Tom 24 2008 Zeszyt 4/4
IWAN W. SZEPEL*
Surowce ceramiczne Ukrainy – zasoby, produkcja i trendy u¿ytkowania
(Komunikat)
Ukraina jest wyj¹tkowo zasobna w z³o¿a kopalin ceramicznych, eksploatowanych i wy- korzystywanych w du¿ych iloœciach. Produkcja surowców ceramicznych na Ukrainie wzro- s³a w ci¹gu ostatnich 5–7 lat bardzo znacznie (tab. 1), a dotyczy to zw³aszcza kaolinów, i³ów ogniotrwa³ych i surowców skaleniowych.
1. Zasoby i wydobycie g³ównych surowców ceramicznych
Jak wskazuj¹ dane pochodz¹ce z Pañstwowego Bilansu Zasobów Kopalin (Trietiakow i in. 2007), Ukraina posiada du¿e zasoby licznych kopalin ceramicznych, wykorzystywa- nych lub mo¿liwych do wykorzystania dla pozyskiwania surowców ceramicznych, przez okres ponad 100 lat. Do najwa¿niejszych nale¿¹: kaoliny, i³y ogniotrwa³e i inne ceramiczne, a tak¿e i³y ceramiki budowlanej. Pozyskiwane s¹ tak¿e i³y pêczniej¹ce, bentonity i i³y bentonitowe, surowce skaleniowe, piaski szklarskie, a tak¿e nie omawiane tu bli¿ej kwarcyty ogniotrwa³e, dolomity ogniotrwa³e, gipsy, wapienie dla przemys³u cementowego i wapien- niczego, koncentraty cyanitu i sillimanitu oraz grafit. Mimo posiadania niewielkiej bazy zasobowej, nie s¹ pozyskiwane magnezyty i talk.
* GK Ukrgeolprojekt Sp. z o.o., Kijów, Ukraina.
Kaoliny
Z³o¿a kaolinów (g³ównie kaolinów pierwotnych i epigenetycznych) s¹ szeroko rozprze- strzenione w obrêbie ukraiñskiej tarczy krystalicznej. Pañstwowy Bilans Zasobów Kopalin wykazuje zasoby kaolinu pierwotnego w 29 z³o¿ach, kaolinu epigenetycznego (wtórnego) w 8 z³o¿ach, kaolinów alkalicznych w 6 z³o¿ach. Pod wzglêdem wielkoœci rozpoznanych zasobów kaolinu Ukraina sytuuje siê obecnie na pierwszym miejscu na œwiecie. Udokumen- towane zasoby wynosz¹ ³¹cznie 438 mln ton w kategoriach B + C1 oraz 670 mln ton w kategorii C2. Prognostyczne zasoby kaolinu na Ukrainie s¹ praktycznie niewyczerpalne, bêd¹c szacowane na 4,5 mld ton w kategoriach P1+ P2oraz oko³o 40 mld ton w kategorii P3. Przyk³adowo, ³¹czne zasoby kaolinu w Europie Zachodniej s¹ o rz¹d wielkoœci mniejsze, wynosz¹c oko³o 3,5 mld ton. Prowincja z³o¿owa kaolinu pierwotnego na ukraiñskiej tarczy krystalicznej rozci¹ga siê od granicy z Bia³orusi¹ do Morza Azowskiego na d³ugoœci oko³o 950 km, przy przeciêtnej szerokoœci oko³o 350 km.
Obecnie eksploatowane s¹ 24 z³o¿a kaolinów. Najwiêksze znaczenie maj¹ z³o¿a kaoli- nów pierwotnych (16 z³ó¿ eksploatowanych), które w wiêkszoœci zak³adów poddawane s¹ wzbogacaniu. Najczêœciej jest to wzbogacanie metod¹ mokr¹ (szlamowanie i klasyfikacja), rzadziej wzbogacanie metod¹ such¹. Do najwa¿niejszych zak³adów dostarczaj¹cych kaolin wzbogacony nale¿¹ zak³ady: Prosjanski, G³uchowiecki, Turbiwski, Dermaniwski, Weliko- dragomyniecki i Bilajiwski. W zak³adzie Prosjanskim poza typowymi zabiegami wzboga- cania na mokro, materia³ jest poddawany ³ugowaniu chemicznemu i separacji magnetycznej.
Koncentraty kaolinu wzbogaconego znajduj¹ zastosowanie w przemyœle porcelanowym, fajansowym i innym ceramicznym, papierniczym, gumowym i tworzyw sztucznych, zarów- no na Ukrainie, jak i w zak³adach zagranicznych. Kaolin pierwotny nie wzbogacony, m.in.
z kopalñ Majdan-Wilskie, Dubrowskie, Sudymonckie, Kupynskie, Burtynskie, znajduje zastosowanie w przemyœle materia³ów ogniotrwa³ych, do produkcji cementu bia³ego i ce- ramiki budowlanej. Kaolin wtórny wydobywany w 6 z³o¿ach nie jest poddawany wzbo- gacaniu i jest stosowany w przemyœle materia³ów ogniotrwa³ych, a najlepsze odmiany do produkcji innych wyrobów ceramicznych (np. p³ytek). Najwa¿niejsze ich kopalnie to Wo³o- dymirywskie, Po³ogiwskie, Obozniwskie, Nowoselickie. Kaolin alkaliczny, zawieraj¹cy tak¿e skalenie, ma mniejsze znaczenie. Eksploatowane s¹ dwa jego z³o¿a, przy czym zak³ad Dubrowskie posiada uk³ad wzbogacania na mokro dostarczaj¹c koncentraty kaolinu i skaleni dla przemys³u porcelanowego. £¹czna wielkoœæ produkcji kaolinów wzrasta w ostatnich latach bardzo dynamicznie, przekraczaj¹c 2,3 mln t w 2007 r. (tab. 1). Oko³o 1/4 produkcji kaolinów na Ukrainie zu¿ywane jest przez u¿ytkowników krajowych, pozosta³a czêœæ eksportowana do Rosji, Bia³orusi i innych krajów d. ZSRR, w mniejszym stopniu do innych krajów.
I³y kaolinitowe ogniotrwa³e i ceramiczne
I³y kaolinitowe ogniotrwa³e charakteryzuj¹ siê zawartoœci¹ Al2O3siêgaj¹c¹ nawet 40%, ale najczêœciej 15–25%. Istotnymi sk³adnikami niepo¿¹danymi s¹ tlenki ¿elaza oraz wiêksze ziarna kwarcu. I³y te maj¹ wysok¹ ogniotrwa³oœæ (ponad 1580oC), dobr¹ plastycznoœæ,
TABELA1 Rozwójprodukcjiibazazasobowag³ównychsurowcówceramicznychUkrainy TABLE1 ProductiondevelopmentandreservebaseofthemainceramicrawmaterialsinUkraine Kopalina/SurowieJednostka
ProdukcjaWielkoœæzasobów(stanna1.01.2008) 199920002001200220032004200520062007bilansowe A+B+C1
bilansowe C2pozabilansowe Kaoliny,³¹cznietys.ton12951269148210441717180819071931237047787267010450578 –pierwotnetys.ton628493513614628755832937112035910360151043017 –wtórne(epigenetyczne)tys.ton642740942417103410031016917109777862184665266 –alkalicznetys.ton253627135550597715340907501282295 I³yogniotrwa³etys.ton22993443346231423875425956785801620752797240635940913 I³yceramicznetys.ton47723642374741753156665847198812727883316 I³yceramikibudowlanejtys.m3218924951886228929773212406846524880241900018200093000 I³ybentonitowetys.ton127145139112165202511492402623212211415 I³ypêczniej¹cetys.m310710614410330220819246218732800032000– Kopalinyskaleniowetys.ton119913134986657150069152561235
wytrzyma³oœæ na zginanie, oraz szeroki zakres temperatur spiekania. S¹ one u¿ywane jako surowce ogniotrwa³e w przemyœle metalurgicznym, a tak¿e w przemyœle materia³ów bu- dowlanych, przemyœle ceramicznym i in. W Pañstwowym Bilansie Zasobów Kopalin figu- ruj¹ 22 z³o¿a i³ów ogniotrwa³ych na Ukrainie, spoœród których 15 z³ó¿ jest eksploatowanych.
Ich udokumentowane zasoby wynosz¹ ³¹cznie 528 mln ton w kategoriach B + C1 oraz 406 mln ton w kategorii C2. Z³o¿a skoncentrowane s¹ we wschodniej czêœci Ukrainy, w obrêbie tzw. struktury fa³dowej Doniecka oraz rowu Dnieprowsko-Donieckiego, w mniej- szym stopniu w zachodniej czêœci tarczy ukraiñskiej. Inn¹ wa¿n¹ grup¹ kopalin s¹ i³y ceramiczne o ni¿szej ogniotrwa³oœci (1350–1580°C), wykazuj¹ce tak¿e wysok¹ plasty- cznoœæ i szeroki zakres temperatur spiekania. W Pañstwowym Bilansie Zasobów Kopalin figuruj¹ 23 z³o¿a takich i³ów, w tym dziesiêæ eksploatowanych. Ich udokumentowane zasoby wynosz¹ ³¹cznie 99 mln ton w kategoriach B + C1oraz 73 mln ton w kategorii C2(tab. 1).
Lokalizacja ich z³ó¿ jest podobna jak z³ó¿ i³ów ogniotrwa³ych, a dodatkowo kilka z³ó¿
udokumentowano na Zakarpaciu.
I³y ogniotrwa³e i ceramiczne nie s¹ poddawane zabiegom wzbogacania, ale w naj- wiêkszych zak³adach prowadzona jest eksploatacja selektywna i mieszanie (blendowanie) odmian. Do najwa¿niejszych producentów zaliczyæ nale¿y firmy w regionie donieckim:
Vesco (zak³ad Andrijewskoje), Donbas Clays (g³ównie zak³ady Ju¿nooktiabrskoje i Kucze- rowjarskoje), Dru¿kowskoje Rudouprawlienie (kopalnie Noworajskoje, Oktiabrskoje, Za- padodonskoje), Donkerampromsyrio (kopalnia Toreckoje) oraz Kombinat Czasowjarski.
Poza regionem donieckim eksploatacja takich i³ów prowadzona jest na z³o¿u Po³ogi w ob- wodzie zaporoskim, a w minimalnym stopniu tak¿e na z³o¿u Mukacziwskie na Zakarpaciu.
Znaczna czêœæ produkcji jest przedmiotem eksportu, dawniej do Rosji i innych krajów b. ZSRR, obecnie tak¿e do W³och, Hiszpanii, krajów œrodkowoeuropejskich i in.
Inne surowce ilaste
Udokumentowane zasoby kopalin ilastych przydatnych dla ceramiki budowlanej siêgaj¹ 2,6 mld m3w ponad 1800 z³o¿ach. W chwili obecnej czynnych jest oko³o 350 ich kopalñ.
Najwiêksze zasoby najlepszej jakoœci kopalin tej grupy wystêpuj¹ w obwodach Kijowskim, Kirowogradskim, Czerkaskim, Po³tawskim, Dniepropietrowskim, Winnickim i Chmielnic- kim. Niedobór surowców odpowiedniej jakoœci notowany jest w obwodach po³udniowych.
£¹czne wydobycie wzros³o dwu i pó³krotnie od 2001 r., zbli¿aj¹c siê w 2007 r. do 5 mln m3 (tab. 1). Z surowców tych korzystaj¹ g³ównie zak³ady ceramiki budowlanej (ponad 90%), ale tak¿e zak³ady p³ytek ceramicznych, rurek drenarskich oraz wyrobów kamionkowych.
Udokumentowane zasoby bentonitów na Ukrainie wynosz¹ oko³o 62 mln ton w 7 z³o-
¿ach. Najwa¿niejsze z³o¿a wystêpuj¹ w obwodzie Zakarpackim, Czerkaskim, Tarnopolskim, Chmielnickim i na Krymie. Udokumentowane s¹ odmiany alkaliczne polimineralne, a tak¿e monomineralne (o charakterze montmorillonitowym). £¹czne wydobycie w ostatnich latach kszta³towa³o siê na poziomie 400–500 tys. m3(tab. 1). G³ównym producentem jest spó³ka
„Bentonit” eksploatuj¹ca z³o¿e Czerkaskie, dostarczaj¹ca bentonit o charakterze montmoril- lonitowo-beideliitowym dla odlewnictwa i hutnictwa.
I³y pêczniej¹ce do produkcji kruszyw lekkich udokumentowane s¹ w wielu obwodach Ukrainy. Ich ³¹czne udokumentowane zasoby wynosz¹ oko³o 360 mln m3, a wydobycie ulega³o du¿ym fluktuacjom pomiêdzy oko³o 100 a oko³o 460 tys. m3/r. (tab. 1). Produkcja koncentruje siê w obwodzie Odeskim, Po³tawskim, Chmielnickim i Lwowskim.
Surowce skaleniowe
Z³o¿a kopalin skaleniowych s¹ tak¿e doœæ szeroko rozprzestrzenione na Ukrainie, bêd¹c reprezentowane przez trzy typy: pegmatytów granitowych, zasobnych w skalenie ska³ pluto- nicznych (np. mikrogranodiorytów) oraz piasków skaleniowych w z³o¿ach kaolinu. W Pañ- stwowym Bilansie Zasobów Kopalin figuruje 10 z³ó¿ kopalin skaleniowych, w tym siedem typu pegmatytowego, a ich ³¹czne zasoby przekraczaj¹ 200 mln ton (tab. 1). Produkcja prowadzona obecnie w czterech z nich (trzy pegmatytowe – Gruzliweckie, Bilkaczewskie, Ba³ka Velikogo Taboru, jeden mikrogranodiorytowe – Dubrynieckie), a jej ³¹czna wielkoœæ wzros³a kilkukrotnie, choæ nadal jest niewielka (poni¿ej 100 tys. ton/rok). Dodatkowo kon- centraty skaleniowe s¹ pozyskiwane ubocznie w zak³adach produkcji kaolinu, np. Dubrow- skie, Prosjanskie. Pozyskiwane surowce skaleniowe s¹ u¿ytkowane przez zak³ady krajowe.
Piaski szklarskie
Z³o¿a piasków szklarskich na Ukrainie zwi¹zane g³ównie z tzw. struktur¹ fa³dow¹ Doniecka, rowem Dnieprowsko-Donieckim, tarcz¹ Wo³yñsko-Podolsk¹ oraz ukraiñsk¹ tar- cz¹ krystaliczn¹. Udokumentowanych jest oko³o 30 z³ó¿ z zasobami niemal 500 mln ton.
Najwiêksze zasoby udokumentowano w obwodzie Charkowskim, Donieckim, Chernihow- skim i Zaporoskim. Eksploatowanych jest 6 z³ó¿. Najwiêksze znaczenie ma zak³ad Nowo- seliwskie w obwodzie Charkowskim (ok. 50% ³¹cznej produkcji) nale¿¹cy do Nowoseliw- skiego Przedsiêbiorstwa Górniczo-Przeróbczego, oraz zak³ad Awdijewskie w obwodzie Donieckim i Papirnianskie w obwodzie Czernihowskim. £¹czna produkcja piasków szklar- skich na Ukrainie wynosi oko³o 1000 tys. ton/rok. Sprzedawane s¹ one do zak³adów krajowych oraz do Rosji, Bia³orusi i innych krajów b. ZSRR.
2. Uwagi o rozwoju wytwórczoœci ceramicznej na Ukrainie
Surowce ceramiczne pozyskiwane na Ukrainie s¹ w systematycznie rosn¹cej iloœci u¿ytkowane w rozwijaj¹cym siê krajowym przemyœle ceramicznym, szczególnie w prze- myœle p³ytek ceramicznych, ceramiki sanitarnej i budowlanej.
Rynek p³ytek ceramicznych na Ukrainie wykazuje w ostatnich latach silny trend wzro- stowy w tempie 20–25%/r. W 2007 r. popyt na p³ytki ceramiczne na Ukrainie osi¹gn¹³ poziom oko³o 65 mln m2. Wszyscy ukraiñscy producenci p³ytek ceramicznych (rys. 1) wytwarzaj¹, korzystaj¹c z surowców krajowych, p³ytki ni¿szej jakoœci, w segmencie p³ytek o niskiej cenie jednostkowej (do 8 USD/m2). Dro¿sze p³ytki ceramiczne s¹ importowane, obecnie g³ównie z Polski, Bia³orusi, Hiszpanii, Chin, Turcji, Rosji, Czech i W³och.
Obecnie na Ukrainie wytwarza siê, bazuj¹c g³ównie na krajowych surowcach, oko³o 3 mln sztuk ceramicznych wyrobów sanitarnych. Najwiêkszym producentem jest Kombinat S³awucki „Budfarfor” CJSC, który jest obecnie jedenastym producentem wyrobów sa- nitarnych na œwiecie. Rynek wyrobów sanitarnych na Ukrainie roœnie obecnie w tempie 15–20%/r.
Produkcja ceramiki budowlanej na Ukrainie wynosi obecnie oko³o 3 miliardów sztuk (w przeliczeniu na ceg³ê), przy czym a¿ 60% stanowi produkcja cegie³. G³ównym producen- tem jest Przedsiêbiorstwo Ceramiki Budowlanej „S³obo¿anska”, wytwarzaj¹ce ponad 40 rodzajów cegie³ w zró¿nicowanej gamie barw. Warto podkreœliæ, ¿e ceg³y klinkierowe i inne ok³adzinowe wci¹¿ s¹ importowane na Ukrainê w du¿ych iloœciach, g³ównie z Rosji, £otwy, Finlandii i Niemiec.
Podsumowanie
Ukraina jest bardzo zasobna w z³o¿a kopalin ceramicznych. Dotyczy to w szczególnoœci kopalin ilastych: kaolinów, i³ów kaolinitowych, i³ów ceramiki budowlanej i in. Potencja³ zasobowy jest w znacznym stopniu wykorzystywany przez czynne zak³ady górniczo-prze- róbcze. Przez dziesiêciolecia s³u¿y³ on zaspokajaniu potrzeb zak³adów ceramicznych Ukrainy i pozosta³ych republik b. ZSRR. Od lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku ukraiñskie surowce ceramiczne, a w szczególnoœci kaoliny i i³y kaolinitowe, sta³y siê przedmiotem rosn¹cego eksportu do krajów Europy Œrodkowej i Zachodniej. W najbli¿szym czasie nale¿y oczekiwaæ rozwoju krajowego u¿ytkowania tych surowców przy spodziewanym wzroœcie popytu i poda¿y podstawowych wyrobów ceramicznych (p³ytki, ceramika sanitarna, ce- ramika budowlana) na Ukrainie.
Ceramika Karpacka
4% Zak³ady
Ceramiczne Lwów 16%
Ceramika Zeus S³owiañsk
9%
ATEM Kijów Piastrella-K, Kijów 16%
5%
Zak³ady P³ytek Ceramicznych
Charków 50%
Rys. 1. G³ówni producenci p³ytek ceramicznych na Ukrainie (ród³o: dane Pañstwowego Komitetu Statystycznego Ukrainy, 2005)
Fig. 1. The main ceramic tiles producers in Ukraine (Source: data of the Ukraine State Statistical Committee, 2005)
LITERATURA
T r i e t i a k o w J.I., M a r t y n i u k W.I., S u b b o t i n A.G., 2007 – Zasoby kopalin mineralnych Ukrainy i œwiata wg stanu na 1.01.2007 r. (;z>,D":\>z D,FJDF4 I8D"|>4 H" E&zHJ >" 01.01.2007 D.). Geoinform Ukrainy, Kijów, 560 s.
Dane Pañstwowego Komitetu Statystycznego Ukrainy, 2005.
SUROWCE CERAMICZNE UKRAINY – ZASOBY, PRODUKCJA I TRENDY U¯YTKOWANIA
S ³ o w a k l u c z o w e Ukraina, baza zasobowa, surowce ceramiczne, produkcja, u¿ytkowanie
S t r e s z c z e n i e
Ukraina jest wyj¹tkowo zasobna w z³o¿a kopalin ceramicznych, eksploatowanych i wykorzystywanych w du¿ych iloœciach. Produkcja surowców ceramicznych na Ukrainie przez dziesiêciolecia s³u¿y³a zaspokajaniu potrzeb zak³adów ceramicznych Ukrainy i pozosta³ych republik b. ZSRR. Od lat dziewiêædziesiatych XX wieku ukraiñskie surowce ceramiczne, a w szczególnoœci kaoliny i i³y kaolinitowe, sta³y siê przedmiotem rosn¹cego eksportu do krajów Europy Œrodkowej i Zachodniej, a w ostatnim czasie zu¿ywany jest i bêdzie prze rozwijaj¹cy siê ukraiñski przemys³ ceramiczny (p³ytki, ceramika sanitarna, ceramika budowlana).
CERAMIC RAW MATERIALS OF UKRAINE – RESERVES, PRODUCTION AND TRENDS OF USE
K e y w o r d s
Ukraine, reserve base, ceramic raw materials, production, consumption
A b s t r a c t
Ukraine is very rich in deposits of ceramic raw materials, being mined and used in large amounts. Ceramic raw materials production in Ukraine for decades served providing the needs of ceramic plants in Ukraine and other republic of the former Soviet Union. Since 1990s Ukrainian ceramic raw materials, especially kaolin and kaolinitic clays, started to be exported to Central and Western Europe. Recently, it is and will be used in rising amounts by Ukrainian ceramic industry (tiles, sanitaryware, building ceramics).
