STUDIA SOCJOLOGICZNE 2002, 2 (165) ISSN 0039-3371
ANTONI STOJAK
30 kwietnia 1930 - 25 czerwca 2002
Urodził się w Bóbrce w gminie Chorkówka na Pogórzu Jasielskim w rodzinie chłopsko-robotniczej. Matka, Joanna z Szydłów, prowadziła niewielkie, rodzin
ne gospodarstwo rolne; ojciec, Ignacy, był górnikiem zatrudnionym w miejsco
wej kopalni nafty, założonej jeszcze przez Ignacego Łukasiewicza jako jednej z pierwszych w świecie (kopalnię tę zamieniono po II wojnie światowej na mu
zeum - skansen przemysłu naftowego).
Antoni, po złożeniu w 1949 roku matury w liceum ogólnokształcącym w Kro
śnie, zdał egzamin wstępny na Studium Nauk Społecznych (SNS) utworzone właśnie na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem profesora Kazimierza Dobrowolskiego (analogiczny kierunek powołano ponadto na Uniwersytetach
12 ANTONI STOJAK
w Łodzi, Poznaniu i Warszawie) w miejsce zlikwidowanych studiów m agister
skich w zakresie filozofii, pedagogiki z psychologią i socjologii. SNS było trzyletnim studium I stopnia (zawodowym), którego absolwenci zasadniczo m ie
li podejmować pracę zawodową. Najlepsi z nich mogli jednak ubiegać się 0 przyjęcie na dwuletnie studium magisterskie w zakresie filozofii lub pedagogi
ki na Uniwersytecie Warszawskim. Antoni Stojak, który zwrócił na siebie uw a
gę dobrą znajom ością środowiska wiejskiego, dużym zmysłem obserwacyjnym 1 zainteresowaniami problem atyką socjologiczną, pomyślnie przeszedł selekcję kandydatów i w roku akademickim 1953/54 stał się studentem filozofii UW.
Z socjologów wykładali na tym kierunku m . in. Nina Assorodobraj, Julian Hoch
feld, Stefan Nowakowski i Adam Sarapata. Dyplom magistra filozofii Antoni Stojak uzyskał w 1955 roku, po przedłożeniu kryptosocjologicznej (socjologia w dalszym ciągu była objęta banicją! ) pracy magisterskiej poświęconej sytuacji materialnej robotników w Polsce międzywojennej (pracę tę wykonał pod kierun
kiem J. Hochfelda). Z początkiem roku akademickiego 1955/1956 został skiero
wany do pracy w Katedrze Podstaw M arksizmu-Leninizmu UJ.
Po przeniesieniu się do Krakowa pobrał się z M arią Kaczor. Owocem tego związku była córka Ewa, absolwentka biologii po studiach na krakowskiej Wyż
szej Szkole Pedagogicznej, od lat czynna jako nauczycielka.
Gwałtowny zwrot w sytuacji nauk społecznych po Październiku ‘56 um ożli
wił restytucję socjologii jako nauki akademickiej i kierunku studiów. N a UJ Kazimierz Dobrowolski doprowadził do odnowienia z początkiem 1957 roku dawnej Katedry Etnografii Ogólnej i Socjologii UJ (powołano też Katedrę Socjo
logii i Demografii UJ, której kierownictwo powierzono Pawłowi Rybickiemu) i od roku akadem ickiego 1957/58 w zn ow ion o studia so cjo lo g iczn e. Z rozw iąza
nej właśnie Katedry Podstaw M arksizmu-Leninizmu UJ Antoni Stojak przeszedł wówczas do Katedry Etnografii Ogólnej i Socjologii UJ. Był z nią związany do 1967 roku. Przyjął wówczas zaproszenie K. Dobrowolskiego przeniesienia się do powołanej w Krakowie pod jego kierownictwem Pracowni Socjologicznej Od
działu PAN w Krakowie przeniesionej w 1971 roku do Instytutu Filozofii i So
cjologii PAN jako Sekcja Badań Społecznych Skutków Uprzemysłowienia.
Obok Antoniego Stojaka podjęli tam również pracę uczniowie K. Dobrowolskie
go: Dariusz Dąbrowski, Tomasz Goban-Klas, Jerzy B. Sobczak, Rozalia Stec- Dąbrowska, Piotr Sztompka i Jacek Wódz). Pracownia ta istniała do 1973 roku, kiedy to została rozwiązana. T. Goban-Klas, J. Sobczak, A. Stojak i P. Sztompka przeszli wówczas na etaty do utworzonego w 1970 roku Instytutu Socjologii UJ.
Zainteresowania badawcze Antoniego Stojaka od samego początku skierowa
ły się w trzech kierunkach. Pierwszym z nich była socjologia pracy. Była to no
wa w ówczesnej socjologii polskiej dziedzina badań, której K. Dobrowolski po
święcał wiele uwagi także w toku swej działalności nauczycielskiej (dość pow ie
dzieć, że jego uczniami byli - obok Antoniego Stojaka - m . in. Danuta Dobro
ANTONI STOJAK 13 wolska, Aleksander M atejko i Adam Sarapata). D rugą dziedziną badań Anto
niego Stojaka stała się problematyka kulturowych wzorów pracy, w szczególno
ści różnic między tradycyjnymi wzorami pracy w rolnictwie i nowo wkraczają
cymi wzorami pracy w organizacji przemysłowej. Trzeci wreszcie nurt zaintere
sowań badawczych Antoniego Stojaka dotyczył procesów migracji ze wsi do m iast i ośrodków przemysłowych. Tej problematyce była w znacznym stopniu poświęcona książka zbiorowa pod w spółredakcjąK . Dobrowolskiego i A. Stoja
ka pt. Studia nad załogą Huty Aluminium w Skawinie, 1969, ogłoszona we wspo
mnianej serii Prac Komisji Socjologicznej Oddziału PAN w Krakowie, N r 14, Wrocław, Warszawa, Kraków: Ossolineum. W tym kontekście trzeba również przypomnieć tomik pióra A. Stojaka pt. Przeobrażenia polskiej wsi p o d wpływem industrializacji, ogłoszony w 1971 roku w Nauce dla wszystkich - popular
no-naukowej serii wydawanej przez Oddział PAN w Krakowie.
Znalazłszy się w nurcie socjologicznym, Antoni Stojak z ogromną pasją podej
mował kolejne badania empiryczne. Pierwsze z nich było poświęcone zależno
ściom między technologią wydobywczą a organizacją pracy górników dołowych w Kopalni W ęgla Kamiennego „Janina” w Libiążu koło Oświęcimia. Uzyskane wyniki stały się podstawą rozprawy doktorskiej, którą obronił w 1964 roku; pro
motorem w tym przewodzie był K. Dobrowolski. Rzecz ukazała się drukiem w 1964 roku pt. Studia o górnikach Kopalni „Janina” w Libiążu 1905 - 1960 ja ko tom XVIII serii pod redakcją Jana Szczepańskiego: Z badań klasy robotniczej i inteligencji, Łódź - Warszawa: Ossolineum. Książka została przyjęta z dużym zainteresowaniem, m . in. ze względu na nowatorskie ujęcie. Poświęcona analizie zależności między technologią wydobycia węgla a organizacją pracy na przod
kach górniczych, tchnęła realizmem spojrzenia dzięki niebywale skrupulatnie zgromadzonym materiałom empirycznym. Ukazywała zarazem badany problem w stosimkowo długiej perspektywie historycznej (od założenia kopalni w 1905 roku po moment zakończenia badań w 1960 roku), co pozwoliło na położenie ak
centu na procesy zmian i ich determinanty. Do tego, w przeciwieństwie do innych współczesnych monografii socjologicznych załóg robotniczych w Polsce, praca zawodowa górników kopalni „Janina” została ukazana w złożonym socjokulturo- wym kontekście środowiska lokalnego. Aspekt ten jest również widoczny w ogło
szonej w 1968 roku rozprawie pt. Studia nad załogą Huty imienia Lenina, która wyszła w serii pod redakcją K. Dobrowolskiego jako tom 9 Prac Socjologicznych Oddziału PAN w Krakowie, W rocław-W arszawa-Kraków: Ossolineum. Notabe
ne, Antoni Stojak opracowanie to przedstawił na Wydziale Filozoficzno-Histo- rycznym UJ jako rozprawę habilitacyjną. Mimo pozytywnych recenzji, nie doszło do zakończenia wszczętego przewodu habilitacyjnego na skutek pogarszającego się stanu zdrowia autora (co długo utrzymywał on w tajemnicy).
P óźnąjesienią 1972 roku powstał, z inicjatywy Hieronima Kubiaka, wówczas wicedyrektora Instytutu Socjologii UJ, Zakład Socjologii Pracy prowadzony
14 ANTONI STOJAK
wspólnie przez tenże Instytut i dyrekcję ówczesnej Huty im. Lenina (HiL); była to bodajże jedyna tego rodzaju instytucja socjologiczna w Polsce oparta na współdziałaniu uczelni i dużego przedsiębiorstwa przemysłowego. N a czele tej placówki stanął Antoni Stojak, nominowany w międzyczasie na docenta. N a tym stanowisku nie zdołał jednak w pełni rozwinąć skrzydeł. Powodem były, z jednej strony, nie najlepiej układające się stosunki z dyrekcją HiL, z drugiej strony, wol
no, lecz stale pogarszający się stan zdrowia Antoniego Stojaka. Do czołowych osiągnięć wspomnianego Zakładu należy zaliczyć tom prac zbiorowych pod re
dakcją Antoniego Stojaka pt. Studia z socjologii organizacji i kierownictwa, 1982, Seria Socjologiczna Zeszytów Naukowych UJ, N r 8, Kraków: PWN.
Tom ten ukazał się już po wycofaniu się z czynnego życia naukowego Antoniego Stojaka. W 1982 roku stan jego zdrowia był ju ż tak zły, że przyznano mu rentę. Odtąd żył dzięki niesłychanemu poświęceniu Jego najbliższych, ze stoicyzmem znosząc niedole człowieka nieuleczalnie chorego. Zgasł po przeszło dwudziestu latach borykania się z chorobą. Został pochowany na cmentarzu w Borku Fałęckim, południowej dzielnicy Krakowa.
Życie Antoniego Stojaka nie potoczyło się tak, jak tego można było oczeki
wać. Nie można jednak powiedzieć, aby nie zapisał własnej karty w historii so
cjologii polskiej i krakowskiej. Pozostawił po sobie przede wszystkim wspo
mniane monografie socjologiczne załóg robotniczych, które dokum entują proce
sy industrializacji w naszym kraju po II wojnie światowej. Położył też zasługi dydaktyczne. Był wyśmienitym badaczem terenowym, który swoją wiedzę i umiejętności w tym zakresie przekazał paru setkom słuchaczy socjologii UJ w trakcie licznych obozów ćwiczeniowo-badawczych, organizowanych przez In
stytut Socjologii UJ. Wykształcił też ponad stu młodych adeptów socjologii pra
cy, którzy pod jego kierunkiem wykonali prace magisterskie. W ypromował po
nadto dwóch doktorów socjologii: Jerzego B. Sobczaka i Aleksandra M arcin
kowskiego.
Pamięć o Antonim Stojaku, zacnym i skromnym człowieku, o nieposzlako
wanej uczciwości, oddanym bez reszty nauce, zawsze będzie żywa wśród jego przyjaciół, współpracowników i uczniów.
Władysław Kwaśniewicz Jerzy B. Sobczak
