REKULTYWACJA I ZAGOSPODAROWANIE WYROBISK POEKSPLOATACYJNYCH – PROBLEMY ŒRODOWISKOWE,

El¿bieta PIETRZYK-SOKULSKA Zak³ad Polityki i Badañ Strategicznych

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków 65

eps@min-pan.krakow.pl Joanna KULCZYCKA

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza Wydzia³ Zarz¹dzania

al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków kulczycka@meeri.pl

Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa¿ony Rozwój nr 2/2014

REKULTYWACJA I ZAGOSPODAROWANIE WYROBISK POEKSPLOATACYJNYCH – PROBLEMY ŒRODOWISKOWE,

EKONOMICZNE I SPO£ECZNE

STRESZCZENIE

Rekultywacja i zagospodarowanie wyrobisk po eksploatacji kopalin s¹ bardzo istotne ze wzglêdu na po- tencjalne zagro¿enie, jakie mog¹ one stwarzaæ dla œrodowiska. Rekultywacja w œwietle obowi¹zuj¹cej Ustawy Prawo geologiczne i górnicze z 6 czerwca 2011 r. (Dz. U. Nr. 163, poz. 981) jest obowi¹zkowa. Jej kierunek w nawi¹zaniu do zapisów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego powinien zostaæ ustalony w Projekcie zagospodarowania z³o¿a przed przyst¹pieniem do eksploatacji z³o¿a. W zwi¹zku z restrukturyzacj¹ dzia³alnoœci przemys³owej i zamkniêciem wielu zak³adów wydobywczych (stan upad³oœci) czasami problemy ich zagospodarowania pozostaj¹ w gestii samorz¹dów lokalnych. Z³o¿onoœæ problemów technicznych i œrodowis- kowych, a tak¿e brak odpowiednich œrodków na ich rekultywacjê nie u³atwia szybkiego jej przeprowadzenia.

Autorki na przyk³adzie wyrobiska Górka przedstawi³y ca³oœæ zagadnieñ, wskazuj¹c blaski i cienie dzia³añ zwi¹zanych z przywróceniem terenom pogórnicznym wartoœci przyrodniczych i u¿ytkowych.

S£OWA KLUCZOWE

Wyrobiska poeksploatacyjne, zagro¿enie dla œrodowiska, rekultywacja, zagospodarowanie, koszty

* * *

WPROWADZENIE

Dzia³alnoœæ górnictwa odkrywkowego wi¹¿e siê z ingerencj¹ w œrodowisko i prze- kszta³ceniem jego komponentów. Najwiêksze zmiany dotycz¹ powierzchni terenu. W wy- niku eksploatacji powstaje wyrobisko stokowe, stokowo-wg³êbne (najczêœciej) lub wg³êbne

obejmuj¹ce swym zasiêgiem ró¿ne powierzchnie. Ró¿na jest tak¿e g³êbokoœæ wyrobisk, w zale¿noœci od mi¹¿szoœci i sposobu wykszta³cenia danego kompleksu skalnego. Parametry te odgrywaj¹ du¿¹ rolê w póŸniejszej ich rekultywacji i zagospodarowaniu. Naj³atwiejsze do rekultywacji s¹ wyrobiska stokowe. Sk³adaj¹ siê one bowiem z jednej œciany, która mo¿e mieæ ró¿ne rozmiary (d³ugoœæ i wysokoœæ). Wystarczy wiêc po zakoñczeniu eksploatacji wykonaæ nieznaczne zabiegi rekultywacji technicznej (wyrównanie powierzchni œciany, zabezpieczenie przed osuwaniem materia³u skalnego itp.), a sama przyroda dokona reszty m.in. dziêki sukcesji naturalnej. Natomiast nieco trudniej jest z wyrobiskami stokowo- -wg³êbnymi lub wg³êbnymi, bez wzglêdu na ich rozmiary. Mog¹ one zostaæ zrekultywowane w kierunku leœnym, rzadziej rolnym lub wodnym. Zale¿y to nie tylko od kubatury wyrobiska, ale tak¿e od charakteru otoczenia, zgodnie z którym tereny pogórnicze ju¿ na etapie rozpoczêcia eksploatacji maj¹ okreœlony kierunek przysz³ej rekultywacji w projekcie zagos- podarowania z³o¿a. Kierunek ten powinien byæ zgodny z zapisami planu zagospodarowania przestrzennego dla danego terenu, jeœli plan ten zosta³ uchwalony.

W latach siedemdziesi¹tych XX w., w okresie silnego rozwoju przemys³u wydobywcze- go i ni¿szych rygorów dotycz¹cych ochrony œrodowiska, gestor eksploatowanego z³o¿a dysponowa³ terenem górniczym dla swoich potrzeb. Czêsto wiêc wykorzystywa³ nieczynn¹ czêœæ wyrobiska np. dla czasowego sk³adowania odpadów pogórniczych lub przeróbczych.

Jednak z koñcem XX w., w trakcie restrukturyzacji ró¿nych bran¿ przemys³u (w tym górniczych), niektóre z zak³adów nie wytrzyma³y konkurencji i zosta³y postawione w stan upad³oœci. W zwi¹zku z tym, z tego okresu, na terenie Polski pozosta³o bez w³aœcicieli wiele najczêœciej zdegradowanych lub zdewastowanych obszarów poprzemys³owych. W takiej sytuacji przejmowa³ je Skarb Pañstwa lub samorz¹dy lokalne (powiaty lub gminy) wraz z ca³ym baga¿em problemów, m.in. kosztów rekultywacji i zagospodarowania.

W prezentowanym artykule przedstawiono problemy œrodowiskowe, techniczne i ekono- miczne dwu wyrobisk pozostawionych przez ich gestora, po og³oszeniu stanu upad³oœci.

W dodatku w jednym z nich zgromadzono niebezpieczne odpady przemys³owe, które wyma- gaj¹ specjalnych zabiegów remediacji i nastêpnie zagospodarowania, co zwiêksza koszty.

1. WYROBISKO GÓRKA JAKO BOMBA EKOLOGICZNA I PLANY JEGO ELIMINACJI

Wyrobisko Górka, po³o¿one w pó³nocnej czêœci miasta Trzebinia, dostarcza³o od 1913 r.

surowca wêglanowego dla pobliskiej cementowni. W latach 1960–1984 po zakoñczeniu eksploatacji, czêœæ pó³nocno-zachodni¹ stokowo-wg³êbnego wyrobiska przeznaczono do sk³adowania odpadów przemys³owych po produkcji tlenku glinu. Utworzone zwa³owisko, o powierzchni 4,7 ha, zawiera odpady typu red mud o objêtoœci oko³o 600 tys. m³ i mi¹¿szoœci 18,5 m. W ci¹gu nastêpnych lat odpady te by³y infiltrowane przez wody opadowe i podziemne, dop³ywaj¹ce ze strefy Ÿródliskowej w skarpie wyrobiska. Powsta³e odcieki, o silnie alkalicznym odczynie, zawieraj¹ce du¿o jonów sodu, siarczanów, krze- mionki, potasu, wapnia, magnezu oraz ¿elaza, glinu, arsenu, boru, chromu, niklu, wanadu,

wolframu i cyrkonu (Czop, Motyka, Szuwarzyñski 2002; Czop i in. 2011) utworzy³y zbiornik o powierzchni 3,1 ha. Ich poziom regulowa³ ci¹g³y odp³yw przez wylot starej sztolni górniczej w sp¹gu wyrobiska.

Tymczasem gestor wyrobiska i Zak³adów Surowców Ogniotrwa³ych z koñcem XX w.

og³osi³ stan upad³oœci. Wówczas ca³oœæ terenu po jego przemys³owej dzia³alnoœci przejê³a gmina Trzebinia, na mocy u¿yczenia od Skarbu Pañstwa (starostwa powiatu Chrzanów). Na niej spocz¹³ zatem obowi¹zek likwidacji zagro¿enia dla œrodowiska ze strony zdegrado- wanego terenu poprzemys³owego. By³o to tym wa¿niejsze, i¿ z koñcem XX w. w wyniku kolmatacji sztolni odp³ywowej, poziom odcieków osi¹gn¹³ krawêdŸ wyrobiska i istnia³o nie- bezpieczeñstwo ich wylania na otaczaj¹cy teren. Mog³o to spowodowaæ ska¿enie silnie zmine- ralizowanymi (1600 mg/dm³) i alkalicznymi (pH 10,93–13,4) odciekami (Koszela i in. 1998;

Motyka, Szuwarzyñski 1998). Katastrofie zapobie¿ono pompuj¹c odcieki (124 m³/dobê), neu- tralizuj¹c je i odprowadzaj¹c do odbiornika powierzchniowego. Dla wyeliminowania podob- nych awarii gmina Trzebinia zaczê³a szukaæ œrodków na przeprowadzenie kompleksowej rekultywacji zbiornika i zwa³owiska. W zwi¹zku z tym w latach 2002–2004 realizowa³a w ramach projektu polsko-duñskiego DANCEE razem z firm¹ Carl Bro nastêpuj¹ce prace:

– inwentaryzacjê zanieczyszczeñ zgodnie z danymi na grudzieñ 2002 r., na podstawie której opracowano raport wstêpny,

– wiercenia, analizy chemiczne i badania mineralogiczne odpadów, odcieków i szlamu z dna zbiornika – czerwiec 2003 r.,

– test i badanie odpadów sta³ych ze zwa³owiska – marzec 2004 r., – raport koñcowy zawieraj¹cy zalecenia naprawcze – paŸdziernik 2004 r.

Na prace te uzyskano œrodki z funduszy krajowych, m.in. Narodowego Funduszu Ochro- ny Œrodowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŒiGW) i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŒiGW). Na podstawie przeprowadzonych badañ ustalono, ¿e na dnie zbiornika zgromadzone s¹ szlamy o szacowanej objêtoœci 5 tys. m³. Badanie sk³adu chemicznego wykaza³o w nich zawartoœæ krzemionki (19,6–31,4%), wapnia (8%), glinu (oko³o 7,6%), sodu, magnezu i ¿elaza (poni¿ej 0,5%), a ponadto chromu, o³owiu, wanadu, rubidu, galu, niklu, arsenu, cyrkonu i kobaltu. W maju 2004 r. stwierdzono w zbiorniku istnienie oko³o 450 tys. m³odcieków, przy dop³ywie dziennym wód podziem- nych ze strefy Ÿródliskowej (czêœæ pó³nocna) w iloœci 85 m³. W wyniku dalszych analiz odpadów ze zwa³owiska stwierdzono ponadto obecnoœæ zu¿ytych materia³ów ogniotrwa-

³ych, gruzu i z³omu z rozbiórek przemys³owych obiektów budowlanych, materii organicznej z oczyszczalni œcieków i ró¿nego typu odpadów komunalnych (m.in. opon, styropianu, puszek po farbach itp.). Zwrócono te¿ uwagê, ¿e stê¿enia zanieczyszczeñ w odciekach znacznie przekracza³y poziom dopuszczalny dla niezanieczyszczonych wód podziemnych (Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska 2006 – Dz. U. Nr 137, poz. 984), a tak¿e normatywy dla wód pitnych (Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia 2010 – Dz. U. Nr 72, poz. 466). Dop³yw wód opadowych i podziemnych do wyrobiska wymaga³ sta³ego monitorowania poziomu odcieków, aby nie nast¹pi³o ich przelanie przez krawêdŸ wyrobiska. Wykorzystywano do tego star¹ sztolniê (po górnictwie Zn-Pb), któr¹ odprowadzano nadmiar odcieków do ni¿ej

po³o¿onego potoku. Stwierdzono jednak, ¿e jakoœæ wód w odbiorniku odcieków (rzeka Chech³o) ulega pogorszeniu.

W zwi¹zku z tym, zgodnie z sugestiami zawartymi w projekcie polsko-duñskim, w na- stêpnych latach gmina Trzebinia przeprowadzi³a odpowiednie dzia³ania na mocy wydanej decyzji Ministra Œrodowiska (23.05.2005 r.). Wskazano w niej zgodnie z pozwoleniem wodno-prawnym koniecznoœæ odpompowania odcieków oraz eliminacji Ÿród³a emisji za- nieczyszczeñ. Gmina przeprowadzi³a wiêc od sierpnia 2005 do grudnia 2008 odpompowanie (siedem etapów) i neutralizacjê odcieków w iloœci 533 tys. m³, obni¿aj¹c ich poziom w zbiorniku o prawie 12 m.

Dla przeprowadzenia tych dzia³añ uzyskano z NFOŒiGW dofinansowanie w kwocie 26 mln, a ca³oœæ prac nadzorowa³ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska (WIOŒ).

W ramach prowadzonych zabiegów oczyszczono i udro¿niono tak¿e sztolniê, tak aby pozosta³e na dnie wyrobiska odcieki, z dwóch zbiorników (ma³ego i du¿ego) mog³y byæ odprowadzane do odbiornika powierzchniowego (fot. 1).

Tymczasem pozostawiony przez szereg lat, bez sta³ego dozoru teren poprzemys³owy sta³ siê doskona³ym miejscem dla okolicznych mieszkañców (i nie tylko) do wywo¿enia wszel- kiego rodzaju odpadów (gruzu, z³omu, opon, odpadów komunalnych itp.). Skutkowa³o to powiêkszeniem skali jego degradacji, a tym samym zakresu przysz³ych prac rekultywacyj- nych. Gmina prowadzi³a sta³y monitoring poziomu wód w zbiornikach, aby nie powtórzy³a siê awaria z pocz¹tku XXI w.

Gmina wystosowa³a jednoczeœnie do Ministra Œrodowiska wniosek o dofinansowanie opracowania dokumentacji u³atwiaj¹cej uzyskanie œrodków na rekultywacjê i zagospo- Fot. 1. Odpompowywanie odcieków ze zbiornika Górka (fot. £. Lelek 2012)

Fig. 1. Pumping leachate from Górka quarry (£. Lelek 2012)

darowanie ca³ego terenu z Funduszu Spójnoœci „Programu Operacyjnego Infrastruktura i Œrodowisko”, które uzyska³a w maju 2007 r. Natomiast w lipcu 2008 r. decyzj¹ G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska zakwalifikowano zbiornik Górka do obiektów stwarza- j¹cych najpowa¿niejsze zagro¿enia dla œrodowiska („bomba ekologiczna”), co oznacza³o i¿

obiekt jest przewidziany do likwidacji w ramach ogólnopolskiego programu. W odpo- wiedzi NFOŒiGW (jako Instytucja Wdra¿aj¹ca dla projektu rekultywacji zbiornika Górka) og³osi³ przetarg na opracowanie projektu rekultywacji i zagospodarowania zbiornika Górka (luty 2008 r.). W wyniku jego rozstrzygniêcia wykonawc¹ zosta³ Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB), który w ramach umowy mia³ wykonaæ:

– wielowariantow¹ koncepcjê rekultywacji zbiornika odpadów niebezpiecznych i szko- dliwych po zak³adach Górka w Trzebini – 2010 r.,

– raport oddzia³ywania przedsiêwziêcia na œrodowisko, – studium wykonalnoœci,

– program funkcjonalno-u¿ytkowy rekultywacji,

– wniosek do Funduszu Spójnoœci¹o dofinansowanie przedsiêwziêcia – styczeñ-luty 2011 r.

Wykonanie koncepcji rekultywacji (2010 r.) zobligowa³o gminê do podjêcia kroków w kierunku jej realizacji (Wielowariantowa koncepcja.., 2010), ale znowu pojawi³y siê trudnoœci. Okaza³y siê nimi prawa w³asnoœci gruntu. Analizowany teren poprzemys³owy nie nale¿a³ w ca³oœci do gminy. Jedna z wielu dzia³ek, wchodz¹cych w jego sk³ad, by³a w³asnoœci¹ prywatn¹ i nale¿a³o dokonaæ jej wykupu. Cena okaza³a siê zaporowa i wówczas gmina (luty 2011 r.) podjê³a decyzjê o zrzeczeniu siê prawa u¿yczenia na rzecz Skarbu Pañstwa (powiatu chrzanowskiego). Od tego momentu zawiaduj¹cym terenem poprzemy- s³owym w imieniu wojewody pozosta³ starosta chrzanowski. W 2011 r. z Funduszu Spój- noœci otrzymano dofinansowanie w wysokoœci 28 575 284,70 z³, przy pe³nej wartoœci przedsiêwziêcia oszacowanej na 33 617 982,00 z³, w tym w wysokoœci 5 042 697,30 z³ z bud¿etu pañstwa. Realizacja przedsiêwziêcia mia³a przyczyniæ siê do uzyskania tzw.

niebieskiego i zielonego efektu ekologicznego². Zgodnie z opisem prowadzenia rekul- tywacji efekt niebieski uzyskany bêdzie po odpompowaniu i unieszkodliwieniu alkalicz- nych odcieków i usuniêciu na zewnêtrzne sk³adowisko odpadów niebezpiecznych w postaci szlamu zalegaj¹cego na dnie kamienio³omu. W nastêpnym etapie istotne bêdzie odizo- lowanie czêœci zwa³owiska od infiltracji przez wody opadowe i podziemne. Takie dzia³anie wyeliminuje tworzenie siê odcieków, a tym samym potencjalne zanieczyszczanie poziomów wód podziemnych (system szczelin i uskoków, a tak¿e rozluŸnieñ górotworu w wyniku dzia³ania krasu). Wody opadowe i czyste wody ze strefy Ÿródliskowej zostan¹ ujête spe- cjalnie wykonanym systemem drena¿u, z którego bêd¹ odp³ywaæ sztolni¹ do ni¿ej po³o-

1 Fundusz Spójnoœci UE – Program Operacyjny Infrastruktura i Œrodowisko 2007–2013, Oœ Priorytetowa II – Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi. Dzia³ 2.2. Przywracanie terenom zdegradowanym wartoœci przyrodniczej i ochrony brzegów morskich

2Zob. Infrastruktura i Œrodowisko, http://www.mos.gov.pl/artykul/70_infrastruktura_i_srodowisko/ [dostêp:

13.11.2014]

¿onego cieku powierzchniowego. Ponadto w obrêbie czaszy wyrobiska zaplanowano utwo- rzenie zbiornika wodnego (oczka wodnego), zasilanego czystymi wodami podziemnymi ze strefy Ÿródliskowej. Efekt zielony bêdzie mo¿na osi¹gn¹æ poprzez przykrycie wierzchowiny zwa³owiska warstw¹ izoluj¹c¹ (np. bentomat¹), a nastêpnie odpowiedniej gruboœci warstw¹ glebotwórcz¹. Na tak przygotowanym terenie, w ostatnim etapie, bêdzie mo¿na przepro- wadziæ rekultywacjê biologiczn¹ (obsiew i obsadzenie terenu krzewami i drzewami), nawi¹zuj¹c¹ poprzez odpowiednio dobrane gatunki krzewów i drzew do obecnego oto- czenia, aby obiekt wpisa³ siê w niego harmonijnie. Planowane jest tak¿e zachowanie w czêœci po³udniowej wierzchowiny wyrobiska, zarazy czerwonej (Orobanche lutea Baumg.), która jest w Polsce gatunkiem œciœle chronionym oraz ¿aby zielonej dziêki utworzeniu u¿ytku ekologicznego. Proponowana rekultywacja i zagospodarowanie zbiornika Górka zmieni dotychczasow¹ morfologiê terenu, ale stworzy jednoczeœnie szersze perspektywy dla wy- korzystania terenów w przysz³oœci np. na cele rekreacyjne.

W sierpniu 2012 r. starostwo chrzanowskie og³osi³o przetarg na wykonanie rekultywacji zbiornika Górka. Na mocy rozstrzygniêcia konkursu w kwietniu (11.04.2013 r.) umowê o realizacji rekultywacji podpisa³ wojewoda ma³opolski oraz Przedsiêbiorstwo Produkcyj- no-Us³ugowo-Handlowe „VIG” Sp. z o.o. tworz¹ce konsorcjum wraz z firm¹ Investeko SA oraz firm¹ Grontmij Polska Sp. z o.o. sprawuj¹c¹ nadzór inwestycyjny nad realizacj¹.

W 2013 r. zosta³ podpisany Aneks nr 1 do Umowy o dofinansowanie Projektu w wysokoœci 17 714 740,05 z³, przy czym 15 057 529,04 z³ stanowi³o dofinansowanie z Funduszu Spójnoœci, a 2 657 211,01 z³ z bud¿etu pañstwa. Zgodnie z nim rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach „Górka” w Trzebini zostanie zreali- zowana do koñca 2015 roku. W dniu 9 wrzeœnia 2014 r. zosta³ podpisany Aneks nr 2 do Umowy o dofinansowanie projektu, zmniejszaj¹cy m.in. wartoœæ zadania. Aktualna wartoœæ to 14 897 032,68 z³, w tym kwota dofinansowania z Funduszu Spójnoœci wynosi 12 662 477,78 z³, a kwota dofinansowania z bud¿etu pañstwa to 2 234 554,90 z³^3.

W ramach przedsiêwziêcia osi¹gniête zostanie:

– trwa³e wyeliminowanie negatywnego oddzia³ywania na œrodowisko sk³adowiska odpa- dów red mud oraz zbiornika odcieków (eliminacja migracji zanieczyszczeñ do wód podziemnych i powierzchniowych),

– doprowadzenie gruntów na terenie czaszy wyrobiska i ewentualnie w najbli¿szym oto- czeniu do standardu jakoœci ziemi zgodnie Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z 2002 r. (Dz. U. Nr 165, poz. 1359), wykonanie rekultywacji przyrodniczej i zagos- podarowanie terenu zgodnie z zapisami Miejscowego Planu Zagospodarowania Prze- strzennego z 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Ma³opolskiego Nr 265 z dnia 30 listopada 2002 r.

poz. 3461) jako terenów zieleni izolacyjnej czêœciowo urz¹dzonej, pe³ni¹cych funkcje rekreacyjne.

Ponadto w otoczeniu budynków po dawnych Zak³adach Surowców Ogniotrwa³ych

„Górka” z koñcem 2011 r. powsta³ – z inicjatywy gminy Trzebinia – projekt stworzenia Spe-

3Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach „Górka” w Trzebini, www.malopolska.uw.gov.pl/zbiornik/aktualnosci.asp [dostêp: 3.11.2014]

cjalnej Strefy Gospodarczej (SAG). Œrodki na jego realizacjê pochodz¹ z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Ma³opolskiego Regionalnego Programu Opera- cyjnego na lata 2007–2013. Zakoñczenie realizacji projektu przewidywane jest na 2015 r.

Tereny do zagospodarowania zajmuj¹ 3,46 ha. W ramach inwestycji powstan¹: drogi, chodniki, skrzy¿owanie, kanalizacja opadowa, oœwietlenie uliczne, kanalizacja sanitarna, sieæ wodoci¹gowa oraz ruroci¹g dla sieci teletechnicznej. Utworzenie odpowiedniej infra- struktury, a tym samym sprzyjaj¹cych warunków dla przedsiêbiorców SAG, umo¿liwi rozwój gospodarczy gminy Trzebinia oraz poprawi ekonomiczny komfort ¿ycia mieszkañ- ców. Rozwój strefy polega m.in. na powstaniu zak³adów produkcyjnych, rzemieœlniczych, sk³adów magazynowych oraz prowadzeniu dzia³alnoœci us³ugowej⁴. Stworzenie na przed- polu strefy terenów z zieleni¹ urz¹dzon¹ po dawnym zbiorniku Górka („bombie ekologi- cznej”) pozwoli na rekreacyjne wykorzystanie ca³oœci terenów poprzemys³owych, a tak¿e poprawê jakoœci œrodowiska w tym zdegradowanym (jeszcze niedawno) przez ponad 30 lat obszarze (fot. 2).

2. WYROBISKO BALATON – MIEJSCE WYPOCZYNKU I REKREACJI

Drugi z analizowanych obiektów to dawny kamienio³om miejski, w którym do lat siedemdziesi¹tych XX w. eksploatowano utwory wêglanowe dla potrzeb pobliskiej cemen- towni Górka. Po³o¿ony jest on w niedalekiej odleg³oœci od zbiornika Górka, ale znacznie ni¿ej i bli¿ej centrum Trzebini. Obydwa zbiorniki po³¹czone s¹ sztolni¹, pozosta³¹ po dawnym górnictwie rud Zn-Pb. Po zakoñczeniu eksploatacji i zaprzestaniu odpompowy- wania wód opadowych i podziemnych dop³ywaj¹cych do jego wnêtrza, w omawianym Fot. 2. Wizja architektoniczna zagospodarowania wyrobiska Górka (Praca konkursowa... 2005) Fig. 2. The architectural vision for Górka quarry development (Praca konkursowa… 2005)

4www.fundusze2007-2013.malopolska.pl/mrpo/ [dostêp: 25.01.2013]

wyrobisku powsta³ zbiornik wodny o powierzchni oko³o 3 ha. Jego g³êbokoœæ w chwili obecnej waha siê od 9 do maksymalnie 12 m. Zbiornik otaczaj¹ wysokie (5–15 m) prawie pionowe œciany, na których mo¿na obserwowaæ zjawiska krasowe oraz szcz¹tki organizmów zamieszkuj¹cych triasowe i jurajskie morze m.in. rafy g¹bkowe, glony oraz amonity (G³o- gowska, Paulo 2003). Jasne, kremowe œciany wkomponowuj¹ siê harmonijnie w lokalny krajobraz, a czysta, przejrzysta woda w zbiorniku przyci¹ga mi³oœników k¹pieli i rekreacji.

Dawny kamienio³om miejski zamieni³ siê w zalew Balaton – popularne miejsce do weeken- dowego odpoczynku w powiecie chrzanowskim. Strome œciany skalne zaros³y roœlinnoœci¹ trawiast¹ oraz pojedynczymi krzewami i drzewami. Na dawnym, najwy¿szym poziomie eksploatacyjnym, zw³aszcza w czêœci wschodniej i po³udniowo-wschodniej wyrós³ zagajnik, miejscami podmok³y, siedlisko p³azów oraz roœlin typowych dla terenów podmok³ych, tworz¹cych swoiste nisze ekologiczne. W samym zalewie, dziêki czystoœci wody i dobremu napowietrzeniu, s¹ dobre warunki dla ¿ycia i rozwoju ró¿nych gatunków ryb (m.in. karpi, szczupaków, okoni, pstr¹gów). W zwi¹zku z tym ma tu swoje ³owiska miejscowe ko³o wêdkarskie, a g³êbokoœæ i przejrzystoœæ wody sprzyja tak¿e mi³oœnikom nurkowania, którzy chêtnie spêdzaj¹ tu czas (fot. 3).

Przed g³ównym wejœciem na teren zalewu (od strony po³udniowej) jest parking dla samochodów. Przy piaszczystym fragmencie pla¿y, przy brzegu zbiornika, zbudowano nie- wielki drewniany pomost, u³atwiaj¹cy zejœcie do zalewu. Tutaj te¿, na odcinku oko³o 10 m, znajduje siê najp³ytsze miejsce do k¹pieli. W innych miejscach brzeg jest urwisty, oko³o 1 m wysokoœci nad lustrem wody. Od strony wschodniej i miejscami tak¿e po³udniowo-wscho- dniej ma on tendencje do obrywów. Ponadto do œcian dawnego wyrobiska, od strony Fot. 3. Czystoœæ i przejrzystoœæ wody w zalewie Balaton (fot. £. Lelek 2013)

Fig. 3. Purity and clarity of water in the Balaton lake (£. Lelek 2013)

zachodniej, przylega niewielki zbiornik do którego odprowadzane s¹ wody (odcieki alka- liczne) ze sztolni (aktualnie specjalny ruroci¹g), ³¹cz¹cej zbiornik Górka z Balatonem. Do czasu ca³kowitego odpompowania niebezpiecznych odcieków z wyrobiska Górka i jego rekultywacji, a nastêpnie zagospodarowania, jakoœæ wód w zalewie Balaton jest zatem ci¹gle potencjalne zagro¿ona.

Przez wiele lat funkcjonowania zbiornika Balaton jako miejsca rekreacyjnego nie dyspo- nowa³ on odpowiednim zapleczem gastronomicznym, ani te¿ rekreacyjno-sportowym. W ra- mach Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego dla tej czêœci Trzebini, zapla- nowano strefê parkow¹ z terenami przeznaczonymi do rekreacji i sportu. W ramach opraco- wanej wówczas koncepcji (Koncepcja zagospodarowania terenu.., 2005) zagospodarowa- niem objêto 18 ha terenu zalewu Balaton wraz z najbli¿szym otoczeniem. Zaproponowano uruchomienie k¹pieliska strze¿onego, molo spacerowego, pomostu dla wêdkarzy, pla¿ piasz- czystych i trawiastych, terenów dla rekreacji grupowej, wielofunkcyjnych, oœrodków zabaw dla dzieci, pól namiotowych, amfiteatru, zaplecza szatniowo-sanitarnego z ma³¹ gastrono- mi¹, budynków dla wêdkarzy, klubu p³etwonurków i mi³oœników wspinaczki ska³kowej, a tak¿e kompleksu sportowego (obejmuj¹cego korty tenisowe, boiska do gry w siatkówkê i kosza, tory np. dla deskorolek), parkingów, promenad spacerowych itp. Architektonicznie projektowane obiekty wpisaæ siê mia³y w istniej¹c¹ strukturê otoczenia i nawi¹zywaæ do cech regionalnych z uwzglêdnieniem miejscowych odrêbnoœci.

W latach nastêpnych dokonano korekty i modernizacji przedstawionej uprzednio kon- cepcji, proponuj¹c w omawianym terenie utworzyæ park miejski (Wstêpny projekt... 2011).

Jego podstawowe funkcje to:

– wypoczynek – trasy spacerowe o du¿ych walorach widokowych, zaplecze gastrono- miczne, miejsca piknikowe i enklawy widokowe, przede wszystkim na wierzchowinie dawnego wyrobiska;

– rekreacja – trasy rowerowe, œcie¿ki zdrowia, pla¿e z k¹pieliskiem strze¿onym, place zabaw dla dzieci, infrastruktura rekreacyjna: tory do mini-golfa, bulodrom, zimowy stok saneczkowy, lodowisko;

– sport – boiska do tenisa, siatkówki, pi³ki pla¿owej, koszykówki, pi³ki no¿nej, skatepark, œciana wspinaczkowa, zimowe trasy do narciarstwa biegowego;

– edukacja – park ekologiczny z trasami tematycznymi dotycz¹cymi gatunków roœlin i zwierz¹t wystêpuj¹cych w otoczeniu zalewu; istotne by³oby tak¿e utworzenie kilku stanowisk geologicznych (zw³aszcza œciana pó³nocna), na których mo¿na ogl¹daæ zja- wiska krasowe (leje krasowe), tektoniczne (uskoki), sedymentacyjne (konkrecja kwar- cowa, sto¿ki usypiskowe itp.) oraz szcz¹tki organiczne (liliowce, ramienionogi itp.).

Realizacja projektu mo¿e byæ realizowana ze œrodków pomocowych lub mog³aby byæ wykonana w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP). Wydaje siê i¿ po³o¿enie inwestycji mo¿e uczyniæ z tego obiektu atrakcjê turystyczn¹ w skali Ma³opolski i woje- wództwa œl¹skiego.

PODSUMOWANIE

W artykule przedstawiono dwa s¹siaduj¹ce ze sob¹ wyrobiska poeksploatacyjne, dzia-

³aj¹ce w podobnym czasie, o podobnej kubaturze, dla których odmienne wykorzystanie poeksploatacyjne zaowocowa³o ró¿nymi problemami. Zape³nienie czêœci dawnego wyrobi- ska Górka niebezpiecznymi odpadami typu red mud, bez odpowiednich badañ geologi- cznych pod³o¿a, a tak¿e bez dzia³añ zabezpieczaj¹cych je przed infiltracj¹ wód opadowych i podziemnych (strefa Ÿródliskowa), spowodowa³o powstanie zbiornika wype³nionego silnie alkalicznymi odciekami. Jednoczeœnie póŸniejsze og³oszenie upad³oœci przez zak³ad bêd¹cy sprawc¹ takiego stanu rzeczy spowodowa³o dalsze komplikacje organizacyjne, œrodowis- kowe i finansowe. Urz¹d Miasta i Gminy Trzebinia, na terenie którego dzia³a³a firma, pozosta³ „spadkobierc¹” potencjalnej „bomby ekologicznej”, która w 2000 r. grozi³a „wybu- chem” i ska¿eniem znacznej czêœci miasta. Na szczêœcie uda³o siê temu zapobiec, ale kosztem prawie 26 mln z³ uruchomionych z bud¿etu pañstwa. Na tym jednak problemy siê nie skoñczy³y, bo teren pogórniczy nadal stwarza³ zagro¿enie dla œrodowiska. Podjêto wiêc nastêpne kroki w celu zapobie¿enia kolejnemu wyciekowi alkalicznych odcieków. Opra- cowano projekt kompleksowej rekultywacji niebezpiecznego zbiornika (Wielowariantowa koncepcja... 2010), którego realizacja wed³ug szacunków mia³a kosztowaæ ponad 30 mln z³otych i w znacznej czêœci mog³a byæ sfinansowana z Funduszu Spójnoœci. Pojawi³ siê jednak dodatkowy problem w postaci prawa w³asnoœci do dzia³ek, na których posadowiony by³ zbiornik z otoczeniem, podlegaj¹cy rekultywacji. Koszt jednej dzia³ki przekracza³ mo¿liwoœci finansowe gminy i wobec tego zrzek³a siê ona prawa u¿yczenia do u¿ytkowania zdegradowanego terenu. Znowu Skarb Pañstwa sta³ siê spadkobierc¹ zdegradowanego terenu. W zwi¹zku z tym realizacja rekultywacji zgodnie z istniej¹cym projektem znowu zosta³a przesuniêta w czasie.

Tymczasem na terenie pogórniczym pojawia³o siê coraz wiêcej nielegalnych sk³adowisk ró¿nego typu odpadów i ulega³ on dalszej degradacji. Wi¹¿e siê to niestety ze zwiêkszeniem zakresu pracy planowanej do wykonania rekultywacji. W drodze przetargu, w 2013 r.

wy³oniony zosta³ inwestor, który za ponad 13 mln z³ podj¹³ siê przeprowadzenia rekulty- wacji w terminie do koñca 2015 r. Dopiero po jej realizacji zdegradowanemu terenowi pogórniczemu po 30 latach przywrócone zostan¹ wartoœci przyrodnicze i u¿ytkowe i bêdzie móg³ pe³niæ funkcjê rekreacyjn¹.

Tymczasem drugie wyrobisko, które w sposób naturalny wype³ni³o siê wod¹ dobrej jakoœci (klasa I czystoœci), mimo zagro¿enia ze strony wy¿ej po³o¿onego zbiornika Górka (po³¹czenie sztolni¹ oraz szczelinowy i skrasowia³y górotwór) by³o od pocz¹tku miejscem atrakcji k¹pielowych, g³ównie dla okolicznych mieszkañców. Poprawa jego funkcjonalnoœci dziêki opracowaniu koncepcji zagospodarowania podniesie jego walory, a jej realizacja sprawi, ¿e mo¿e on pretendowaæ do atrakcji rekreacyjno-sportowych w skali województw (œl¹skiego i ma³opolskiego). Koszty modernizacji obiektu w porównaniu do uzyskanych efektów s¹ w tym wypadku niewspó³miernie niskie, a niezbêdne prace znikome, w po- równaniu do zbiornika Górka (Kulczycka, Pietrzyk-Sokulska 2013).

Przedstawione dwa przyk³ady rekultywacji i zagospodarowania dwóch terenów pogór- niczych uzmys³awiaj¹, jak wa¿ne jest wczeœniejsze planowanie zakresu i kierunku przysz³ej rekultywacji z uwzglêdnieniem uwarunkowañ œrodowiskowych, ekonomicznych i spo³e- cznych. Jednak jak wskazuj¹ dane z ostatnich lat, wiele podmiotów górniczych po zakoñ- czeniu wydobycia przeprowadzi³o rekultywacjê techniczn¹ i biologiczn¹ na terenach swej dzia³alnoœci i tereny dawniej zdegradowane sta³y siê atrakcyjne turystycznie, czêsto nie tylko w skali lokalnej, ale równie¿ i regionalnej.

LITERATURA

CZOP M., MOTYKA J., SRACEK O., SZUWARZYÑSKI J., 2011 — Water air soil pollut 214, ss. 423–434.

CZOP M., MOTYKA J., SZUWARZYÑSKI J., 2002 — Zagro¿enie jakoœci wód podziemnych w zbiorniku GZWP 452 (Chrzanów) odciekami ze sk³adowiska odpadów „Górka” w Trzebini. Gosp. Sur. Min. t. 18, z. 2, Kraków:

Wyd. IGSMiE PAN.

G£OGOWSKA M., PAULO A., 2003 — Zalew Balaton. Geologiczna œcie¿ka dydaktyczna. Urz¹d Miasta w Trzebini, folder.

Koncepcja zagospodarowania terenu przy zbiorniku wodnym Balaton w Trzebini dla potrzeb sportu, rekreacji i imprez widowiskowych, 2005, Kraków: WASKO PROJEKT. S.C.

KOSZELA J., KRYZA J., SEBASTIAN M., 1998 — Zagro¿enie œrodowiska wodnego w rejonie Trzebini-Górki.

[W:] Problemy hydrogeologiczne po³udniowo-zachodniej Polski. Wroc³aw: Wyd. Politechniki Wroc³awskiej.

KULCZYCKA J., PIETRZYK-SOKULSKA E. (red.), 2013 r. — Master Plan dla zbiorników Górka i Balaton.

Kraków: Wyd. IGSMiE PAN, s. 114.

Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla obszaru Górka w Trzebini 2002, zatwierdzony uchwa³¹ Nr XLIX/571/III/2002 z dnia 27 wrzeœnia 2002 r. Rady Miasta Trzebini (Dz. Urz. Woj. Ma³opolskiego Nr 265 z dnia 30 listopada 2002 r. poz. 3461).

MOTYKA J., SZUWARZYÑSKI M., 1998 — Wp³yw sk³adowiska odpadów przemys³owych z ZSO „Górka”

w Trzebini na jakoœæ wód podziemnych. [W:] Hydrogeologiczne obszary zurbanizowane i uprzemys³owione.

Wyd. UOE, Katowice.

Praca konkursowa: Opracowanie optymalnego sposobu rekultywacji wyrobiska pomarglowego „Górka”

wype³nionego odpadami, 2005, Kraków (mat. arch.).

Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dn.24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie nale¿y spe³niæ przy wprowadzaniu œcieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla œrodowiska wodnego (Dz. U. Nr 137, poz. 984).

Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dn. 20 kwietnia 2010 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie jakoœci wody przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi (Dz. U. Nr 72, poz. 466).

Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dn. 9 wrzeœnia 2002 r. odnoœnie standardów jakoœci gleb i standardów jakoœci gruntów (Dz. U. Nr 165, poz. 1359).

Wielowariantowa koncepcja przedsiêwziêcia: Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini, 2010, PIG, SOCOTEC, PEGEOL (mat. arch. UMiG Trzebinia).

Wstêpny projekt parku miejskiego. Koncepcja parku miejskiego w Trzebini obejmuj¹cego tereny Balatonu i Rybnej. Wariant III – finalny, koncepcja programowo-przestrzenna, 2011, SAO Investments sp. z o.o., Kraków, mat. arch. UMiG Trzebinia.

Projekt DANCEE, nr ref.: 124/031-0265, Zbiornik wodny w Trzebini (Polska) ska¿ony odpadami przemys³owy- mi – opis zanieczyszczeñ. Nota techniczna nr 1, wrzesieñ 2002.

RECLAMATION AND MANAGEMENT OF QUARRIES – ENVIRONMENTAL, ECONOMIC, AND SOCIAL PROBLEMS

ABSTRACT

The importance of reclamation and management of the exploitation of mineral workings results from the potential threat they pose to the environment. Reclamation is legally obligatory (Dz. U. Nr 163, poz. 981), and at the time of accesion to the exploitation of minerals, a direction should be set in the project deposit management referring to the provisions for development plans. However, there are some existing exceptions that have arisen in connection with the restructuring of industrial activities and the related closures of a number of operating mines (bankruptcies). Unfortunately, responsibility has fallen to local authorities, to deal with the environmental, economic, and social issues these cases have left behind. The complexity of the problems and the lack of adequate funds for the rehabilitation of these sites, further complicated (due to progressive degradation) by the number of years passed since the cessation of operations, does not facilitate a rapid resolution. Taking into account the conditions of the post-mining conditions, this paper addresses these issues, indicating the difficulties of activities related to the restoration of sites of natural value and utility. Only in this way will the threat to the environment and degraded lands be eliminated, leaving those lands available for new and useful functions.

KEY WORDS

Post-mining quarries, environmental hazards, reclamation, management, costs