Joachim Śliwa
Uniwersytet Jagielloński
SKARABEUSZE EGIPSKIE ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU
W kolekcji zabytków starożytnych przechowywanych w Muzeum Narc dowym w Poznaniu znajduje się również dwanaście egipskich skara-beuszy1, pozbawionych^niestety^jakichkolwiek danych odnośnie do ich pochodzenia. Żaden z tych obiektów nie był do tej pory przed-miotem publikacji. Najstarsze zabytki z omawianego zbioru pocho-dzą z II Okresu Przejściowego i są przykładami skarabeuszy hyk-soskich; pozostałe obiekty, to przykłady skarabeuszy już z czasów Nowego Państwa i Epoki Późnej. Mimo iż prezentowany zbiór nie stanowi większej i zwartej grupy, daje jednak dość ciekawy ma-teriał do rozwijających się ostatnio badań i szczegółowych stu-diów nad egipskimi skarabeuszami.
KATALOG
[Umieszczone poniżej noty katalogowe zawierają podstawowe dane inwentarzowe zabytków oraz zwięzłe opisy i interpretację obiektów. Przy opisie grzbietów skarabeuszy zrezygnowano ze skomplikowanej i mało przydatnej typologii wprowadzanej niezależnie przez wielu autorów np. P.E. N e w b e r r y 1907, H. R. H a l l 1913,
Doc. dr hab. J. Kubczakowi /Instytut Historii Sztuki Uniwer-systetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu) serdecznie dziękuję za zwrócenie uwagi na wymienione obiekty, natomiast doc. dr. H. Kon-dzieli, dyrektorowi Muzeum Narodowego w Poznaniu, pragnę wyrazić podziękowanie za udzielenie zgody na ich opracowanie i publika-cię. Fotografie zabytków wykonał Z. Ratajczak (Muzeum Narodowe w Poznaniu), natomiast badania petrograficzne przeprowadził dr J. Lehmann, główny konserwator Muzeum Narodowego w Poznaniu.
A. R o w e 1936; zwrócono jedynie uwagę na niektóre cechy cha-rakterystyczne, natomiast podstawę przekazu stanowią zdjęcia każ-dego obiektu. Wszystkie prezentowane tu skarabeusze mają otworki wywiercone w korpusie, wzdłuż osi podłużnej żuka. Wymiary skara-beuszy podano w milimetrach w następującej kolejności: Długość/ /szerokość/wysokość 7]
1. Nr inw. A 626
Łupek koloru kremowobrązowego, ze śla-dami zielonej, zbielałej glazury. Wym. 20/15/9 mm.
Stan zachowania: dobry, jedynie drobny ubytek przy dolnej krawędzi bazy, drobne odpryski na krawędzi grzbietu. Datowanie: II Okres Przejściowy /pa-nowanie Hyksosów/
Średniej wysokości skarabeusz o gładkim grzbiecie; j^rothorax_ i ^l^tra^ nie oddzie-lone, z boków linia podziału oznaczona
jedynie krótkimi, trójkątnymi nacięciami. Skrajna linia prothorax posiada prosty przebieg. Spłaszczona, trójkątna głowa i niewiel-ki clypeus. Niska baza, nogi żuka wyodrębnione za pomocą pro-stych, dość głębokich nacięć.
Na płaszczyźnie bazy, w owalnym otoku znajduje się przedstawie-nie zwróconej w prawo klęczącej postaci z głową sokoła, z
kwia-tem lotosu w lewej ręce, usytuowanej na znaku job. Przedstawienie wydobyte jest w dość starannym wgłębnym reliefie; partia szaty pokryta regularnymi pionowymi nacięciami.
Opisaną postać klęczącą łączyć można zapewne z sylwetką hykso-skiego boga Horona(Hwrn.) którego kult w Palestynie poświadczony jest od czasów XIII dynastii . Po opanowaniu przez Hyksosów Egip-tu, identyfikowany był z Horusem (zapewne ze względu na zbliżoną formę imienia) i przejął jego niektóre cechy ikonograficzne (głowa sokoła).
2
J. Van Seters, The, Hyksos. jk neiw j^ïgstigation, New Haven 1966, s. 179; Matouk, CórgusTl, s." "52-53•
89
Por.: Matouk, nr nr 179-191; Vodoz, ^caïâÈSSS -2Sr néve, nr 27, s. 58-59; Rowe, Cat. talest. Mus^, nr nr 275-277
(z ureuszem w ręku).
2. Nr inw. A 621
Steatyt jasnoszary ze śladami jasnej glazury.
Wym. 16/11/6,5 mm.
Stan zachowania: dobry, lekko starta powierzchnia
Datowanie: II Okres Przejściowy (panowanie Hyksosów).
Spłaszczony skarabeusz o grzbiecie ana-logicznego typu jak nr kat. 1, z małymi nacięciami sugerującymi przejście pomiędzy
elytra a ^rotborax. Trójkątna spłaszczona głowa, dwoma nacię-ciami zaznaczony cl^geus. Nogi żuka oznaczone schematycznie za pomocą dwóch równoległych nacięć.
Na płaszczyźnie bazy w owalnym otoku przedstawienie kroczącego w prawo kozła z długimi rogami; w polu powyżej zwierzęcia znak
3 , ukształtowany analogicznie, jak w tzw. grupie "anra" . Ryt głęboki, o wyraźnych konturach; szereg nieregularnych nacięć na korpusie zwierzęcia.
Por.: Rowe, Cat. Pal®S$* _Muo_. tabl. VIII, 311 (jednak z przodu dodatkowo schematyczny pagórek, znak^ odwrócony}; S.H. H o r n , Scarabs and, scarab Impressions from, Shehem. JPart II. JNES 25, 1966, fig. 1,51 (bardzo podobny skarabeusz z kości sło-niowej, lecz "anra" odwrócone, gałązka z przodu i trawa u do-łu); idem, 0£. cit., Part III,. JNES 32, 1973, fig. 1,60 (ga-łązki z przodu i u góry); SkarabSen^Basel, nr 785 (gałązka z przodu), tamże podstawowa literatura; Nicecci, H^kaos Scarabs, tabl. 7, 248.
3
Na temat skarabeuszy z grupą "anra" por. SkarabBen Basel, s. 51.
!. Nr inw. A 622
Steatyt jasnobrązowy ze śladami intensywnie z i e l o n e j glazury na g r z b i e c i e i we wgłębieniach dekoracji bazy.
Wym. 1 6 , 2 / 7 / 6 , 8 mm.
Stan zachowania: dobry, lekkie starcia górnej powierzchni. Datowanie: I I okres P r z e j ś c i o -wy - XVIII dynastia,
jść starannie wykonany skarabeusz. Zaznaczone pokrywy skrzydeł raz l i n i e podziału między al_jtra a prothorax. Dobrze modelowana îkko wypukła głowa, z cl^peusem o trzech wgłębieniach. Nogi mo-3lowane r e a l i s t y c z n i e , l e c z bez nacięć.
i powierzchni bazy, w owalnym płytkim otoku przedstawienie l e -icego kozła z podkurczonymi nogami, rogi proste; powyżej przed-^awienie krokodyla. Sylwetki obu zwierząt wykonane starannie,
ść głębokim rytem.
P o r . : S. Wangstedt, Aegyptische Siege^emulette. Medel-ivsmuseet Bulletin 2, 1962, nr 77, s. 30; Skarabflen Basel, nr '3 Ctam dodatkowo dysk słoneczny pomiędzy obu zwierzętami
Nr inw. A 629
Łupek jasnobeżowy ze śladami kremowej glazury.
Wym. 25/18/11 mm.
Stan zachowania: dość dobry, znacznie uszkodzone krawędzie bazy.
Datowanie: Nowe Państwo (XVIII dynastia ).
ść wysoki, naturalistycznie
lelowany skarabeusz na n i s k i e j bazie. Na pokrywach skrzydeł ryte t r ó j k ą t y .
• płaszczyźnie bazy, w owalnym otoku, głęboko ryta dekoracja ożona z dwóch kielichów l o t o s u , umieszczonych c e n t r a l n i e , s t y
-iących się podstawami. Na prawo i lewo od tak utworzonej o s i , i pola dekoracyjne ograniczone od środka liniami łukowymi, od rony zewnętrznej natomiast dodatkowymi łukami o s p i r a l n i e zawl
91 niętych końcach. W obu polach, w zwierciadlanym odbiciu znaki
h i e r o g l i f i c z n e s nśw.t n f r nśw.t .
Pod względem kompozycyjnym nie udało s i ę odnaleźć odpowiednio b l i s k i e g o odpowiednika, l e c z skarabeusze z kwiatami lotosu i spiralami zamiast pąków występują dość l i c z n i e w czasach XVIII dynastii^. W naszym przypadku mamy do czynienia z podwojeniem tego motywu, a także z odmiennym rozmieszczeniem s p i r a l (w c e -lu uzyskania powierzchni dla naniesienia znaków h i e r o g l i f i e z n y c h )
5. Nr inw. A 628
Kwarcyt, minimalne ślady z i e -lonej lub n i e b i e s k i e j glazury. Wym. 25/18/12,2 mm.
Stan zachowania : dobry
Datowanie: Nowe Państwo (XVIII dynastia).
Dość wysoki, naturalistycznie mo-delowany skarabeusz. Pokrywy skrzy-deł oddzielone potrójną l i n i ą ,
przy krawędziach dodatkowa l i n i a ryta, trójkąty w narożnikach pokryw skrzydeł. Prothorax^owalny, lekko wklęsły od przodu, także obwiedziony dodatkową l i n i ą wewnętrzną. Głowa opracowana starannie, clypeus z trzema wycięciami. Górna powierzchnia nóg pokryta ukośnymi nacięciami.
Na powierzchni bazy ryte przedstawienie leżącego sfinksa o n i e -proporcjonalnie dużej głowie, z zakrzywioną brodą i ureuszem na c z o l e . Prosty, uniesiony ku górze ogon. W polu powyżej grzbietu sfinksa znajduje s i ę uskrzydlony ureusz oraz dysk solarny. Drugi dysk usytuowany j e s t poniżej s f i n k s a . Z prawej strony pola
de-c koracyjnego, na wprost sfinksa znaki h i e r o g l i f i c z n e "Mn-hrp-R " (prenomen Totmesa I I I ) w pionowej kolumnie, bez kartusza lub otoku. Cechy s t y l i s t y c z n e omawianego obiektu wskazywać mogą na jego nieegipskie pochodzenie (Palestyna?).
Por. s Newberry, Ane. Eg t _ _ S c a r a b s , t a b l . XXVIII, 15; H a l l , Caj;. B r i t . Mus., nrTÓfr5; n r A 2 C w cyt 0"
Por. S. Hodjasch, SkarabSen mij; Pfljgn^endarel^^ Stu-dia Aegyptiaca I , r'T^telcsT^na^sT^fToT^ por. także Matouk, Ço^tLS i j j n r 2041 / r y c . na s. 405/ oraz Skarabgen ^Ęasfsl, s. 164 uwagi na temat znaczenia motywu.
vanych zabytksch identyczny schemat ikonograficzny oraz znaki v!n-hpr-Rc, jednak z drobnymi odchyleniami w stosunku do naszego obiektu, który różni się od nich także pod względem
stylistycz-lym); Jaeger, Essai, § § 1185-1193, s. 162-164, typ /b/, il.462. Por. także R. Hari, _La_ f^gura^on du lion dans les scarabees
S A K 5' 1 9 7 7' B* 4 1 - 4 6•
Nr inw. A 619
Steatyt ze śladami jasnej glazury. Wym. 20/15/8,5 mm.
Stan zachowania: dobry, niewielki ubytek przy lewej krawędzi bazy. Datowanie: Nowe Państwo (XVIII - XIX dynastia).
ość wysoki, niezbyt starannie modelo-any skarabeusz o płaskim grzbiecie, aznaczone pokrywy skrzydeł i granica iędzy elytra^ a grothorax^ Głowa i Iyj3eu8 wydobyte za pomocą prostych, ość głębokich nacięć; nogi
uwydatnio-9 za pomocą dwóch głębokich nacięć równoległych i jednego u-ośnego.
3 powierzchni bazy, w owalnym otoku głęboko ryte, uproszczone ?zedstawienie władcy siedzącego na tronie (w lewej ręce dzier-7 berło hk3, w prawej nhh); przed nim znacznie mniejsza postać
ojąca, z opuszczonymi ku dołowi rękami.
Por.: Newberry, Ane,* Eg* Scarabs, tabl. XLII, 24; Rowe, .Cajt. '.lest. Mus., nr 632, 633» G. Brunton, Matmar, London 1948, ibl. LXIII, 109; Matouk, Corgus II, nr 1669; Vodoz, Scarabees «lève, nr 32 (por. też uwagi ogólne, s. 64-65); Skarabéten Basel_ r 320 (skaraboid z głową ludzką, tamże najnowsza literatura).
Nr inw. A 625 Jasny łupek. Wym. 14/10/5,8 mm.
Stan zachowania: dość dobry, lekko uszkodzone krawędzie bazy oraz głowa żuka.
93
Datowanie: Howe Państwo (XVIII-XIX dynastia)*
Skarabeusz o spłaszczonym grzbiecie: na granicy elytra i prothorax dość głębokie wcięcia z boku i wychodzące na płaszczy-znę grzbietu ryte spirale. Nogi modelowa-ne realistycznie, ich górna powierzchnia pokryta nacięciami.
Na powierzchni bazy w owalnym otoku ryty napis hieroglifiezny - życzenie: wn.k m h3b mj Rc ("obyś był w święcie jak Re").
Por.: Skarabaen Basel, nr 734.
8. Nr inw. A 248
Steatyt jasnobrązowy, nieszkliwiony. Wym. 14/11/8 mm.
Stan zachowania: zły, silnie starta powierzchnia bazy oraz grzbietu, ubyt-ki na krawędzi bazy.
Datowanie: Nowe Państwo.
Dość wysoki skarabeusz, modelowany rea-listycznie, szczegóły słabo czytelne. Na płaszczyźnie bazy dość trudno czytel-ne pozostałości wgłębczytel-nego przedstawie-nia stojącej postaci męskiej (Re, władca?) w koronie Górnego Egiptu na
głowie, z prawą ręką uniesioną ku górze głowy dysk solarny, poniżej laska w3s i
Na wprost, na wysokości zapewne naczynie tas. Z tyłu postaci, na wysokości głowy
-czytelnych znaków.
ureusz, niżej fragmenty
nie-9. Nr inw. A 624
Fajans ciemnobrązowy. Wym. 22/16/11 mm.
Stan zachowania: dość dobry. Datowanie: schyłek Nowego Państwa.
staranny s k a r a b e u s z ; zaznaczone pokrywy s k r z y d e ł ; n o g i z p r z e -świtem, p o k r y t e n a c i ę c i a m i .
Na p ł a s z c z y ź n i e b a z y , w u k ł a d z i e poziomym s c h e m a t y c z n i e p o t r a k t o -wana scena z p r z e d s t a w i e n i e m Besa adorowanego p r z e z dwie małpy ( p a w i a n y ? } z w y c i ą g n i ę t y m i do przodu ł a p a m i , usytuowane z l e w e j i prawej s t r o n y .
P o r . : Brunton, Matmar, t a b l . X I I I , 108; Skarabflen B a s e l , nr 696 ( ł a p y małp u n i e s i o n e ku g ó r z e , p o r . także s . 94 - uwagi o g ó l n e d o t y c z ą c e t e g o typu p r z e d s t a w i e ń ) .
10. Nr inw. A 627
Łupek kremowy ze śladami z i e l o n e j g l a -z u r y .
Wym. 1 6 / 1 2 / 8 mm.
Stan zachowania: d o ś ć d o b r y . Datowanie: Nowe Państwo.
Wysoki s k a r a b e u s z o c e c h a c h n a t u r a l i s t y c z n y c h ; pokrywy s k r z y d e ł zaznaczone za p o mocą l i n i i r y t y c h . Nogi w y s o k i e , o p r a c o -wane w r e l i e f i e .
Na p o w i e r z c h n i b a z y , w owalnym otoku t y -powe, f r o n t a l n e p r z e d s t a w i e n i e Besa, wy-d o b y t e wy-dość głębokim rytem.
P o r . : Newberry, Ane. Eg. Scarabs^, t a b l . XLI, 1 6 ; Brunton, Matmar, t a b l . X L I I I , 1 0 2 - 1 0 7 ; SkarabSen B a s e l , n r D14. 11. Nr inw. A 620 Pa j a n e ze śladami z i e l o n o n i e b i e s k i e j g l a z u r y . Wym. 2 8 / 2 0 , 5 / 1 2 mm. Stan zachowania: d o ś ć d o b r y . Datowanie: Nowe Państwo.
O d c i ś n i ę t y w f o r m i e , n i e z b y t staranny s k a r a b e u s z o c e c h a c h n a t u r a l i s t y c z n y c h , stosunkowo n i s k i . Na p ł a s z c z y ź n i e bazy d o ś ć g ł ę b o k o modelowane p r z e d s t a w i e n i e Besa w t y -powym u j ę c i u f r o n t a l n y m . P o r . : j a k nr k a t . 10.
95 12. Nr i,nw. A 623 S t e a t y t , ś l a d y j a s n e j g l a -z u r y . Wym. 1 7 / 1 2 , 5 / 7 , 5 mm. Stan z a c h o w a n i a : d o b r y . D a t o w a n i e : Iłowe Państwo -Epoka P ó ź n a . Dość s t a r a n n i e wykonany s k a r a b e -u s z o c e c h a c h n a t -u r a l i s t y c z n y c h , l e k k o p o g r u b i o n y abdomen^. Za-z n a c Za-z o n e pokrywy s k r Za-z y d e ł , r y t e t r ó j k ą t y w n a r o ż n i k a c h pokryw. Przy krawędzi l i n i a r y t a o b i e g a j ą c a e l y t r a i £ 5 ^ t h o r a x . £ l y j ? e u s z n a c i ę c i a m i . Na p o w i e r z c h n i b a z y , w owalnym o t o k u p r z e d s t a w i e n i e l e ż ą c e g o s f i n k s a w k o r o n i e Górnego E g i p t u , u r e u s z na c z o l e . Przed s f i n k -sem - n a c z y n i e h s ' ' , w p o l u p o w y ż e j g r z b i e t u - r o ś l i n a h3. P o r . : Matouk, C o i t u s I I , n r 5 9 8 , 599 ( l e c z d r o b n e r ó ż n i c e ) ; V o d o z , S c a r a b é e s Genève, n r 61 ( z a m i a s t r o ś l i n y h3 - J m n - Rc) . Wykaz s k r ó t ó w H a l l , C a t . B r i t . Mus. - H. R. H a l l , C a t a l o g u e of Jïg^£tian Scarabs_ E t c . , i n ^ t h e B r i t i s h Museum. V o l . I . Rojjal ^Scarabs. London 1913
J a e g e r , E s s a i - B. J a e g e r , E s s a i de ^ ^ a s ^ f i c a t i o n ^ e t d a t a t i o n d e s s c a r a b é e ^ Menkhéperre ( O r b i s B i b l i c u s e t O r i e n t a -l i s , S e r i e s A r c h e o -l o g i c a 2 ) . P r i b o u r g - G O t t i n g e n 1982
Matouk, Cornus Jtl - F. S . Matouk, Corpus du s c a r a b é e egyj>-j^ien» I I . Analyse^ B e y r o u t h 1977
Newberry, Ane. Eg. S c a r a b s - P . E . N e w b e r r y , A n c i e n t ^E^gtian^ S c a r a b s . ^An I n t r o d u c t i o n to_ E ^ g t i a n ^ Seals_ and S i g n e t R i n g s . London 1905
5 V o d o z , S c a r a b é e s Geneve, s . 1 1 3 1 1 5 p o w o ł u j ą c s i ę na s p o -s t r z e ż e n i e w T W T ï ^ r ^ e ï r i e g o uważa, ż e -s f i n k -s wraz z n a c z y n i e m h-s w y s t ę p u j e od c z a s ó w XXV d y n a s t i i i p ó ź n i e j .
N i c a c c i , Hyksos^Scarabs - A . N i c a c c i OFM, Hyksos Scarabs (Studium Biblicum Franciscanum, Museum 2 ) . Jerusalem 1980
Rowe, Cat. P a l e s t . Mus. - A. Rowe, J ^ j ^ ^ a ^ g u e , .of ^ J ^ P ^ i S E il£2r r a b s , Scaraboids, Seals and Amulets i.n the Palestine Archaeo-l o g i c a Archaeo-l Museum. Le Caire 1936
Skarabèlen Basel - E . Hornung, E . Staahelin ^ e d . ) , Skarabflen und andere Siegelamulette _aus Basler Sammlungen ( Aegyptische
DenkmHler i n der Schweiz, Band 1 . Mainz 1976 )
Vodoz, Scarabées ~ Vodoz, scarabees grades _du^ Musée jłjAr^t et_ d^Histoir^ jde_ Genève (Aegyptiaca Helvetica 6 ,
1 9 7 9 ) . Genève 1979
