkudziesiêciu lat podlega³ istotnym, powa¿-nym modyfikacjom.
Dzisiejszy alfabet niemiecki jest odmian¹ alfabetu ³aciñskiego sk³adaj¹c¹ siê z 30 liter:
A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S T U Ü V W X Y Z
a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z
Oprócz 26 liter klasycznych zawiera on tak¿e prze-g³osy ä, ö, ü (tzw. Umlaut) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Wspó³czeœnie Niemcy stawiaj¹ na literze Z poprzeczn¹ kreskê, przez co ³atwo mo¿na rozpoznaæ rêkopis pisany przez osoby, których jêzyk niemiecki to jêzyk ojczysty. Natomiast do 1925 r. wzorzec elementa-rzowy oparty by³ na piœmie zwanym Kurrentschrift (ina-czej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Ten ostatni z systemów na d³ugo przetrwa³ w kanonach nauczania, niezale¿nie od czasu oficjalnego obowi¹zywania. Do dzisiaj widaæ wp³ywy Sütterlinschrift w piœmie rêcznym starszego po-kolenia Niemców. W obydwóch wskazanych typach pism wzorce liter znacz¹co ró¿ni¹ siê od wzorców liter alfabetu ³aciñskiego.
W jêzyku niemieckim (zw³aszcza w rêkopisach wy-konanych przez starsze pokolenie Niemców) spotyka siê pisma, w których czêœæ liter pochodzi z alfabetu ³a-ciñskiego (alfabet analogiczny do u¿ywanego w jêzyku polskim), czêœæ z alfabetu gotyckiego (alfabet wyró¿-niaj¹cy siê odmienn¹ i swoist¹ budow¹ wszystkich liter ma³ych i du¿ych oraz zespalaniem w nich elementów sk³adowych pod k¹tem ostrym3.
Materia³ dowodowy przeanalizowany zosta³ pod k¹-tem wystêpowania rozwi¹zañ konstrukcyjnych znaków graficznych i wi¹zañ charakterystycznych dla pism zwanych Sütterlinschrift, Kurrentschrift, alfabetu gotyc-kiego, czy te¿ liter kreœlonych na wzór alfabetu ³aciñ-skiego. Powy¿sze determinowa³o kierunek badañ i wa-runki, jakie powinien spe³niæ materia³ porównawczy, bowiem – cytuj¹c za S. Wójcikiem – „nie mo¿na identy-fikowaæ pism rêcznych (...) sporz¹dzonych ró¿nymi al-fabetami (...)”4.
Ten etap badañ zakoñczony zosta³ wnioskami, i¿ rê-kopis dowodowy sporz¹dzony zosta³ alfabetem ³aciñ-skim, z nawi¹zaniem do Kurrentschrift w realizacji nie-których z wystêpuj¹cych w tekœcie liter u, tzn. lokowa-nia nad ni¹ ³ukowatej kreski. Model majusku³y Z (umieszczanie na jej trzonie poprzeczki) wskazywa³ na nawi¹zywanie do wzorców liter czasów wspó³cze-snych (model znaku Z wystêpuje ju¿ we wzorcu alfabe-tycznym z roku 1969). Stwierdzono, i¿ wszelkie odchy-lenia w budowie pozosta³ych znaków graficznych, wi¹-zañ miêdzyliterowych s¹ wyrazem zindywidualizowania pisma i wystêpuj¹ w odniesieniu do wzorców alfabetu ³aciñskiego.
Analiza materiału dowodowego
W toku szczegó³owej analizy rêkopisu dowodowego autorka pos³u¿y³a siê uwierzytelnionym t³umaczeniem. Powy¿sze mia³o wp³yw na przyjêty schemat badawczy rêkopisu. Maj¹c na uwadze poczynione w testamencie treœciowe wyró¿nienie faktu sk³adania podpisu, tzn.
u¿ycia zwrotu „Eigenhändige unterschrift” („W³asno-rêczny podpis”) zosta³ przyjêty podzia³ dychotomiczny na zapisy (stanowi¹ce tekst testamentu) oraz czytelny podpis (ryc. 1).
Przystêpuj¹c do etapu szczegó³owych badañ za-kwestionowanych zapisów i podpisu, w pierwszej fazie autorka podda³a je analizie maj¹cej na celu okreœlenie wartoœci badawczej. Pod uwagê wziêto naturalnoœæ ak-tu kreacyjnego, uwzglêdniaj¹c p³ynnoœæ modelowania, spontanicznoœæ oraz cieniowanie linii graficznych.
W toku badañ ustalono wspó³istnienie liter/sekwen-cji znaków modelowanych p³ynnie i spontanicznie, z w³aœciwym dla realizacji cieniowaniem, w tempie szybkim lub umiarkowanym oraz form powsta³ych w zachwianych procesach kreacyjnych, na co wskazy-wa³y: zwolnienie tempa kreacji, retusze, poprawki i ko-rekty znaków.
Stwierdzone zjawiska sugerowa³y, i¿ zaburzenie procesu pisarskiego mog³o byæ wynikiem wieku i stanu zdrowia testatorki (znamiona inwolucji starczej) albo te¿ efektem kontrolowanego procesu pisarskiego.
Ryc. 1. Zdjêcie ca³oœci rêkopisu testamentu Ÿród³o (ryc. 1–13): autorka
Wyjaœnienie przynios³y szczegó³owe badania mikro-skopowe linii graficznych. Pozwoli³y one stwierdziæ, i¿ wystêpuj¹ce zjawiska graficzne s¹ wynikiem kontrolo-wanego procesu kreacji (ryc. 2). Cechami wskazuj¹cy-mi na powy¿sze by³ m.in.:
• retusz korekcyjny maj¹cy za zadanie „ulepszenie” wszelkiego rodzaju niedoci¹gniêæ konstrukcyjnych, • zatrzymywanie œrodka pisarskiego (oznaki kontroli
poszczególnych etapów modelowania litery, aby jak najdok³adniej odwzorowaæ konstrukcjê wzoru), • dopisywanie odrêbnym ruchem rêki dodatkowych elementów do znaków graficznych dla nadania im okreœlonej formy,
• odrywanie œrodka pisarskiego od pod³o¿a w miej-scach nieuzasadnionych aspektami kinetycznymi, niebêd¹cych symptomatami pisma starczego, in-wolucji pisma.
Stwierdzone zjawiska wp³ynê³y na ograniczenie wartoœci badawczej materia³u dowodowego. Poniewa¿ mo¿na w nim by³o wyznaczyæ limitowany zespó³ cech charakterystycznych, sporne zapisy i podpis zakwalifi-kowano jedynie do badañ ustalaj¹cych lub wykluczaj¹-cych ich autentycznoœæ w zestawieniu z zapisami i pod-pisami osoby uprawnionej do ich sporz¹dzenia.
Materiał porównawczy
– rzekome wzory pisma testatorki
Do badañ dostarczono obszerne rêkopisy, rodzajo-wo i jakoœciorodzajo-wo adekwatne do materia³u dorodzajo-wodowego (zapisy sporz¹dzone w jêzyku niemieckim i czytelne podpisy). W pierwszej czêœci badañ rêkopisy bezwp³y-wowe, deklarowane jako wzory pisma testatorki, nale-¿a³o poddaæ badaniom ustalaj¹cym iloœæ ich wykonaw-ców. Jednak¿e najwa¿niejsz¹ czêœci¹ tego etapu ba-dañ by³a autoryzacja nades³anych materia³ów.
Powziêcie ustaleñ w kwestii weryfikacji wykonaw-stwa rêkopisów porównawczych wymaga³o obrania punktu wyjœcia do przeprowadzenia procesu autoryza-cji. Za materia³ bazowy autorka uzna³a podpisy figuru-j¹ce na: protokole przyjêcia ustnego zawiadomienia o przestêpstwie, wniosku o œciganie karne oraz proto-kole przes³uchania œwiadka z dnia 19.05.2000 r. Po stwierdzeniu ich jednorodnoœci wykonawczej by³y one okreœlane mianem – wzorów podpisów testatorki. W odniesieniu do nich prowadzony by³ proces badaw-czy pozosta³ych materia³ów.
Formu³uj¹c wskazane sugestie zwi¹zane ze sfer¹ materia³u porównawczego, nie sposób nie ustosunko-waæ siê do datowania rêkopisów. Fakt wa¿ny, bowiem uwzglêdniæ trzeba wymóg adekwatnoœci czasowej rê-kopisów porównawczych w odniesieniu do materia³u dowodowego, zw³aszcza gdy ma siê do czynienia z pi-smem osoby w podesz³ym wieku i w materiale
dowodo-Œlady zatrzymywania œrodka pisarskiego, nadanie okreœlonych form znakom poprzez dostawienia dodatkowych linii: (litery: w, o, r). Traces of pausing, corrections of characters forms by making additional
lines (letters: w, o, r)
Œlady zatrzymywania œrodka pisarskiego, brak p³ynnoœci modelowania linii graficznych.
Traces of pausing, lack of fluency in modelling graphic lines
Kreacja liter poprzez stykowe dostawianie linii graficznych. Formation of characters by adding adjacent graphic lines
Korekty znaków. Corrections of characters
Dostawienia elementów – imitowanie okreœlonych form graficznych znaków. Adding elements – imitating certain letter graphic forms
Ryc. 2. Zdjêcia znaków zapisów testamentowych, w których stwierdzono zjawiska graficzne wskazuj¹ce na kreacjê w kontrolowanych procesach pisarskich
Fig. 2. Photographs of characters in the will where graphic phenomena indicating controlled writing processes were identified
wym wyst¹pi³y okreœlone zjawiska graficzne. Zatem na ile, i czy w ogóle, przy sprawach spadkowych testa-mentowych mo¿na pos³ugiwaæ siê datami, jakimi opa-trzone s¹ rêkopisy bezwp³ywowe? Sformu³owanie tego pytania i wytyczenie granic wnioskowania nast¹pi³o w toku badania materia³u porównawczego. Przedsta-wione do badañ rêkopisy bezwp³ywowe opatrzone by³y datami. Jednak pewne w¹tpliwoœci budzi³o to, ¿e nie-mal ka¿dy rêkopis by³ datowany. Daty widnia³y na zapi-skach na luŸnych kartkach, dedykacjach w ksi¹¿kach, wielokrotnie wtr¹cane by³y w listach. Wszystkie daty by³y zbli¿one do roku datowania testamentu.
Maj¹c na uwadze mo¿liwoœæ antydatowania doku-mentów (oraz dodatkowo powziête w drodze wery-stycznej analizy rêkopisów porównawczych ustalenia: sporz¹dzania zapisów dat na niektórych dokumentach innym œrodkiem pisarskim ni¿ sam rêkopis, inny gra-fizm zapisów dat w stosunku do gragra-fizmu rêkopisu), na-le¿a³o przyj¹æ zasadê, i¿ jedynymi datami, jakimi w ekspertyzie mo¿na by³o siê pos³u¿yæ, by³y daty na dokumentach o wiarygodnym pochodzeniu – proto-ko³ach, pe³nomocnictwach.
Nie mniejsze zdziwienie budzi³ fakt wystêpowania w przedstawionych rêkopisach podpisów. Tak jak data, podpis pojawia³ siê na ka¿dym rêkopisie. Od luŸnej no-tatki, zapisów na odwrocie zdjêæ, po dedykacje w ksi¹¿-kach. Prawie wszystkie rêkopisy bezwp³ywowe by³y sy-gnowane, co dawa³o niejako rêkojmiê autentycznoœci. Wobec przyjêcia wiarygodnego schematu autoryzacji, proces weryfikacji wobec takiego materia³u bezwp³ywo-wego nie nastrêcza³ problemów.
Po szczegó³owych badaniach komparatystycznych nades³anych materia³ów do dalszych badañ zakwalifi-kowano jedynie te, które by³y bezsprzecznie sporz¹-dzone przez testatorkê. Pozosta³e rêkopisy wy³¹czono z materia³u porównawczego, poniewa¿ przedstawia³y grafizm innej osoby/osób. W materiale porównawczym zarysowa³a siê swoista zaskakuj¹ca dychotomia. Sy-gnalizowane przedk³adanie przez strony w³asnych rê-kopisów porównawczych znalaz³o swój oddŸwiêk w przedstawianej sprawie, bowiem rêkopisy jednej ze stron (notabene zainteresowanej stwierdzeniem auten-tycznoœci testamentu) okaza³y siê rêkopisami, które nie zosta³y sporz¹dzone przez testatorkê.
Szczegó³owa analiza pokaza³a, ¿e wy³¹czone rêko-pisy bezwp³ywowe znamionowa³a swoista jednorod-noœæ wykonawcza. Otó¿:
• w omawianej grupie znajdowa³y siê rêkopisy, w których linie graficzne modelowane s¹ w p³yn-nych, spontanicznych procesach pisarskich, ale jednoczeœnie do ich formy graficznej wprowadzane s¹ retusze, dostawki zmieniaj¹ce konstrukcjê nie-których znaków, korekty poprzez wtórny proces modelowania znaku graficznego o tym samym
brzmieniu co znak, na którym jest on modelowany, jednak w odmiennej konstrukcji. Ich charakter po-zwala³ twierdziæ, i¿ nie s¹ wynikiem aktu kreacyjne-go, w którym modelowane jest pismo, dla którego stwierdzono naturalnoœæ, p³ynnoœæ linii graficznej. • w obrêbie tej grupy rêkopisów znajdowa³y siê ta-kie, w których stwierdzono dopisywanie do tekstu znaków, wyrazów, ca³ych zdañ. W obrêbie jednego rêkopisu jest pismo oryginalne (linie graficzne mo-delowane s¹ spontanicznie, p³ynnie, z naturalnie zmienn¹ si³¹ nacisku œrodka pisarskiego na pod³o-¿e) i pismo dopisywane (obarczone znamionami kontrolowania procesu kreacji – wystêpuj¹ delimi-tacje ruchowe, œlady zatrzymywania œrodka pisar-skiego, retusze). Dla zbli¿enia form strukturalnych pisma dopisywanego do pierwotnego, do pisma pierwotnego wprowadzane s¹ retusze znaków, ko-rekty, które maj¹ na celu upodobniæ wyraz graficz-ny, ogólny obraz do pisma dopisywanego. Poczy-nione zabiegi powoduj¹ zacieranie siê ró¿nic w ogólnym odbiorze rêkopisu. Dodatkowym ele-mentem scalaj¹cym dany rêkopis jest powstawa-nie pisma dopisywanego na wzór pierwotnego, zaœ powsta³e dysonanse s¹ korygowane poprzez na-noszenie poprawek i korekt zarówno w piœmie pier-wotnym, jak i tym powsta³ym w wyniku naœladow-nictwa pisma pierwotnego. W ten sposób zmniej-szony zostaje dysonans pomiêdzy pismami, a ko-rektom i retuszom poprzez wprowadzanie ich do obu grup pism nadany zostaje charakter „natu-ralnych poprawek” w tekœcie. Dodatkowym ele-mentem zacieraj¹cym dysonans pomiêdzy pi-smem pierwotnym a pipi-smem dopisanym jest stop-niowe iloœciowe zwiêkszanie tego ostatniego w ob-rêbie danego rêkopisu. Zatem powsta³y rêkopisy, w których iloœæ precyzyjnych retuszy, dopisywa-nych znaków, sekwencji znaków jest niewielka, rê-kopisy, w których pisma dopisywanego jest znacz-nie wiêcej, a¿ do rêkopisów, w których mo¿na stwierdziæ wy³¹cznie obecnoœæ pisma powsta³ego w kontrolowanym procesie kreacyjnym.
W kolejnym etapie badañ nale¿a³o dokonaæ oceny wartoœci i przydatnoœci badawczej materia³u porów-nawczego. Z oczywistych wzglêdów prowadzona ona by³a w stosunku do rêkopisów, dla których ustalono, i¿ s¹ wzorami pisma testatorki.
Stwierdzono, ¿e analizowane wzory prezentuj¹ pi-smo œredniej klasy, w którym wystêpuj¹ niewielkie inkli-nacje do Sütterlinschrift dla znaku L, do Kurrentschrift w realizacjach liter F. Wszelkie odchylenia w budowie pozosta³ych znaków graficznych i wi¹zaniach miêdzyli-terowych wystêpuj¹ w odniesieniu do wzorców liter al-fabetu ³aciñskiego. Analizuj¹c rêkopisy porównawcze,
autorka stwierdzi³a wystêpowanie zjawisk graficznych, które œwiadcz¹ o degradacji pisma, zmianach o pod³o-¿u geriatrycznym, na co wskazywa³y (ryc. 3):
• rozpad topograficznej realizacji rêkopisu: nie jest zachowany jednakowo równy poziom wierszy, zda-nia kreœlone s¹ bez odniesiezda-nia do lizda-niatury, lizda-nia podstawowa jest nieuporz¹dkowana, nie s¹ zacho-wane jednakowe odstêpy od krawêdzi kartki papie-ru, odstêpy miêdzywierszowe,
• obni¿enie klasy pisma oraz czytelnoœci tekstu, • zmiany k¹ta nachylenia pisma, opuszczanie
zna-ków, perseweracje graficzne,
• nak³adanie siê elementów budowy liter po³o¿onych obok siebie,
• trudnoœci w rozpoczêciu kreœlenia liter czyli wystê-powanie tzw. falstartów graficznych,
• wystêpowanie form graficznych, dla których nie mo¿na przyporz¹dkowaæ odnoœnika kaligraficzne-go.
W podpisach, których wyró¿nikiem jest automatyzm kreœlenia oraz nierozbudowanie graficzne, zmiany ma-j¹ce charakter inwolucji starczej nie by³y a¿ tak widocz-ne jak w piœmie, jednak¿e mo¿liwe by³o wskazanie takich prawid³owoœci, jak:
• kreœlenie podpisów bez odniesienia do liniatury, nieuporz¹dkowanie w zakresie kierunku prowa-dzenia linii podstawowej,
• opuszczanie znaków, perseweracje graficzne, • chaos topografii wewnêtrznej (od zbytniego
roz-wlekania po nak³adanie siê znaków na siebie). Ustalaj¹c przydatnoœæ badawcz¹ wzorów pisma te-statorki, autorka stwierdzi³a, i¿ zawieraj¹ one adekwat-ne w stosunku do dowodowego rêkopisu wzory zapi-sów i podpizapi-sów. Wyznaczono w nich zespo³y cech dys-tynktywnych, personalizuj¹ce grafizm wykonawczyni oraz umo¿liwiaj¹ce wykorzystanie materia³ów w toku dalszych badañ komparatystycznych.
Badania porównawcze
W toku badañ porównawczych przeprowadzonych zgodnie z metod¹ graficzno-porównawcz¹, konfrontu-j¹c grupy cech charakterystycznych pisma dowodowe-go z zespo³ami cech reprezentatywnych dla materia³u porównawczego, autorka stwierdzi³a odmiennoœæ na-wyków grafokinetycznych, co œwiadczy³o o tym, ¿e te-statorka nie nakreœli³a zakwestionowanych zapisów. Jako przyk³adowe cechy ró¿ne wskazano:
• naturalnoœæ procesu kreacji – wystêpuj¹ce zjawi-ska: retusze, dostawienia w zapisach dowodo-wych, s¹ pozbawione naturalnoœci (s¹ wynikiem kreacji zapisów w kontrolowanych aktach pisar-skich), natomiast wystêpuj¹ce w rêkopisach po-równawczych testatorki zjawiska graficzne s¹ natu-ralnymi symptomami inwolucji pisma i jego degra-dacji o pod³o¿u geriatrycznym (ryc. 4).
• topografia zewnêtrzna – w rêkopisie dowodowym uk³ad wierszy jest uporz¹dkowany, równy, uk³ad
le-Ryc. 3. Zdjêcie rêkopisów testatorki Fig. 3. Photograph of testator’s handwriting
Rêkopis dowodowy Evidential handwriting
Wzory pisma testatorki Testator’s handwriting samples
Ryc. 4. Konfrontacja zapisów dowodowych z wzorami pisma testatorki (badana naturalnoœæ procesu kreacji)
Fig. 4. Comparison of evidential handwriting with referential handwriting of testator (checking, whether writing process is natural)
wego marginesu jest równy, natomiast w rêkopi-sach porównawczych testatorki stwierdzono roz-pad topograficznej realizacji rêkopisu (ryc. 5). • w zespole cech konstrukcyjnych – ró¿nice w
budo-wie znaków graficznych (litery: J, a, r, d), wi¹zañ znaków er, rt (ryc. 6).
Konfrontacja zakwestionowanego podpisu dowodo-wego z wzorami podpisów testatorki wykaza³a:
• wystêpowanie ogólnych analogii w zamyœle kom-pozycyjnym i konstrukcji znaków – g, z z dwuzna-ku Cz, modelu wi¹zania liter ws oraz kreacji maju-sku³y inicjalnej M jak minumaju-sku³y (ryc. 7).
• wystêpowanie szeregu cech odmiennych, œwiad-cz¹cych o tym, ¿e kwestionowany podpis nie jest autentycznym podpisem testatorki. Jako przyk³a-dowe cechy ró¿ne wskazano (ryc. 8.):
– znamiona procesu kreacji (jego naturalnoœci i spontanicznoœci),
– przebieg linii podstawowej w przypadku sk³adania podpisu w pozycjach z wyznaczonym liniamentem – podpis dowodowy realizowany jest z zachowa-niem odniesienia do liniamentu, podstawy znaków lokowane s¹ w sposób uporz¹dkowany na linia-mencie, w podpisach testatorki linia podstawowa prowadzona jest bez odniesienia do liniamentu (nad, na, pod),
– w budowie znaków graficznych – ró¿ne profile podstaw znaku z z dwuznaków Cz, wyprofilowanie adiustacji pocz¹tkowych znaków d, profilowanie li-nii finalnych znaków o, wymodelowanie znaków a.
Rêkopis dowodowy Evidential handwriting
Zapisy dowodowe Evidential writing
Zapisy porównawcze testatorki Testator’s reference samples Wzory pisma testatorki
Testator’s handwriting samples
Ryc. 5. Konfrontacja zapisów dowodowych z wzorami pisma testatorki (cechy topografii)
Fig. 5. Comparison of evidential handwriting with testator’s handwriting samples
Materia³ pogl¹dowy opracowano w uk³adzie zmian maj¹cych sw¹ proweniencjê w inwolucji pisma
Ryc. 6. Konfrontacja zapisów dowodowych z wzorami pisma testatorki (cechy konstrukcyjne – budowa znaków graficznych i wi¹zañ)
Wystêpowanie ogólnych analogii miêdzy spornym podpisem a wzorami niekwestionowanych podpisów testatorki i stwierdzenie kontrolowanego aktu kreacji dowodowego podpisu pozwoli³o ustaliæ, ¿e kwestiono-wany podpis zawiera cechy œwiadcz¹ce o wprowadze-niu form graficznych liter powsta³ych w wyniku naœla-downictwa konstrukcji znaków g, z, u oraz wi¹zania ws z autentycznych podpisów testatorki.
Powy¿sze wnioski pozwoli³y na wydanie opinii i za-koñczenie ekspertyzy. Trzy miesi¹ce po pierwszym po-stanowieniu S¹d Rejonowy w Biskupcu Wydzia³ Cywil-ny postawi³ to samo pytanie i do badañ przes³a³ nowy rêkopis testamentu oraz dodatkowy, uzupe³niony przez wnioskodawcê materia³ porównawczy.
Schemat badawczy materia³u dowodowego oraz materia³u porównawczego przyjêty przez autorkê prze-biega³ w ten sam sposób jak w stosunku do pierwsze-go testamentu.
W toku szczegó³owych analiz autorka stwierdzi³a, i¿ rêkopis testamentu II nie odbiega od testamentu I (jê-zyk, system liternictwa). Jedyn¹, acz bardzo istotn¹, ró¿nic¹ by³y znamiona procesu kreacji oraz opatrzenie dokumentu trzema podpisami (jeden figuruj¹cy przy dolnej krawêdzi kartki, dwa umieszczone na mar-ginesie). Oceniaj¹c wartoœæ badawcz¹ kwestionowane-go dokumentu, autorka stwierdzi³a, i¿ linie graficzne za-pisów testamentu II modelowane s¹ p³ynnie, sponta-nicznie, z naturalnie zmienn¹ si³¹ nacisku narzêdzia pi-sarskiego na pod³o¿e. Sporadycznie wystêpowa³y: przekreœlenia, poprawki, retusze znaków, których cha-rakter mo¿na oceniæ jako naturalny (korekta edycyjna realizowana poprzez – przekreœlenie znaku lub wtórne naniesienie linii na linie pierwotne) – rycina 9.
W analizowanym materiale wyselekcjonowano ze-spo³y cech reprezentatywnych grafizmu, które
prezen-znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signature
znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signature znaki z podpisu testatorki
Characters from testator’s signature
znaki z podpisu testatorki Characters from testator’s signature
Ryc. 7. Konfrontacja podpisu dowodowego z podpisami testatorki – ujê-cie zachodz¹cych ogólnych analogii
Fig. 7. Comparison of evidential signature with testator’s signatures – indicated analogies
Ryc. 8. Konfrontacja podpisu dowodowego z podpisami testatorki – ujê-cie zachodz¹cych ró¿nic
Fig. 8. Comparison of evidential signature with testator’s signatures – indicated differences
towa³y mo¿liwoœci i nawyki pisarskie wykonawcy, a tym samym kwalifikowa³y go do dalszych badañ.
Oceniaj¹c wartoœæ badawcz¹ trzech spornych pod-pisów, ju¿ na wstêpie stwierdzono ich ró¿norodnoœæ w stosunku do tekstu testamentu w wyrazie graficznym: ogólnym obrazie, realizacji motorycznej, konstrukcji
znaków. Obok znaków modelowanych p³ynnie, sponta-nicznie z w³aœciwym dla realizacji cieniowaniem, wi-doczna by³a linia graficzna, modeluj¹ca niektóre znaki, nosz¹ca znamiona pozbawionego spontanicznoœci, na-turalnoœci aktu kreacji. Retusze i korekty cechowa³a precyzja, a efekt finalny nosi³ znamiona poprawiania niedoci¹gniêæ konstrukcyjnych poprzez dostawienia dodatkowych elementów do znaków (ryc. 10).
Stwierdzone zjawiska, wskazuj¹ce na zaburzenia procesu pisarskiego, nadaj¹ce zakwestionowanym podpisom cechy realizacji powsta³ych w kontrolowa-nym procesie pisarskim, ogranicza³y ich wartoœæ ba-dawcz¹. W spornych podpisach mo¿na by³o
wyzna-Ryc. 9. Zdjêcie ca³oœci rêkopisu testamentu II Fig. 9. Photograph of entire manuscript of the will II
Zafalowania linii, modelowanie liter z kilkoma ruchami œrodka pisarskiego, profil podstawy jest retuszowany – imitowanie okreœlonej, po¿¹danej for-my, która w pierwotnym akcie kreacyjnym nie mia³a po¿¹danej konstrukcji
Wavy lines, modelling letters by several strokes; profile of letter base has been retouched and desired shape imitated in secondary stage
Imitowanie pêtlicowego wi¹zania znaków ws poprzez proces realizowania graficznego odrêbnymi ruchami rêki, wolne tempo kreacji korpusu litery s. Imitation of loop connection between letters „ws” by separate strokes,
slow pace of letter „s” formation
Korekty modelunku trzonu znaku dla nadania mu okreœlonej formy konstrukcyjnej, œlad zatrzymania ruchu œrodka pisarskiego przy podstawie trzonu, wolne tempo kreacji dolnego ramienia litery.
Corrections of modelling letter core aiming at obtaining required construction, trace of pausing at the base of core, slow pace
of lower arm formation
Modelowanie trzonu litery ³ w dwóch aktach pisarskich dla nadaniu mu okreœlonej formy konstrukcyjnej (dostawienie linii zstêpuj¹cej). Modelling of letter „³” core in two strokes in order to achieve certain
construction (added descending line)
Kreacja znaku g odbywaj¹ca siê w formie dostawienia dodatkowych linii – sekwencyjnego modelowania poszczególnych detali litery w odrêbnych
aktach pisarskich.
Formation of letter „g” by adding lines – sequential modelling of individual details of letter in separate strokes
czyæ ograniczony zespó³ cech charakterystycznych po-zwalaj¹cy na podjêcie badañ, jednak¿e, maj¹c na uwa-dze charakter stwierdzonych zjawisk, mog³y byæ one je-dynie przedmiotem badañ ustalaj¹cych lub wykluczaj¹-cych ich autentycznoœæ w zestawieniu z podpisami oso-by uprawnionej do ich z³o¿enia.
Przedstawiony do badañ dodatkowy materia³ porów-nawczy tak¿e znamionowa³o datowanie oraz indywidu-alizowanie poprzez opatrzenie ka¿dego z dokumentów (dedykacje w ksi¹¿kach, luŸne zapiski na kartkach) da-t¹ oraz czytelnym podpisem. Ich analiza ze wzorami pi-sma testatorki wykaza³a ró¿norodnoœæ wykonawcz¹, dlatego materia³ ten wy³¹czono z toku dalszych analiz. Badania porównawcze przynios³y nastêpuj¹ce wnio-ski.
W stosunku do podpisów autorka stwierdzi³a, ¿e do-stawki, retusze, korekty s¹ prób¹ naœladownictwa form kompozycyjnych (modelu) znaków z podpisów testator-ki (ryc. 11).
Wystêpuj¹ce ró¿nice nawyków grafokinetycznych w zakresie: naturalnoœci procesu kreacji, tempa i rytmu pisania (w znacznej mierze podpisy dowodowe by³y „rysowane”, realizowane w zró¿nicowanym tempie, w zale¿noœci od predyspozycji grafokinetycznych
wy-konawcy(-ów) dla nakreœlenia okreœlonych form wzor-ca), cieniowania linii graficznych, konstrukcji znaków formowanych z zachowaniem p³ynnoœci i
spontanicz-Ryc. 10. Zdjêcia znaków podpisów z³o¿onych na testamencie II – ze wskazaniem i omówieniem stwierdzonego kontrolowania procesów kreacyjnych
Fig. 10. Photographs of letters in signatures on the will II; controlling of formation processes indicated and discussed
Liczne retusze profilu znaku diakrytycznego liter ³, który w pierwotnie na-kreœlonej formie nie mia³ po¿¹danego kszta³tu.
Numerous actions of retouching letter „³” diacritic sign, which initially did not have desired shape
znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signature
znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signatures
znaki z podpisów testatorki Characters from testator’s
znaki z podpisów testatorki Characters from testator’s signatures
Ryc. 11. Konfrontacja podpisów dowodowych z³o¿onych na testamen-cie II z podpisami testatorki – ujêtestamen-cie zachodz¹cych ogólnych analogii znamionuj¹cych proces naœladownictwa
Fig. 11. Comparison of evidential signatures on the will II with testator’s signatures – demonstrated general analogies characteristic for imitation process
Ryc. 12. Konfrontacja podpisów dowodowych z³o¿onych na testamencie II z podpisami testatorki – ujêcie zachodz¹cych ró¿nic w konstrukcji znaków Fig. 12. Comparison of evidential signatures in the will II with testator’s signatures – differences in characters construction
noœci (znaki d, o, a) (ryc. 12) pozwoli³y na stwierdzenie, ¿e kwestionowane podpisy nie s¹ autentycznymi pod-pisami testatorki.
Ze wzglêdu na wystêpowanie w porównywanych materia³ach ogólnych analogii i istotnych ró¿nic, przy stwierdzonym zachwianiu naturalnoœci procesu kreacji dowodowych podpisów, autorka konkludowa³a, ¿e kwestionowane podpisy powsta³y w drodze naœla-downictwa autentycznego podpisu testatorki.
Badania komparatystyczne zakwestionowanych za-pisów testamentu z wzorami pisma testatorki jedno-znacznie wykluczy³y j¹ jako wykonawczyniê spornego
testamentu. Jednak¿e testament II pozwoli³ wyjaœniæ kontrolowany proces kreacji zapisów testamentu I. Au-torka po konfrontacji rêkopisu testamentu I z rêkopisem testamentu II stwierdzi³a, ¿e o ile jednorodnoœæ treœci rêkopisów nie by³a czymœ nadzwyczajnym, o tyle obraz graficzny to nic innego jak naœladownictwo (ryc. 13).
Podsumowanie
Przytoczone determinanty warunkuj¹ce prawid³o-woœæ procesu badawczego oraz kierunki interpretacji i czynnoœci analityczno-badawczych materia³u dowo-dowego oraz porównawczego, jak te¿ prowadzenie sa-mych badañ porównawczych ukazuj¹, z jakimi trudno-œciami bêdzie musia³ zmierzyæ siê bieg³y z chwil¹ roz-poczêcia badañ.
O ile podane wszelkie uogólnienia pracy nad testa-mentami mog¹ stanowiæ faktyczne podstawy do proce-su wnioskowania, to zasygnalizowane problemy, przedstawione przez autorkê aspekty badawcze wcho-dz¹ w sk³ad katalogu otwartego zagadnieñ zwi¹zanych z badaniem tego typu dokumentów. Sygnalizowanie z³o¿onoœci zagadnieñ, przedstawianie przyjêtych roz-wi¹zañ problemów badawczych, kierunków pracy i po-szukiwañ poszerzaj¹ zakres wiedzy, ale nie s¹ gotowymi receptami na badanie testamentów. Poszuki-wanie wsparcia w teorii, wybór struktury badawczej, re-alizacji badañ s¹ w istocie dzie³em autorskim i niepo-wtarzalnym, gdy¿ nie mo¿na przewidzieæ iloœci oraz ja-koœci materia³ów: dowodowego i porównawczego. Czasami niezbêdne jest niekonwencjonalne podejœcie do sprawy. Stawianie pytañ i poszukiwanie odpowiedzi. Anna Ostrowska
Streszczenie
W artykule autorka przedstawia wybrane zagadnienia bada-nia szczególnego rodzaju dokumentów, a mianowicie testamen-tów. W teorii i praktyce omówione zosta³y zagadnienia zwi¹za-ne z procesem weryfikacji i autoryzacji rêkopisów porównaw-czych przedstawianych do badañ jako „wzory pisma testatora”, wskazane dyspozycje dzia³ania, gdy rêkopis sporz¹dzony jest w jêzyku niemieckim (z naciskiem na w³aœciw¹ analizê ró¿nego systemu liternictwa, który w jêzyku niemieckim w XX wieku ulega³ istotnym i powa¿nym modyfikacjom) oraz aspekty inter-pretacji i formu³owania konkluzji w przedmiocie oceny zasta-nych zjawisk graficzzasta-nych.
Elementy teorii zaczerpniête z literatury przedmiotu oraz publikacji specjalistycznych poparto przyk³adem z praktyki opi-niodawczej autorki.
Proces wnioskowania, analizê obu grup materia³ów (dowodo-wego oraz porównawczego) oraz badania porównawcze przepro-wadzano zgodnie z metod¹ graficzno-porównawcz¹.
testament II (wzorzec) will II (genuine)
testament I (naœladownictwo) will I (imitation)
Ryc. 13. Zestawienie zapisów z testamentu II z zapisami testamen-tu I – proces naœladownictwa
Fig. 13. Comparison of entries from the will II with entries from the will I – imitation process
S³owa kluczowe:badanie testamentów, pismo w jêzyku ob-cym, pismo w jêzyku niemieckim, badanie pisma testatora.
Summary
The Author touches upon selected issues concerning exami-nation of a unique type of documents, i.e. a will. The article pre-sents a discussion of practical and theoretical aspects of verifica-tion and authorisaverifica-tion or comparative handwriting submitted for examination as „testator’s handwriting samples”, indicated actions that should be taken when a manuscript is made in Ger-man language (with emphasis on an appropriate analysis of the different letter system, which in German language in 20th cen-tury was significantly modified), as well as interpretation and formulating conclusions on the examined graphic phenomena.
Keywords:examination of wills, writing in foreign langu-age, writing in German langulangu-age, examination of testator’s han-dwriting.
PRZYPISY
1 Testament holograficzny (art. 949 k.c.) – okreœlany mia-nem zwyk³ego lub w³asnorêcznego. Jego cech¹ charak-terystyczn¹ jest to, ¿e musi byæ w ca³oœci spisany pi-smem rêcznym przez testatora i przez niego podpisany, a tak¿e zaopatrzony w datê i miejsce sporz¹dzenia (po-miniêcie daty i miejsca nie czyni testamentu dokumen-tem niewa¿nym). Patrz: H. Witczak, A. Kawa³ko: Prawo spadkowe, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 69–70.
2 D.A. Crown, T. Shimaoka: Badanie pisma ideograficz-nego, „Biuletyn Informacyjny” 1975, nr 3 (19), s. 23. 3 S. Wójcik: Z zagadnieñ identyfikacji pism rêcznych
w niektórych jêzykach, „Problemy Kryminalistyki” 1964, nr 49, s. 377.
4 Ibidem.
BIBLIOGRAFIA
1. Bartosiewicz J.: Problematyka b³êdu w badaniach po-równawczych pisma rêcznego i podpisów, „Problemy Krymi-nalistyki” 1994, nr 206.
2. Bêza S.: Nowe repetytorium z gramatyki jêzyka nie-mieckiego, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2004.
3. Crown D.A., Shimaoka T.: Badanie pisma ideograficz-nego, „Biuletyn Informacyjny” 1975, nr 3 (19).
4. Czeczot Z.: Badania identyfikacyjne pisma rêcznego, Wydawnictwo Zak³adu Kryminalistyki KG MO, Warsza-wa 1971.
5. Czeczot Z., Czubalski M.: Zarys kryminalistyki, Wy-dawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1972.
6. Feluœ A.: TESTAMENTY. Popularno-naukowe studium kryminalistyczne, Wydawnictwo „Volumen”, Katowice 1996.
7. Hilton O.: Wp³yw wieku i choroby na pismo rêczne, pro-blematyka identyfikacji, „Biuletyn Informacyjny” 1977, nr 3.
8. Kryminalistyczne badania pismoznawcze, C. Grzeszyk [red.], Wydawca prof. dr hab. Czes³aw Grzeszyk, Warsza-wa 2006.
9. Kêdzierska-Daniel M.: O konstrukcji i formie klasycznej ekspertyzy pismoznawczej dokumentów. Przyczynek do dys-kusji, „Problemy Kryminalistyki” 1994, nr 213.
10. Legieñ M.: Zmiany starcze w piœmie rêcznym, „Archi-wum Medycyny S¹dowej i Kryminalistyki”, t. 31, nr 3, PZWL, Warszawa 1981.
11. Mucha-Piekarska M.: Ekspertyza pisma rêcznego lu-dzi starych na podstawie badañ identyfikacyjnych testamen-tów, „Z Zagadnieñ Kryminalistyki”, z. XV, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1981.
12. Skubisz S.: Naœladownictwo pisma a identyfikacja au-tora, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, Z. Kegel [red.], Wroc³aw 2002.
13. Szwarc A.: Fa³szerstwo dokumentów w œwietle krymi-nalistyki, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1955.
14. Witczak H., Kawa³ko A.: Prawo spadkowe, Wydaw-nictwo C.H. Beck, Warszawa 2006.
15. Wójcik S.: Badania identyfikacyjne pisma rêcznego Adolfa Eichmanna, Problemy Kryminalistyki, 1961, nr 31.
16. Wójcik S.: Z zagadnieñ identyfikacji pism rêcznych w niektórych jêzykach, Problemy Kryminalistyki 1964, nr 49.
17. Wójcik W.: Podstawowe problemy badania pisma, De-partament Szkolenia i Wydawnictw MSW, Warszawa 1971.
18. Zieniewicz I.: Wp³yw cech patologicznych pisma na wartoœæ dowodow¹ ekspertyzy pismoznawczej, Wydaw-nictwo Zakamycze, Kraków 2005.
