Artysta w koncepcji Jana Pawła II w "Liście do artystów"

Marek Mariusz Tytko

Artysta w koncepcji Jana Pawła II w

"Liście do artystów"

Religious and Sacred Poetry : An International Quarterly of Religion, Culture

and Education 1/2, 117-142

Religious and Sacred Poetry: An International Quarterly of Religion, Culture and Education No.

2

(

2

) April-May-June 2013 pages 117 - 142 M A R E K M A R I U S Z T Y T K O ( P o l a n d )

E-mail: marek.mariusz.tytko[at]uj.edu.pl

Artysta w koncepcji Jana Pawła II w Liście do artystów

1. W st

ę

p - Introduction

K o n c e p c j ę c z ł o w i e k a - a r t y s t y w t w ó r c z o ś c i K a r o l a W o j t y ł y - J a n a

P a w ł a I I m o ż e m y o d n a l e ź ć m . i n . w d w ó c h j e g o p o d s t a w o w y c h d z i e ł a c h :

Ewangelia a sztuka. Rekolekcje dla artystów,

( w y d . 2 0 1 1

9

o r a z

Liście

apostolskim Ojca Świętego Jana Pawła I I do artystów. Do tych, którzy z

pasją i poświęceniem poszukują nowych „ epifanii " Piękna, aby podaro­

wać j e światu w twórczości artystycznej10

. P o n a d t o e l e m e n t y k o n c e p c j i c z ł o w i e k a - a r t y s t y m o ż e m y z n a l e ź ć m . i n . w t o m i e w y b r a n y c h w y p o w i e ­

d z i J a n a P a w ł a I I p t .

Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie

( 1 9 8 8 ) 11. N i e w y c z e r p u j e t o w y k a z u w s z y s t k i c h m o ż l i w y c h ź r ó d e ł z a ­ w i e r a j ą c y c h w y p o w i e d z i k s . K a r o l a W o j t y ł y o r a z p a p i e ż a J a n a P a w ł a I I n a t e m a t c z ł o w i e k a - a r t y s t y . W y p o w i e d z i p a p i e s k i e , n p . p r z e m ó w i e n i a l u b h o m i l i e w y g ł o s z o n e w p o s z c z e g ó l n y c h k r a j a c h ( r ó w n i e ż w P o l s c e ) p o d ­ c z a s p i e l g r z y m e k p a p i e s k i c h , s p o t k a ń , a u d i e n c j i l u b k o n f e r e n c j i o d b y w a ­ n y c h w R z y m i e ( W a t y k a n i e ) l u b C a s t e l G a n d o l f o , z a w i e r a j ą s p o r a d y c z ­ n i e o d n i e s i e n i a d o a r t y s t ó w ( t w ó r c ó w ) . R e f l e k s j e l u b c h o c i a ż b y w z m i a n ­ k i o a r t y ś c i e ( o g ó l n i e : o t w ó r c y ) z n a j d z i e m y t a k ż e w r o z m a i t y c h p a p i e s k i c h d o k u m e n t a c h ( n p . e n c y k l i k a c h , a d h o r t a c j a c h ) , n a w i ą z u j ą c y c h d o r o l i k u l t u r y c z y s z t u k i w l i t u r g i i . G d y J a n P a w e ł I I n p . w r a m a c h c y k l u k a t e c h e z p o ś w i ę c o n y c h p s a l m o m m ó w i o p o s t a c i ‘p s a l m i s t y ’ , t o

9 Karol Wojtyła, Ewangelia a sztuka. Rekolekcje dla artystów, Instytut Dialogu Międzykulturowego

im. Jana Pawła II, Fundacja Jana Pawła II - Ośrodek Dokumentacji i Studium Pontyfikatu, Kraków-

Rzym 2011, s. 70.

10 Jan Paweł II, List apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II do artystów. Do tych, którzy z pasją i

poświęceniem poszukują nowych „ epifanii " Piękna, aby podarować je światu w twórczości artystycz­

nej, TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 2005, s. 41, 1 nlb.

11 Jan Paweł II, Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie, wybór tekstów i oprac. red.

Marian Radwan, Stefan Wylężek, Teresa Gorzkula, wyd. 2. (1. krajowe), popr. i uzup., Polski Instytut

Kultury Chrześcijańskiej. Fundacja Jana Pawła II, Redakcja Wydawnictw KUL, Rzym-Lublin 1988,

s. 442.

w t e d y m ó w i f a k t y c z n i e o c z ł o w i e k u - a r t y ś c i e n a t c h n i o n y m p r z e z B o g a , a w i ę c p a p i e s k a r e f l e k s j a o b e j m u j e a n t r o p o l o g i c z n e z a g a d n i e n i e t y t u ł o w e w z w i ą z k u z t w ó r c ą s z t u k i ( o c z ł o w i e k u o b d a r z o n y m d a r e m a r t y z m u ) . P o d o b n e r e f l e k s j e o d n a l e ź ć m o ż n a w r o z m a i t y c h j e g o w y p o w i e ­ d z i a c h d o t y c z ą c y c h p i ę k n a w a s p e k c i e B i b l i i l u b s z t u k i ( k u l t u r y ) w k o n ­ t e k ś c i e K o ś c i o ł a c z y r e l i g i i . W y b ó r t e k s t ó w p a p i e s k i c h n a t e m a t p i ę k n a z n a l e ź ć m o ż n a n p . w a n t o l o g i i w y d a n e j p o p o l s k u p t .

Piękno. Antologia

12

tekstów

. W n i n i e j s z y m a r t y k u l e a n a l i z i e p o d d a n o p r z e d e w s z y s t k i m

List

do artystów

d l a p r z y k ł a d o w e g o o m ó w i e n i a t y t u ł o w e g o z a g a d n i e n i a , c o j e d n a k ż e n i e w y c z e r p u j e t e m a t u . S t a n o w i o n z a g a d n i e n i e n a o d r ę b n e , o b s z e r n e s t u d i u m . S t a n b a d a ń n a d k o n c e p c j ą c z ł o w i e k a - a r t y s t y u J a n a P a w ł a I I . N a l e ż y z a u w a ż y ć , ż e - p o p i e r w s z e - n i e w s z y s t k i e w y p o w i e d z i p a p i e s k i e ( n p . p r y w a t n e ) z o s t a ł y o g ł o s z o n e d r u k i e m , p o d r u g i e - n i e w s z y s t k i e p u b l i c z n e w y p o w i e d z i p a p i e s k i e z o s t a ł y p r z e t ł u m a c z o n e n a j ę z y k p o l s k i i o g ł o s z o n e p o p o l s k u , p o t r z e c i e - m o ż n a z a ł o ż y ć ( n i e m a p e w n o ś c i ) , ż e n i e i s t n i e j e p e ł n a b i b l i o g r a f i a , u w z g l ę d n i a j ą c a b e z w y j ą t k u w s z y s t k i e

edita

( p u b l i k a c j e o g ł o s z o n e d r u k i e m ) , j a k r ó w n i e ż a r c h i w a l i a

(inedita)

K a r o l a W o j t y ł y - J a n a P a w ł a I I , p o c z w a r t e - b r a k u j e - j a k d o t ą d - p e ł n e j , n a u k o w e j m o n o g r a f i i p o ś w i ę c o n e j t e m a t o w i c z ł o w i e k a - a r t y s t y ( t w ó r c y ) u K a r o l a W o j t y ł y - J a n a P a w ł a I I . P u b l i k a c j a k s i ą ż k o w a p t .

Arty­

ści do Jana Pawła II. Jan Paweł I I do artystów

( 2 0 0 6 ) 13 z a w i e r a i n d y w i ­ d u a l n ą , t a k ż e s u b i e k t y w n ą r e c e p c j ę p e w n y c h f r a g m e n t ó w k o n c e p c j i J a n a P a w ł a I I ( c z ę s t o s ą t o r e f l e k s j e n a t e m a t p a p i e s k i e g o p o n t y f i k a t u l u b n p . w s p o m n i e n i a o s o b i s t e z e s p o t k a ń z p a p i e ż e m . O w a s u b i e k t y w n a r e c e p c j a s n u t a b y ł a g ł ó w n i e p r z e z a r t y s t ó w ( l i t e r a t ó w , p l a s t y k ó w , m u z y k ó w , f i l ­ m o w c ó w , t w ó r c ó w t e a t r u i t d . ) . K o n c e p c j a c z ł o w i e k a - a r t y s t y w l i ś c i e J a n a P a w ł a I I d o a r t y s t ó w n i e d o c z e k a ł a s i ę c a ł o ś c i o w e g o o p r a c o w a n i a . P e w n e a s p e k t y t e g o l i s t u s t a ł y s i ę p r z e d m i o t e m a n a l i z n a u k o w y c h . N p . P a s c a l F a g n i e z w k s i ą ż c e

p t .

Jean Paul I I et les artistes. De Pie X I à Benoît XVI, pour une théolog­

ie spirituelle de l ’art

( P a r y ż 2 0 0 7 ) 14 z a n a l i z o w a ł t e o l o g i ę d u c h o w o ś c i s z t u k i w k o n c e p c j i J a n a P a w ł a I I w k o n t e k ś c i e m y ś l i p a p i e ż y P i u s a X I ,

P i u s a X I I , J a n a X X I I , P a w ł a V I , B e n e d y k t a X V I . Z k o l e i P è r e R o b e r t

12

Jan Paweł D, Piękno. Antologia tekstów, wybór tekstów i oprac. Dariusz Radziechowski, słowo

wstępne: Jarosław Kupczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2008, s. 241.

13

Artyści do Jana Pawła II. Jan PawełII do artystów, red. Barbara Drożdż-Żytyńska et al., Gaudium -

Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej, Lublin 2006, s. 807.

14

Fagniez Pascal, Jean Paul II et les artistes. De Pie X I à Benoît XVI, pour une théologie spirituelle de

l ’art, Editions de l’Emmanuel, Paray-le-Monial 2007, s. 263, teksty Jana Pawła II (w porządku

P o u s s e u r w t e k ś c i e p t .

La lettre du Pape Jean-Paul I I aux artistes. Com­

mentaire du Père Robert Pousseur

d o k o n a ł w s t ę p n e j a n a l i z y

Listu do

artystów15.

( W n i n i e j s z y m a r t y k u l e p o m i n i ę t o k u l t u r o w y k o n t e k s t k o m - p a r a t y s t y c z n y o r a z n i e r o z w i n i ę t o k o n t e k s t u a n t r o p o l o g i c z n e g o , a t o z

r a c j i o g r a n i c z o n y c h r a m t e k s t u ) .

2. C złow iek-artysta / A m an - an a rtist

J a n P a w e ł I I w

Liście do artystów

k o n t y n u o w a ł w ą t k i , k t ó r e p o ­ j a w i ł y s i ę w c z e ś n i e j w r o z w a ż a n i a c h k s . b i s k u p a K a r o l a W o j t y ł y p t .

Ewangelia a sztuka.

C z ł o w i e k - a r t y s t a t o j e s t t e n , k t ó r y z p a s j ą i p o ś w i ę ­ c e n i e m p o s z u k u j e n o w y c h p r z e j a w ó w ( o b j a w i e ń , e p i f a n i i ) p i ę k n a w c e l u o b d a r z e n i a i n n y c h w ł a s n ą t w ó r c z o ś c i ą a r t y s t y c z n ą . T a k m o ż n a w n i o s k o ­ w a ć z t y t u ł u l i s t u p a p i e s k i e g o d o a r t y s t ó w ( 1 9 9 9 ) . A r t y s t a t o c z ł o w i e k - d a r c z y ń c a s t w o r z o n e g o p i ę k n a , k t ó r y j e d n a k s a m j e s t u p r z e d n i o o b d a r o ­ w a n y p r z e z p i ę k n o w e p i f a n i i t r a n s c e n d e n t n e j . E p i f a n i a p i ę k n a m a j e d ­ n a k c h a r a k t e r a k t y w n y , w y m a g a w y s i ł k u ( p r a c y ) z e s t r o n y c z ł o w i e k a - a r t y s t y . A r t y s t a o s i ą g a s w ó j c e l ( p i ę k n o w d z i e l e a r t y s t y c z n y m ) n i e b i e r ­ n i e , l e c z c z y n n i e , t j . p o c z y n n y m p o s z u k i w a n i u o w e g o p i ę k n a ( t r a n s c e n ­ d e n t n e g o , b ę d ą c e g o p o z a s a m y m a r t y s t ą , p o c h o d z ą c e g o o d B o g a b e z p o ­ ś r e d n i o l u b p o ś r e d n i o ) . P o j e d y n c z y c z ł o w i e k - a r t y s t a a l b o l u d z i e - a r t y ś c i ( w s p ó l n o t a o s ó b - a r t y s t ó w ) p o j a w i a j ą s i ę w

Liście apostolskim Ojca

Świętego do artystów

w r ó ż n y c h k o n t e k s t a c h , p o s i a d a j ą r o z m a i t e p r e d y ­ k a t y , n p . „ g e n i a l n i t w ó r c y p i ę k n a ” , „ a r t y ś c i w s z y s t k i c h c z a s ó w ” 16. A r t y ś c i s ą o b d a r z e n i p r z e z B o g a t a l e n t e m ( z d o l n o ś c i ą t w ó r c z ą ) , s t a n o w i ą c j e d n a k n i e t y l k o i m m a n e n t n y p o d m i o t d z i a ł a n i a w ł a s n e g o , a l e r ó w n i e ż m e d i u m ( m e d i a ) d l a p i ę k n a t r a n s c e n d e n t n e g o , t j . a r t y ś c i s ą p o ś r e d n i k a m i p o m i ę d z y p i ę k n e m S t w o r z e n i a n a t u r a l n e g o ( p r z y r o d y ) a p i ę k n e m d z i e ł a l u d z k i e g o ( d z i e ł a k u l t u r y l u d z k i e j ) , b ę d ą c ( w p i e r w d l a s i e b i e s a m y c h a p o t e m d l a i n n y c h ) n a r z ę d z i e m p o z n a n i a p i ę k n a w i e c z n e ­ g o ( t r a n s c e n d e n t n e g o ) i B o g a j a k o P i ę k n a . „ N i e s k o ń c z e n i e w i e l e r a z y o d b l a s k t a m t e g o d o z n a n i a

[pathosu

, z j a k i m B ó g p r z y g l ą d a ł s i ę S t w o r z e ­ n i u p o a k c i e s t w ó r c z y m ] p o j a w i a ł s i ę w w a s z y c h [ a r t y s t ó w ] o c z a c h , a r t y ś c i w s z y s t k i c h c z a s ó w , g d y ( . . . ) p o d z i w i a l i ś c i e d z i e ł a s w e g o t a l e n t u , d o s t r z e g a j ą c w n i c h [ d z i e ł a c h ] j a k b y c i e ń o w e g o m i s t e r i u m s t w o r z e n i a ,

15 Pousseur Père Robert, La lettre du Pape Jean-Paul II aux artistes. Commentaire du Père Robert

Pousseur [dokument elektroniczny z internetu:] ht^ //www.arts-cultures.ceffr/txt/ecrits.htm [wyświet­

lono: 15.09.2012.

16 Jan Paweł II, Listapostokki... (1999), op. cit., s. 3. Uwaga: wszystkie dopowiedzenia w cytowanych

tekstach Jana Pawła II, pochodzące od autora niniejszego artykułu, ujęto w nawiasy kwadratowe [ ],

czego nie zaznaczano skrótem inicjałów - M.M.T.

w k t ó r y m B ó g ( . . . ) z e c h c i a ł d a ć w a m u d z i a ł ” . C z ł o w i e k - a r t y s t a j e s t u k s z t a ł t o w a n y n a w z ó r c z ł o w i e k a b i b l i j n e g o , a r c h e t y p u w s z y s t k i c h l u d z i ,

imago Dei,

a t o o z n a c z a , ż e a r t y s t a r ó w n i e ż m o ż e b y ć n a z y w a n y o w y m o k r e ś l e n i e m

homo Dei

( c z ł o w i e k B o ż y , d z i e c k o B o ż e ) . C z ł o w i e k - a r t y s t a p o z o s t a j e z a t e m , j a k o s t w o r z o n y n a o b r a z i p o d o b i e ń s t w o B o g a , w r e l a c j i d o B o g a - S t w ó r c y . R e l a c j a w e r t y k a l n a c z ł o w i e k - a r t y s t a - B ó g - A r t y s t a j e s t n i e s k o ń c z o n a , n i e o g r a n i c z o n a , t a k j a k o s o b y s ą w s w e j i s t o c i e n i e ­ s k o ń c z o n e w t r w a n i u d u c h o w y m . „ P i e r w s z a s t r o n i c a B i b l i i u k a z u j e n a m B o g a j a k o p o n i e k ą d p r a w z ó r k a ż d e j o s o b y . k t ó r a t w o r z y j a k i e ś d z i e ł o ; w c z ł o w i e k u - t w ó r c y z n a j d u j e o d z w i e r c i e d l e n i e J e g o [ B o ż y , B o s k i , B o g a ] w i z e r u n e k S t w ó r c y . T ę w i ę ź u k a z u j e s z c z e g ó l n i e w y r a ź n i e j ę z y k p o l s k i 18 d z i ę k i p o k r e w i e ń s t w u m i ę d z y s ł o w a m i s t w ó r c a i t w ó r c a ” . O c z y w i s t a r ó ż n i c a p o m i ę d z y c z ł o w i e k i e m - a r t y s t ą a B o g i e m - A r t y s t ą p o l e g a n a o d m i e n n y m s p o s o b i e r e a l n e g o i s t n i e n i a o s o b y l u d z k i e j ( s t w o r z o n e j ) o r a z o s o b y B o g a ( n i e s t w o r z o n e j ) . O c z y w i s t a r ó ż n i c a p o m i ę d z y n i m i p o l e g a r ó w n i e ż n a o d m i e n n y m s p o s o b i e r e a l n e g o d z i a ł a n i a ( c z ł o w i e k - a r t y s t a - d z i a ł a , t w o r z y m e t o d ą

ex rei et obiecti,

B ó g - A r t y s t a d z i a ł a , s t w a r z a m e ­ t o d ą -

ex nihilo sui et subiecti).

C z ł o w i e k - a r t y s t a p o t r z e b u j e d l a w ł a s n e ­ g o d z i a ł a n i a s u b s t a n c j i , c z e g o ś , r z e c z y , a B ó g - A r t y s t a n i e p o t r z e b u j e n i c z e g o , s t w a r z a k a ż d e i s t n i e n i e z s i e b i e s a m e g o ( t j . z P o d m i o t u B o ż e g o , O s o b o w e g o ) o r a z z n i c o ś c i ( z n i e i s t n i e n i a , z n i e b y t u , k t ó r e g o n i e b y ł o ) . C z ł o w i e k - a r t y s t a n i g d y n i e j e s t s a m o w y s t a r c z a l n y w j a k i m k o l w i e k s w o ­ i m w ł a s n y m t w o r z e n i u , n a t o m i a s t B ó g j e s t z a w s z e s a m o w y s t a r c z a l n y , k i e d y t w o r z y ( i t w o r z y n a d a l ) k a ż d e i s t n i e n i e . F i l o z o f i a r ó ż n i c y p o m i ę ­ d z y B o g i e m a c z ł o w i e k i e m j e s t f i l o z o f i ą o p a r t ą n a r e a l i s t y c z n y m u j ę c i u t e o l o g i c z n y m ( p e r s o n a l i z m ) o r a z r e a l i s t y c z n y m u j ę c i u a n t r o p o l o g i c z n y m ( r e a l i z m m e t a f i z y c z n y ) . K a t e g o r i a ‘ c z ł o w i e k - a r t y s t a ’ p r z y n a l e ż y d o k a t e g o r i i n a d r z ę d n e j : ‘ c z ł o w i e k - t w ó r c a ’ . W i s t o c i e k a ż d y a r t y s t a j e s t t w ó r c ą , n a t o m i a s t n i e k a ż d y t w ó r c a j e s t a r t y s t ą . D l a t e g o k a ż d a p a p i e s k a w y p o w i e d ź d o t y c z ą c a c z ł o w i e k a - t w ó r c y o d n o s i s i ę r ó w n i e ż d o k a ż d e g o c z ł o w i e k a - a r t y s t y ( w t y m c z ł o w i e k a - p r o z a i k a , c z ł o w i e k a - p o e t y , c z ł o w i e - k a - d r a m a t u r g a , c z ł o w i e k a - k o m p o z y t o r a , c z ł o w i e k a - m a l a r z a , c z ł o w i e k a - r z e ź b i a r z a , c z ł o w i e k a - g r a f i k a , c z ł o w i e k a - a r c h i t e k t a , c z ł o w i e k a - a k t o r a i t d . ) . K a ż d a w y p o w i e d ź p a p i e s k a o c z ł o w i e k u - a r t y ś c i e n i e o d n o s i s i ę n a t o m i a s t d o k a ż d e g o c z ł o w i e k a - t w ó r c y , b o t w ó r c a m i s ą t a k ż e n p . n a ­ u k o w c y ( t w ó r c z o ś ć n a u k o w a ) , d z i e n n i k a r z e ( t w ó r c z o ś ć p u b l i c y s t y c z n a ) , a n i e s ą o n i j a k o t a c y a r t y s t a m i

sensu stricto.

P a p i e ż p o s t a w i ł k w e s t i ę r ó ż n i c y p o m i ę d z y S t w ó r c ą - A r t y s t ą a S t w o r z e n i e m - a r t y s t ą , c h o ć p r z e d ­

17

17 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 3.

18 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 4.

s t a w i ł t o s z e r z e j , n i e t y l k o w o d n i e s i e n i u d o s a m y c h a r t y s t ó w , a l e d o t w ó r c ó w o g ó l e : „ J a k a j e s t r ó ż n i c a m i ę d z y » s t w ó r c ą « a » t w ó r c ą « ? T e n , k t o s t w a r z a , d a j e s a m o i s t n i e n i e , w y d o b y w a c o ś z n i c o ś c i -

ex nihilo sui

subiecti,

( . . . ) i t e n ś c i ś l e o k r e ś l o n y s p o s ó b d z i a ł a n i a j e s t w ł a ś c i w y w y ­ ł ą c z n i e W s z e c h m o g ą c e m u . T w ó r c a n a t o m i a s t w y k o r z y s t u j e c o ś , c o j u ż i s t n i e j e i c z e m u o n [ t w ó r c a ] n a d a j e f o r m ę i z n a c z e n i e . T a k i s p o s ó b d z i a ­ ł a n i a j e s t w ł a ś c i w y c z ł o w i e k o w i j a k o o b r a z o w i B o g a

[imago

D e i ] ” 19. C z ł o w i e k - a r t y s t a ( c z ł o w i e k - t w ó r c a ) j e s t t u p o d o b n y d o s t a r o g r e c - k i e g o d e m i u r g a , k t ó r y k s z t a ł t u j e g o t o w ą m a t e r i ę w f o r m ę , t j . w c h a o s m a t e r i i w p r o w a d z a k o s m o s ( p o r z ą d e k w s e n s i e l o g i c z n y m , ł a d w s e n s i e e s t e t y c z n y m ) . C z ł o w i e k - a r t y s t a j a k o o b r a z B o g a , p o w o ł a n y d o i s t n i e n i a ( s t w o r z o n y ) n a o b r a z i p o d o b i e ń s t w o B o g a , j e s t d o B o g a p o d o b n y w s t r u k t u r z e ( o s o b o w e j , d u c h o w e j ) i f u n k c j i ( t w ó r c z e j , w s p ó l n o t o w e j , k u l t u r o w e j ) . K u l t u r ę B o g a ( a t a k ż e n a t u r ę , i s t o t ę B o g a ) i k u l t u r ę c z ł o ­ w i e k a ( a t a k ż e n a t u r ę , i s t o t ę c z ł o w i e k a ) d z i e l i n i e s k o ń c z o n o ś ć , j e d n a k z a s a d a d z i a ł a n i a ( t w ó r c z o ś ć ) j e s t p o d o b n a , c o n i e z n a c z y - t o ż s a m a . „ B ó g p o w o ł a ł z a t e m c z ł o w i e k a d o i s t n i e n i a , p o w i e r z a j ą c m u z a d a n i e

20

b y c i a t w ó r c ą ” . T w ó r c z o ś ć j e s t c z ł o w i e k o w i d a n a , p o d a r o w a n a ( d a r w p o s t a c i n a t u r a l n y c h z d o l n o ś c i t w ó r c z y c h k o n k r e t n e g o c z ł o w i e k a ) i z a d a ­ n a ( c e l w y z n a c z o n y d o o s i ą g n i ę c i a p o p r z e z u k i e r u n k o w a n a a k t y w n o ś ć w ł a s n ą , i n d y w i d u a l n ą w r a m a c h p o s i a d a n e g o z n a t u r y d a r u - c z y l i z d o l ­ n o ś c i t w ó r c z e j ) j a k o c e l ( p e r s o n a l i s t y c z n a t e l e o l o g i a a n t r o p o l o g i c z n a j e s t w i s t o c i e z a w s z e k r e a t y w i s t y c z n a ) . S z c z e g ó l n y m p r z y p a d k i e m t w ó r c z o ­ ś c i l u d z k i e j j e s t t w ó r c z o ś ć a r t y s t y c z n a c z ł o w i e k a - a r t y s t y . P a p i e ż w p r o s t n a z w a ł a r t y z m ‘z a d a n i e m ’ ( t e l e o l o g i a ) , p r z y c z y m z a d a n i e t o j e s t p o d w ó j n e : p o d m i o t o w e ( d o t y c z ą c e f o r m o w a n i a c z ł o w i e ­ c z e ń s t w a , c z y l i w i s t o c i e - w y c h o w a n i a , f o r m a c j i , s a m o w y c h o w a n i a , a u t o f o r m a c j i , t w o r z e n i a c z ł o w i e k a w c z ł o w i e k u ) o r a z p r z e d m i o t o w e ( d o t y c z ą c e f o r m o w a n i a d z i e ł , p r z e d m i o t ó w z w a n y c h d z i e ł a m i s z t u k i , d z i e ł a m i a r t y s t y c z n y m i , a r c y d z i e ł a m i ) . I s t n i e j e r ó w n i e ż t r z e c i w y m i a r , j a k w k a ż d e j p r a c y , k t ó r a j e s t r ó w n i e ż t w ó r c z o ś c i ą - f o r m a c j a o d b i o r c y . „ W » t w ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j « c z ł o w i e k b a r d z i e j n i ż w j a k i k o l w i e k i n n y s p o s ó b o b j a w i a s i ę j a k o » o b r a z B o ż y « i w y p e ł n i a t o z a d a n i e p r z e d e w s z y s t k i m k s z t a ł t u j ą c w s p a n i a ł ą » m a t e r i ę « w ł a s n e g o c z ł o w i e c z e ń s t w a , a z k o l e i t a k ż e s p r a w u j ą c t w ó r c z ą w ł a d z ę n a d o t a c z a j ą c y m g o [ c z ł o w i e k a - a r t y s t ę ] ś w i a t e m . B o s k i A r t y s t a , o k a z u j ą c a r t y ś c i e l u d z k i e m u ł a s k a w ą w y r o z u m i a ł o ś ć , u ż y c z a m u i s k r y s w e j t r a n s c e n d e n t n e j m ą d r o ś c i i p o w o ­ ł u j e g o [ a r t y s t ę ] d o u d z i a ł u w s w e j s t w ó r c z e j m o c y . U d z i a ł t e n n i e

19 Jan Paweł D, List apostokki... (1999), op. cit., s. 4.

20 Jan Paweł D, List apostolski... (1999), op. cit., s. 5.

u m n i e j s z a o c z y w i ś c i e n i e s k o ń c z o n e g o d y s t a n s u m i ę d z y S t w ó r c ą a s t w o

-21

r z e n i e m ( . . . ) ” . C z ł o w i e k m o ż e z r o z u m i e ć c z ł o w i e k a p r z e z s z t u k ę , w i s t o c i e o w o r o z u m i e n i e c z ł o w i e k a p r z e z s z t u k ę j e s t z w i ą z a n e z w y c h o w a n i e m c z ł o ­ w i e k a p r z e z s z t u k ę , p r z e z d z i e ł o s z t u k i , k t ó r e j e s t t y l k o k o m u n i k a t e m i n t e r p e r s o n a l n y m , p r z e k a z e m p o m i ę d z y j e d n y m c z ł o w i e k i e m ( a r t y s t ą , n a d a w c ą s z t u k i ) a i n n y m c z ł o w i e k i e m ( o d b i o r c ą s z t u k i ) . Z a n i m j e d n a k z a i s t n i e j e p r o c e s k o m u n i k a c j i p o m i ę d z y c z ł o w i e c z y m a r t y s t ą ( n a d a w c ą ) a l u d z k i m m i ł o ś n i k i e m d z i e ł s z t u k i ( o d b i o r c ą ) , i s t n i e j e j u ż w c z e ś n i e j r e l a c j a ( s a m o ś w i a d o m a , u ś w i a d o m i o n a l u b n i e u ś w i a d o m i o n a , n i e ś w i a ­ d o m a ) p o m i ę d z y B o s k i m A r t y s t ą ( S t w ó r c ą , D u c h e m ) a l u d z k i m a r t y s t ą , k t ó r e j i s t o t ą j e s t p a r t y c y p a c j a ( u c z e s t n i c t w o , u d z i a ł ) c z ł o w i e k a w o b r a z i e B o g a

(imago Dei),

i n a c z e j m ó w i ą c - w ł a s c e p i ę k n a , k t ó r e e m a n u j e n a c z ł o w i e k a B ó g w p o s t a c i e p i f a n i i ( w e w n ę t r z n e g o , k a l o k a g a t y c z n e g o o b j a w i e n i a , i s k r y D u c h a , B o ż e g o o ś w i e c e n i a , t r a n s c e n d e n t n e g o p r z e b u ­ d z e n i a , n a t c h n i e n i a d u c h o w e g o , h e b r .

ruah).

„ D u c h S t w ó r c a a n a t c h n i e ­ n i e t w ó r c z e . D u c h j e s t t a j e m n i c z y m a r t y s t ą w s z e c h ś w i a t a . ( . . . ) p r a g n ę ż y c z y ć w s z y s t k i m a r t y s t o m o b f i t o ś c i ( . . . ) t w ó r c z y c h n a t c h n i e ń , z k t ó r y c h b i e r z e p o c z ą t e k k a ż d e a u t e n t y c z n e d z i e ł o s z t u k i . D r o d z y a r t y ś c i , ( . . . ) w i e l e r ó ż n y c h b o d ź c ó w w e w n ę t r z n y c h i z e w n ę t r z n y c h m o ż e s t a ć s i ę n a t c h n i e n i e m d l a w a s z e j t w ó r c z o ś c i . K a ż d e a u t e n t y c z n e n a t c h n i e n i e z a w i e r a j e d n a k w s o b i e ś l a d o w e g o » t c h n i e n i a « , k t ó r y m D u c h S t w ó r c y p r z e n i k a ł d z i e ł o s t w o r z e n i a o d p o c z ą t k u . P r z e k r a c z a j ą c t a j e m n i c z e p r a ­ w a , k t ó r e r z ą d z ą w s z e c h ś w i a t e m . B o s k i e t c h n i e n i e D u c h a S t w ó r c y s p o ­ t y k a s i ę z g e n i u s z e m c z ł o w i e k a i r o z b u d z a j e g o [ c z ł o w i e k a ] z d o l n o ś c i t w ó r c z e . N a w i ą z u j e z n i m [ c z ł o w i e k i e m ] ł ą c z n o ś ć p r z e z s w e g o r o d z a j u o b j a w i e n i e w e w n ę t r z n e , k t ó r e z a w i e r a w s o b i e w s k a z a n i e d o b r a i p i ę k n a o r a z b u d z i w c z ł o w i e k u m o c e u m y s ł u i s e r c a , p r z e z c o u z d a l n i a g o [ c z ł o w i e k a ] d o p o w z i ę c i a j a k i e j ś i d e i i d o n a d a n i a j e j [ i d e i ] f o r m y w d z i e l e s z t u k i . S ł u s z n i e m ó w i s i ę w t e d y - c h o ć t y l k o p r z e z a n a l o g i ę - o

21 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 5. Jan Paweł II odsyła do dzieła neoplatońskiego

Mikołaja z Kuzy (Kuzańczyka), Dialogus de ludo globi, księga II, czym przywołuje w istocie pośred­

nio starogrecki prawzór relacji pomiędzy człowiekiem a Bogiem, Demiurgiem (teoria partycypacji,

charakterystyczna dla Platona oraz dla neoplatończyków). Prawdziwe, rzeczywiste Piękno jest trans­

cendentne, piękno w człowieku (w duszy ludzkiej) jest tylko odbiciem tamtego Piękna transcendent­

nego. ‘Techne’ (‘Ars Dei’, Sztuka Boga) nie jest tożsama z ‘techne’ (‘ars humana’, umiejętnością

ludzką, sztuką ludzką) „Sztuka twórcza, którą człowiek ma szczęście gościć w duszy, nie jest tożsama

ze sztuką w znaczeniu istotowym, czyli Bogiem, ale jest jedynie sposobem jej [Sztuki Boga] przeka­

zywania [innym ludziom] i udziałem w niej [Sztuce Boga]” (Dialogos de ludo globi, libra II, „Philo­

sophisch-Theologische Schriften”, Wien 1967, Band Ш, s. 332. Cytuję za: Jan Paweł II, List apostol­

» d z i a ł a n i u ł a s k i « , p o n i e w a ż c z ł o w i e k m a t u m o ż l i w o ś ć d o ś w i a d c z e n i a w

22

j a k i e j ś m i e r z e A b s o l u t u , k t ó r y g o [ c z ł o w i e k a ] p r z e r a s t a ” . A r t y ś c i m a j ą r ó ż n y s t o p i e ń r o z e z n a n i a ( ś w i a d o m o ś c i , u ś w i a d o ­ m i e n i a , p o z n a n i a ) r e l a c j i z a c h o d z ą c e j p o m i ę d z y B o g i e m - S t w ó r c ą a c z ł o w i e k i e m - t w ó r c ą ( r o z e z n a n i e t o m a m i e j s c e w r a m a c h

continuum

r o z c i ą g a j ą c e g o s i ę o d p e ł n e j a k c e p t a c j i , a f i r m a c j i B o g a d o p e ł n e j n e g a c j i , d o b u n t u p r z e c i w B o g u ) . P o s t a w a w t e j r e l a c j i w y n i k a z p e ł n e j w o l n o ś c i c z ł o w i e k a - a r t y s t y , k t ó r y m a p r a w o w y b o r u ( w o l n ą w o l ę , w o l n o ś ć w o l i ) . P o d o b n i e j e d n a k , j a k c z ł o w i e k a n i e m o ż n a d o k o ń c a w ł a ś c i w i e z r o z u ­ m i e ć b e z B o g a ( b e z C h r y s t u s a ) , o c z y m m ó w i ł J a n P a w e ł I I p o d c z a s p i e r w s z e j p i e l g r z y m k i d o P o l s k i ( w W a r s z a w i e 2 c z e r w c a 1 9 7 9 r . , w K r a k o w i e n a B ł o n i a c h , 1 0 c z e r w c a 1 9 7 9 r . ) , t a k a r t y s t y n i e m o ż n a w p e ł n i z r o z u m i e ć b e z S t w ó r c y . S t o p i e ń u ś w i a d o m i e n i a s o b i e d a r u i r e l a c j i ł ą c z ą c e j c z ł o w i e k a - a r t y s t ę z B o g i e m - A r t y s t ą r z u t u j e n a t w ó r c z o ś ć i s a m o p o z n a n i e a r t y s t y c z ł o w i e c z e g o n i e t y l k o w p r z e d m i o t o w y m a s p e k ­ c i e p i ę k n a ( s t r u k t u r y p i ę k n a s t w o r z e n i a i s t r u k t u r y d z i e ł a s z t u k i ) , a l e r ó w n i e ż w p o d m i o t o w y m a s p e k c i e p i ę k n a , j a k i m j e s t o s o b a l u d z k a ( s p r a w c a u f o r m o w a n i a d a n e j s t r u k t u r y d z i e ł a s z t u k i , s p r a w c a u f o r m o w a ­ n i a d a n e j s t r u k t u r y t r e ś c i a k t ó w p o d m i o t u z w a n e g o c z ł o w i e k i e m - a r t y s t ą ) . F u n k c j a ( „ p o w o ł a n i e i m i s j a ” j a k o w ą f u n k c j ę n a z y w a p a p i e ż ) c z ł o w i e ­ k a - a r t y s t y w y n i k a z z a d a n e j s t r u k t u r y j e g o o s o b y ( t w ó r c z o ś ć ) . W i s t o c i e J a n P a w e ł I I n i e p o d ą ż a ł j e d n a k z a p l a t o ń s k i m n a t y w i z m e m , t j . p o g l ą ­ d e m , ż e c z ł o w i e k r o d z i s i ę z z a w i ą z k a m i d a n y c h z d o l n o ś c i ( t u : n p . a r t y ­ s t y c z n y c h ) , k t ó r e n a s t ę p n i e m o ż n a u k s z t a ł t o w a ć ( u f o r m o w a ć ) p o p r z e z w y c h o w a n i e , k s z t a ł c e n i e . S a m e z d o l n o ś c i p r z y r o d z o n e , d a n e c z ł o w i e k o ­ w i w p o s t a c i z a w i ą z k ó w o d u r o d z e n i a ( a w ł a ś c i w i e - o d p o c z ę c i a ) , n i e w y s t a r c z ą , t r z e b a s o b i e s w ó j ‘t a l e n t ’ ( p o t e n c j a l n e z d o l n o ś c i , t a k ż e p o t e n ­ c j a l n e z d o l n o ś c i a r t y s t y c z n e ) o d k r y ć i a k t y w n i e p o m n o ż y ć ( u k s z t a ł t o ­ w a ć ) c z y t o s a m e m u ( s a m o w y c h o w a n i e , s a m o u c t w o , u c z e n i e s i ę , t j . u c z e n i e s i e b i e s a m e g o ) c z y p r z y p o m o c y i n n y c h ( w y c h o w a n i e , n a u c z e ­ n i e ) . P r o c e s u ś w i a d o m i e n i a s o b i e p r z e z c z ł o w i e k a - a r t y s t ę o w e j r e l a c j i t r a n s c e n d e n t n e j z e S t w ó r c ą - A r t y s t ą t r w a p r z e z c a ł e ż y c i e i j e s t n i e j a k o s t o p n i o w a l n y w r a m a c h

continuum

. U ś w i a d o m i e n i e ( p o z n a n i e p r a w d y ) p r o w a d z i k u d o b r u i p i ę k n u , p r a w d a w y z w a l a ( j a k t w i e r d z i ł z a ś w . P a w ł e m z T a r s u J a n P a w e ł I I ) , d l a t e g o p r a w d a o r e l a c j i B o g a i c z ł o w i e k a w a s p e k c i e a r t y z m u w y z w a l a a r t y s t ę c z ł o w i e c z e g o z n i e w o l i p o z o r ó w s z t u k i , p o z o r ó w p i ę k n a , p o z o r ó w d o b r a . A r t y z m w y n i k a z a k t y w n e g o u a k t u a l n i e n i a p o t e n c j a l n e j z d o l n o ś c i ( „ d a r u ” ) d a n e j o d B o g a c z ł o w i e k o ­ w i ( ł a c .

potentia -

m o ż n o ś ć ,

actus -

a k t , c z y n , p a r a p o j ę ć c h a r a k t e r y ­

22 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 37-37.

s t y c z n a d l a r e a l i s t y c z n e j , z d u c h a n e o a r y s t o t e l e s o w s k i e j , c h r z e ś c i j a ń s k i e j f i l o z o f i i ś w . T o m a s z a z A k w i n u ) . A k t y w n o ś ć l u d z k a n a p o l u r e l a c j i t r a n s ­ c e n d e n t n e j o w o c u j e p i ę k n e m , o d k r y c i e m p i ę k n a . „ D l a t e g o a r t y s t a , i m l e p i e j u ś w i a d a m i a s o b i e s w ó j » d a r « , t y m b a r d z i e j s k ł o n n y j e s t p a t r z e ć n a s a m e g o s i e b i e i n a c a ł e s t w o r z e n i e o c z y m a z d o l n y m i d o k o n t e m p l a c j i i d o w d z i ę c z n o ś c i , w z n o s z ą c d o B o g a h y m n u w i e l b i e n i a . T y l k o w t e n s p o s ó b [ c z ł o w i e k - a r t y s t a ] m o ż e d o k o ń c a z r o z u m i e ć s w o j e p o w o ł a n i e i 23 m i s j ę ” . ‘D a r ’ ( ‘t a l e n t ’) t o w i s t o c i e , j a k m o ż n a t o r o z u m i e ć , z a w i ą z k i o t r z y m a n e w n a t u r z e ( o g ó l n e d z i e d z i c t w o b i o l o g i c z n e , j a k i e o t r z y m u j e n a w y p o s a ż e n i u c z ł o w i e k ) o r a z u k s z t a ł t o w a n e w w y n i k u p r o c e s u s o c j a l i ­ z a c j i , w y c h o w a n i a i k s z t a ł c e n i a : p o s t a w y ( w y e d u k o w a n e c z ł o w i e c z e ń ­ s t w o o s o b y w r e l a c j i d o w s p ó l n o t y ) , k o n k r e t n e k u l t u r o w e z d o l n o ś c i ( u m i e j ę t n o ś c i ) i k o n k r e t n a w i e d z a , k t ó r e p o z w a l a j ą u p r a w i a ć t w ó r c z o ś ć a r t y s t y c z n ą . 24 T r a k t u j ą c o f u n k c j i ( c z y n n o ś c i ) c z ł o w i e k a - a r t y s t y p r z e z d o r o ­ z u m i e n i e p a p i e ż z a s u g e r o w a ł r ó w n i e ż ‘ o g ó l n e p o w o ł a n i e a r t y s t y ’ , k t ó ­ r y m j e s t p o w o ł a n i e d o b y c i a c z ł o w i e k i e m , c z y l i p o w o ł a n i e d o r e a l i z a c j i w ł a s n e g o c z ł o w i e c z e ń s t w a , d o a k t u a l i z a c j i m o ż n o ś c i l u d z k i c h ( p r z y c z y m w i a d o m o , ż e ‘m o ż n o ś ć ’ n i e j e s t t y m s a m y m , c o ‘m o ż l i w o ś ć ’ w t o m i z m i e i n e o t o m i z m i e ) . P o z a o g ó l n y m , p o w s z e c h n y m , c z y l i u n i w e r ­ s a l n y m p o w o ł a n i e m d o c z ł o w i e c z e ń s t w a , k t ó r e t o p o w o ł a n i e d o t y c z y k a ż d e g o b e z w y j ą t k u , p o n a d t o n i e k t ó r z y l u d z i e m a j ą p o w o ł a n i e s z c z e ­ g ó l n e ( s z c z e g ó ł o w e ) d o a r t y z m u , d o t w ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j , d o t w o r z e ­ n i a d z i e ł s z t u k i , a r c y d z i e ł . O g ó l n e ( p o w s z e c h n e ) p o w o ł a n i e d o c z ł o w i e ­ c z e ń s t w a o b e j m u j e k a ż d e g o c z ł o w i e k a : „ z a d a n i e m k a ż d e g o c z ł o w i e k a j e s t b y ć t w ó r c ą w ł a s n e g o ż y c i a : c z ł o w i e k m a u c z y n i ć z n i e g o [ ż y c i a ] 25 a r c y d z i e ł o s z t u k i ” ( t w o r z e n i e c z ł o w i e k a w c z ł o w i e k u , p o w i n n o ś ć m o ­ r a l n a , e g a l i t a r y z m e t y c z n y ) . T o p o w o ł a n i e o b e j m u j e z n a c z n i e s z e r s z ą p a l e t ę z a d a ń - u d z i a ł , p o m o c w k s z t a ł t o w a n i u c z ł o w i e c z e ń s t w a i n n y c h w k o n t a k t a c h i n t e r p e r s o n a l n y c h , k s z t a ł t o w a n i e w i ę z i s p o ł e c z n y c h w e w s p ó l n o t a c h , w y t w a r z a n i e d ó b r d u c h o w y c h i m a t e r i a l n y c h . T o j e s t d o ­ p i e r o w y p e ł n i e n i e p o w o ł a n i a d o c z ł o w i e c z e ń s t w a . S z c z e g ó l n e ( n i e p o - w s z e c h n e ) p o w o ł a n i e d o a r t y z m u o b e j m u j e t y l k o n i e k t ó r y c h l u d z i ( t w o ­ r z e n i e d z i e ł s z t u k i p r z e z l u d z i u z d o l n i o n y c h a r t y s t y c z n i e ) : „ N i e w s z y s c y s ą p o w o ł a n i , a b y b y ć a r t y s t ą w ś c i s ł y m s e n s i e t e g o s ł o w a ”

26

( p o w i n n o ś ć a r t y s t y c z n a , e l i t a r y z m a r t y s t y c z n y ) . R ó ż n i c a w d z i a ł a n i u ( r ó ż n i c a w

23 Jan Paweł П, List apostolski... (1999), op. cit., s. 5.

24 Jan Paweł П, List apostolski... (1999), op. cit., s. 6-7, tj. w rozdziale pt. Szczególne powołanie artysty.

25 Jan Paweł П, List apostolski... (1999), op. cit., s. 6.

rodzaju aktywności, różnica w rodzaju czynności) w poszczególnych

sferach (moralności, artyzmu) wynika z różnoaspektowości transcenden-

taliów (dobro a piękno). Papież wyodrębnił sprawności (dzielności,

cnoty, grec. arete) w działaniu w sferze dobra (moralność) i w sferze

piękna (artyzm). N a marginesie warto zauważyć zestawienie dwóch

podobnie po polsku brzmiących terminów ‘sprawność’ (cnota, łac. virtus)

i ‘sprawca’ (łac. auctor) - w jednym zdaniu przez papieża (czy autor-

sprawca wiąże się z moralną cnotą-sprawnością?). Na tym przykładzie

widać różnicę między człowiekiem-artystą (człowiekiem szczególnym) a

człowiekiem (każdym, człowiekiem w ogóle): „Czym innym jest spraw­

ność [cnota, grec. arete], dzięki której każdy człowiek staje się sprawcą

swoich czynów, odpowiedzialnym za ich [czynów] wartość [ocenę]

moralną, czym innym zaś jest sprawność [cnota, grec. arete], dzięki

której człowiek jest artystą - to znaczy umie działać odpowiednio do

27

wymogów sztuki, stosując się wiernie do jej specyficznych reguł” . W

papieskim autokomentarzu napisanym w duchu realistycznym ‘neoary-

stotelesowskiej ’ filozofii św. Tomasza z Akwinu czytamy o kryterium

nadrzędnym rozróżnieniu cnót (moralnej i artystycznej): recta ratio

agibilium (właściwe kryterium działania - czynności człowieka) oraz

28

recta ratio factibilium

(właściwe kryterium wytwarzania - rzeczy

wytwarzanej). Należy dodać także charakterystyczne dla sfery poznania

(filozofii, nauki) recta ratio speculabilium (właściwe kryterium poznania

- rzeczy poznawanej). Owo właściwe pojęcie o rzeczy czynionej (recta

ratio agibilium) przynależy do sfery moralności (czynienie dobra). Recta

ratio factibilium przynależy natomiast do sfery artyzmu (por. grec. tech­

ne, łac. ars, tu: tworzenie piękna, tworzenie rzeczy pięknych). Analo­

gicznie recta ratio speculabilium należy do sfery poznania (poznawanie

prawdy).

Warto przytoczyć zdanie św. Tomasza, inspirujące Jana Pawła II.

Zdania tego nie ma w papieskim Liście do artystów: „Wartość sztuki nie

leży w samym artyście, lecz raczej w wytworze, ponieważ sztuka jest

praw idłow ym pojęciem o rzeczy w ytw arzanej: czynność bowiem

kształtująca zewnętrzną materię nie doskonali twórcę, lecz wytwór.

Sztuka nie wymaga, aby artysta dobrze postępował, lecz by tworzył

dobre dzieło” (Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-a II-ae q 57 a.5

₂₉

ad 1) . Człowiek-artysta niekoniecznie musi być człowiekiem

moral-27 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 6, przyp. 2.

28 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 6.

29 Cytuję za: Władysław Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 2, Estetyka średniowieczna, Arkady,

Warszawa 1989, s. 233-234.

n y m , p o s t ę p u j ą c y m z g o d n i e z d o b r y m i o b y c z a j a m i , w z g o d z i e z p r a w y m s u m i e n i e m . Z d a n i e ś w . T o m a s z a o t y m , ż e r z e c z ą a r t y s t y n i e j e s t k o ­ n i e c z n i e d o b r z e ż y ć , a l e k o n i e c z n ą r z e c z ą j e s t s t w o r z y ć d o b r e d z i e ł o - n i e z o s t a ł o z a c y t o w a n e p r z e z J a n a P a w ł a I I w t z w .

Liście do artystów

, a l e J a n P a w e ł I I p o d ą ż a t u j e d n a k w y r a ź n i e ś l a d e m A k w i n a t y w r o z r ó ż n i e n i u w ł a ś c i w o ś c i i s t o t n y c h c z ł o w i e k a - a r t y s t y i c z ł o w i e k a d o b r e g o ( m o r a l n e ­ g o , p r a w e g o , t w o r z ą c e g o s i e b i e s a m e g o j a k o c z ł o w i e k a , d o s k o n a l ą c e g o s i ę w d o b r u ) . „ D l a t e g o a r t y s t a u m i e w y t w a r z a ć p r z e d m i o t y , a l e t o [ w y ­ t w a r z a n i e p r z e d m i o t ó w ] s a m o z s i e b i e n i c n a m j e s z c z e n i e m ó w i o j e g o c h a r a k t e r z e m o r a l n y m . N i e t w o r z y t u b o w i e m s i e b i e s a m e g o , n i e k s z t a ł ­ t u j e w ł a s n e j o s o b o w o ś c i , a j e d y n i e w y k o r z y s t u j e u m i e j ę t n o ś c i t w ó r c z e , 30 n a d a j ą c f o r m y e s t e t y c z n e i d e o m p o c z ę t y m w u m y ś l e ” . N a t y m j e d n a k p o d o b i e ń s t w o w t y m z a k r e s i e s i ę k o ń c z y . J a n P a w e ł I I j e d n a k o d s z e d ł c a ł k o w i c i e o d w s p o m n i a n e g o z d a n i a T o m a s z o w e g o , t w i e r d z ą c c o ś c a ł k i e m o d w r o t n e g o , t j . w i ą ż ą c z e s o b ą ś c i ś l e s f e r ę m o r a l n ą o r a z a r t y s t y c z n ą , p o k a z u j ą c i c h w z a j e m n e u w a r u n ­ k o w a n i a u c z ł o w i e k a - a r t y s t y . W i d a ć t u , m o i m z d a n i e m , w p ł y w m y ś l i p e r s o n a l i s t y c z n e j , s z c z e g ó l n i e J a c q u e s a M a r i t a i n a ( z w ł a s z c z a z k s i ą ż k i

Sztuka i Mądrość

i i n . ) o r a z k o n c e p c j i w y c h o w a n i a p r z e z s z t u k ę ( s z e r z e j : w y c h o w a n i a e s t e t y c z n e g o ) , k t ó r a z p e r s o n a l i z m u p o n i e k ą d w y r o s ł a ( j a k k o l w i e k c h r o n o l o g i c z n i e b i o r ą c , d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e k o n c e p c j e w y c h o w a n i a e s t e t y c z n e g o s ą w c z e ś n i e j s z e , n i ż d w u d z i e s t o w i e c z n y p e r ­ s o n a l i z m r o z u m i a n y j a k o k i e r u n e k f i l o z o f i c z n y ) . J a n P a w e ł I I t w i e r d z i , w y k o r z y s t u j ą c p r z y t y m t a k ż e d w u d z i e s t o w i e c z n ą t e o r i ę k o m u n i k a c j i , n a t e m a t s p r a w n o ś c i ( c n ó t ) m o r a l n y c h ( d o t y c z ą c y c h d o b r a , ż y c i a l u d z k i e g o ) i a r t y s t y c z n y c h ( d o t y c z ą c y c h p i ę k n a , r z e c z y p i ę k n e j , p i ę k n e g o d z i e ł a s z t u k i ) , ż e „ C h o c i a ż t o r o z r ó ż n i e n i e m a f u n d a m e n t a l n e z n a c z e n i e , n i e m n i e j i s t o t n e j e s t t e ż p o w i ą z a n i e m i ę d z y t y m i d w i e m a s p r a w n o ś c i a m i [ c n o t a m i , g r e c .

arete]

- m o r a l n ą i a r t y s t y c z n ą , k t ó r e w z a j e m n i e b a r d z o g ł ę b o k o s i ę w a r u n k u j ą . T w o r z ą c d z i e ł o , a r t y s t a w y r a ż a b o w i e m s a m e g o s i e b i e d o t e g o s t o p n i a , ż e j e g o t w ó r c z o ś ć s t a n o w i s z c z e g ó l n e o d z w i e r c i e ­ d l e n i e j e g o [ a r t y s t y ] i s t o t y - t e g o , k i m j e s t i j a k i j e s t [ c z ł o w i e k - a r t y s t a ] . ( . . . ) A r t y s t a b o w i e m , k i e d y t w o r z y , n i e t y l k o p o w o ł u j e d o ż y c i a d z i e ł o , a l e p o p r z e z t o d z i e ł o j a k o ś t a k ż e o b j a w i a s w o j ą o s o b o w o ś ć . O d n a j d u j e w s z t u c e n o w y w y m i a r i n i e z w y k ł y ś r o d e k w y r a ż a n i a s w o j e g o r o z w o j u d u c h o w e g o . P o p r z e z s w o j e d z i e ł a a r t y s t a r o z m a w i a i p o r o z u m i e w a s i ę z i n n y m i . ( . . . ) D z i e ł a s z t u k i m ó w i ą o t w ó r c a c h , p o z w a l a j ą p o z n a ć i c h 31 w n ę t r z e i u k a z u j ą s z c z e g ó l n y w k ł a d k a ż d e g o z n i c h w d z i e j e k u l t u r y ” .

30 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 6-7.

31 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 7.

K o m u n i k a c y j n a , J a k o b s o n o w s k a t e o r i a s z t u k i ( n a d a w c a , k o m u n i k a t , k o d , k o n t e k s t , o d b i o r c a ) z n a l a z ł a z a s t o s o w a n i e w p a p i e s k i m

Liście do arty­

stów,

g d z i e c z ł o w i e k - a r t y s t a j e s t n a d a w c ą ( w y r a z i c i e l e m , s p r a w c ą w y r a ­ z u , e k s p r e s j i ) k o m u n i k a t u ( d z i e ł a s z t u k i ) s k i e r o w a n e g o d o o d b i o r c ó w ( i n n y c h l u d z i ) . K o m u n i k a t ( d z i e ł o s z t u k i ) o d b i e r a n y w p e w n y m k o n t e k ­ ś c i e ( k u l t u r y ) m ó w i o n a d a w c y k o m u n i k a t u ( c z ł o w i e k u - a r t y ś c i e ) . P r o c e s k o m u n i k a c j i u m o ż l i w i a p o z n a n i e w n ę t r z a c z ł o w i e k a - a r t y s t y p o ś r e d n i o , p o p r z e z d z i e ł o s z t u k i . K a l o k a g a t y c z n i e ( g r e c .

kalokagatía)

r z e c z u j m u j ą c , c z ł o w i e k - a r t y s t a s ł u ż y p i ę k n u , a s ł u ż ą c p i ę k n u , s ł u ż y p r z e z t o d o b r u . D o b r o , P r a w ­ d a , B y t j a k o t r i a d a t r a n s c e n d e n t a l i ó w ( b o p i ę k n o j a k o

transcendentale

b y w a k w e s t i o n o w a n e ) c h a r a k t e r y z u j e m e t a f i z y k ę r e a l i s t y c z n ą ( t o m i z m ) , n a t o m i a s t t r i a d a : p i ę k n o , d o b r o , p r a w d a p o j a w i a s i ę n i e t y l k o u P l a t o n a , a l e i w p e d a g o g i c e k u l t u r y w X X w . Z d o l n o ś c i a r t y s t y c z n e s ą z a t e m z d o l n o ś c i a m i c z ł o w i e k a d o w y r a ż a n i a p i ę k n a b y t u . C z ł o w i e k - a r t y s t a w y r a ż a b y t p o p r z e z s z t u k ę ( p r z e d m i o t , d z i e ł o s z t u k i , k t ó r e t w o r z y , p r z e z k t ó r e w y r a ż a s i e b i e w k o m u n i k a c i e n a d a w c y ) . „ Ż y j ą c i d z i a ł a j ą c , c z ł o ­ w i e k o k r e ś l a s w ó j s t o s u n e k d o b y t u [ g r e c .

to ón],

p r a w d y [ g r e c .

aletheia]

i d o b r a [ g r e c .

agathón].

A r t y s t a w s z c z e g ó l n y s p o s ó b o b c u j e z p i ę k n e m [ g r e c .

to kalón].

W b a r d z o r e a l n y m s e n s i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e p i ę k n o j e s t j e g o p o w o ł a n i e m , z a d a n y m m u p r z e z S t w ó r c ę w r a z z d a r e m » t a l e n t u a r t y s t y c z n e g o « . ( . . . ) K t o d o s t r z e g a w s o b i e t ę B o ż ą i s k r ę , k t ó r ą j e s t p o ­ w o ł a n i e a r t y s t y c z n e - p o w o ł a n i e p o e t y , p i s a r z a , m a l a r z a , r z e ź b i a r z a , a r c h i t e k t a , m u z y k a , a k t o r a . . . - o d k r y w a z a r a z e m p e w n ą p o w i n n o ś ć : n i e m o ż n a z m a r n o w a ć t e g o t a l e n t u , a l e t r z e b a g o r o z w i j a ć , a ż e b y n i m s ł u ż y ć b l i ź n i e m u i c a ł e j l u d z k o ś c i ” 3 2 . C z ł o w i e k - a r t y s t a n i e ż y j e s a m o t n i e , a l e w e w s p ó l n o c i e r ó ż n o r o d ­ n y c h p e r s o n a l n y c h o d n i e s i e ń d o d o b r a w s p ó l n e g o , d o o s ó b z d a n e j s p o ­ ł e c z n o ś c i ( g ł ó w n i e n a r o d o w e j , r e l i g i j n e j ) . J a n P a w e ł I I s y t u u j e l u d z i - a r t y s t ó w w r e l a c j i d o p r o c e s u w y c h o w a n i a , w o d n i e s i e n i u d o

paidagogii,

c z y l i p r a k t y c z n e j u m i e j ę t n o ś c i w y c h o w a w c z e j , s z t u k i w y c h o w a n i a . F u n k c j a a r t y s t ó w p o l e g a n a w y c h o w a n i u s p o ł e c z n o ś c i p r z e z s z t u k ę , p r z y w y k o r z y s t a n i u p r z e z a r t y s t ó w r ó ż n o r o d n y c h ś r o d k ó w a r t y s t y c z n y c h , a b y f o r m a l n i e i t r e ś c i o w o o d d z i a ł y w a ć n a o d b i o r c ó w s z t u k i ( r e l a c y j n a t e o r i a w y c h o w a n i a , k o m u n i k a c y j n a t e o r i a s z t u k i ) . „ S p o ł e c z e ń s t w o p o t r z e b u j e b o w i e m a r t y s t ó w , ( . . . ) k t ó r z y z a b e z p i e c z a j ą w z r a s t a n i e c z ł o w i e k a i r o z ­ w ó j s p o ł e c z e ń s t w a p o p r z e z s w ą w z n i o s ł ą f o r m ę s z t u k i , j a k ą j e s t » s z t u k a w y c h o w a n i a « . W r o z l e g ł e j p a n o r a m i e k u l t u r y k a ż d e g o n a r o d u a r t y ś c i m a j ą s w o j e m i e j s c e . G d y i d ą c z a g ł o s e m n a t c h n i e n i a [ , ] t w o r z ą d z i e ł a

n a p r a w d ę w a r t o ś c i o w e i p i ę k n e , [ w t e d y ] n i e t y l k o w z b o g a c a j ą d z i e d z i c ­ t w o k u l t u r o w e k a ż d e g o n a r o d u i c a ł e j l u d z k o ś c i , a l e p e ł n i ą t a k ż e c e n n ą 33 p o s ł u g ę s p o ł e c z n ą n a r z e c z d o b r a w s p ó l n e g o ” . P a p i e ż w s k a z u j e n a n a s t ę p u j ą c e ( p o ż ą d a n e , p o w i n n e ) c e c h y c z ł o w i e k a - a r t y s t y : 1 ) d o s k o n a ­ ł o ś ć ( f o r m a l n a , w a r s z t a t o w a ) , t j . u m i e j ę t n o ś ć t w o r z e n i a d z i e ł p i ę k n y c h i w z n i o s ł y c h , 2 ) b e z i n t e r e s o w n a s ł u ż b a ( b e z i n t e r e s o w n o ś ć ) n a r z e c z d o b r a w s p ó l n e g o ( n a r o d u , l u d z k o ś c i ) , t j . k u l t u r y , 3 ) p r a c o w i t o ś ć , a k t y w n o ś ć w t w o r z e n i u , c z y n o s o b y ( c z y n n o ś ć , f i l o z o f i a c z y n u ) , 4 ) o d p o w i e d z i a l n o ś ć , 5 ) s k r o m n o ś ć , p o k o r a ( b r a k d ą ż e n i a d o p r ó ż n e j c h w a ł y ) , 6 ) p o g ł ę b i o n a d u c h o w o ś ć , 7 ) m o r a l n o ś ć ( „ e t y k a ” ) s ł u ż ą c a w y c h o w a n i u n a r o d u , 8 ) s a m o ś w i a d o m o ś ć ( s ł u ż b y , p r a c y , o d p o w i e d z i a l n o ś c i , z a d a ń , c e l ó w ) , 9 ) i n d y w i d u a l n o ś ć , o d r ę b n o ś ć o s o b i s t e g o p o w o ł a n i a a r t y s t y c z n e g o ( i n d y ­ w i d u a l n e j , o s o b i s t e j d r o g i w s z t u c e ) , 1 0 ) ś w i a d o m o ś ć w ł a s n e j o g r a n i c z o ­ n o ś c i , 1 1 ) w r a ż l i w o ś ć n a p i ę k n o r z e c z y w i s t o ś c i , 1 2 ) r o z e z n a n i e ( p o z n a ­ n i e ) k u l t u r o w e j i r e l i g i j n e j t r a d y c j i , z k t ó r e j s i ę w y w o d z i ( z a k o r z e n i e n i e k u l t u r o w e w e w ł a s n y m d z i e d z i c t w i e n a r o d o w y m i r e l i g i j n y m ) . T r z e b a p o d k r e ś l i ć , ż e w s z y s t k i e w y s z c z e g ó l n i o n e e l e m e n t y c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a c z ł o w i e k a - a r t y s t y , j a k i e z n a l a z ł y s i ę w p a p i e s k i m

Liście do artystów

( 1 9 9 9 ) , p r a w i e 4 0 l a t w c z e ś n i e j p o j a w i ł y s i ę w W o j t y l i a ń s k i m t e k ś c i e

Ewangelia a sztuka. Rekolekcje dla artystów34.

K w e s t i a s z c z e g ó ł o w e g o p o r ó w n a n i a w ą t k ó w n a t e m a t ‘ c z ł o w i e k a - a r t y s t y ’ z w a r t y c h w t y c h d w ó c h t e k s t a c h t o z a g a d n i e n i e b a d a w c z e n a o d r ę b n e s t u d i u m k o m p a r a t y s t y c z n e . „ O d r ę b n e p o w o ł a n i e k a ż d e g o a r t y s t y o k r e ś l a p o l e j e g o s ł u ż b y , a z a r a z e m w s k a z u j e z a d a n i a , k t ó r e c z e k a j ą , c i ę ż k ą p r a c ę , d o k t ó r e j m u s i b y ć p r z y g o t o w a n y i w r e s z c i e o d p o w i e d z i a l n o ś ć , k t ó r ą w i n i e n p o d j ą ć . A r t y s t a ś w i a d o m y t e g o w s z y s t k i e g o w i e t a k ż e , ż e m u s i d z i a ł a ć [ , ] n i e k i e r u j ą c s i ę d ą ż e n i e m d o p r ó ż n e j c h w a ł y a n i ż ą d z ą t a n i e j p o p u l a r n o ś c i , a n i t y m m n i e j [ - ] n a d z i e j ą n a o s o b i s t e k o r z y ś c i . I s t n i e j e z a t e m p e w n a e t y k a c z y w r ę c z » d u c h o w o ś ć « s ł u ż b y a r t y s t y c z n e j , k t ó r a m a s w ó j u d z i a ł w ż y c i u i w o d r o d z e n i u k a ż d e g o n a r o d u ”

35

. Z a u w a ż a m y h i e r a r c h i ę w a r ­ t o ś c i ( p o r z ą d e k d ó b r ) ; 1 )

bonum honestum

( d o b r a w ł a ś c i w e : r e l i g i j n e i m o r a l n e p o w o ł a n i e c z ł o w i e k a - a r t y s t y ) , 2 )

bonum utile

( d o b r o u ż y t e c z n o - ś c i o w e : u ż y t e c z n o ś ć c z ł o w i e k a - a r t y s t y d l a s p o ł e c z n o ś c i ) , 3 )

bonum

delectabile

( d o b r o p r z y j e m n o ś c i o w e : p i ę k n o t w o r z o n e p r z e z c z ł o w i e k a - a r t y s t ę ) . W s z y s t k i e t e r o d z a j e d o b r a p o j a w i a j ą s i ę w w y p o w i e d z i J a n a

33 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 10.

34 K.Wojtyła, Ewangelia a sztuka. Rekolekcje dla artystów, Instytut Dialogu Międzykulturowego im.

Jana Pawła II, Fundacja Jana Pawła II - Ośrodek Dokumentacji i Studium Pontyfikatu, Kraków-Rzym

2011, s. 70, nlb. 2.

P a w ł a I I w

Liście do artystów.

P o m i ę d z y t y m i r o d z a j a m i d ó b r i s t n i e j e o b i e k t y w n y p o r z ą d e k , o b i e k t y w n a h i e r a r c h i a w a ż n o ś c i . J a n P a w e ł I I w s k a z y w a ł p o ś r e d n i o n a r e l a c j ę p o m i ę d z y B o g i e m - C z ł o w i e k i e m - A r t y s t ą ( J e z u s e m C h r y s t u s e m , S ł o w e m W c i e l o n y m , P i ę k ­ n e m W c i e l o n y m , K t ó r e Z m a r t w y c h w s t a ł o , B o g i e m W i d z i a l n y m w C z ł o ­ w i e k u ) a c z ł o w i e k i e m - a r t y s t ą , k t ó r y t w o r z y p i ę k n o w p o s t a c i d z i e ł s z t u ­ k i , a b y ( p o N o r w i d o w s k u m ó w i ą c ) ‘ s i ę z m a r t w y c h w s t a ł o ’

36

. „ T a p o d s t a ­ w o w a w i d z i a l n o ś ć » B o g a - T a j e m n i c y « s t a n o w i ł a z a c h ę t ę i w y z w a n i e d l a c h r z e ś c i j a n t a k ż e n a p ł a s z c z y ź n i e t w ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j . N a t e j g l e b i e r o z k w i t ł o p i ę k n o , k t ó r e w ł a ś n i e s t ą d , z t a j e m n i c y W c i e l e n i a , c z e r p a ł o ż y w o t n e s o k i . S t a j ą c s i ę c z ł o w i e k i e m , S y n B o ż y w n i ó s ł b o w i e m w d z i e j e l u d z k o ś c i c a ł e e w a n g e l i c z n e b o g a c t w o p r a w d y i d o b r a , a w r a z z n i m [ e w a n g e l i c z n y m b o g a c t w e m ] o b j a w i ł t a k ż e n o w y w y m i a r p i ę k n a : o r ę -37 d z i e e w a n g e l i c z n e j e s t n i m [ p i ę k n e m ] w y p e ł n i o n e p o b r z e g i ” . C z ł o ­ w i e k - a r t y s t a c z e r p i e i n s p i r a c j ę z B i b l i i , b o „ t e k s t b i b l i j n y r o z p a l a ł w y ­ o b r a ź n i ę m a l a r z y , p o e t ó w , m u z y k ó w , t w ó r c ó w t e a t r u i k i n a . P o s t a ć H i o b a ( . . . ) n i e u s t a n n i e b u d z i z a i n t e r e s o w a n i e f i l o z o f i i , a l e t a k ż e l i t e r a t u r y i s z t u k i . ( . . . ) A ( . . . ) n i e z l i c z o n ą i l o ś ć r a z y b i b l i j n e s ł o w o s t a w a ł o s i ę o b r a ­ z e m , m u z y k ą , p o e z j ą , w y r a ż a j ą c j ę z y k i e m s z t u k i t a j e m n i c ę » S ł o w a , k t ó r e s t a ł o s i ę c i a ł e m « . W d z i e j a c h k u l t u r y w s z y s t k o t o p r z y c z y n i ł o s i ę d o 38 p o w s t a n i a r o z l e g ł e g o d z i e d z i c t w a w i a r y i p i ę k n a ” . J a n P a w e ł I I p o d k r e ś l i ł r e l a c j ę p o m i ę d z y E w a n g e l i ą a s z t u k ą , a w i ę c w k o n s e k w e n c j i r ó w n i e ż p o m i ę d z y B o g i e m ( A r t y s t ą ) a c z ł o w i e ­ k i e m ( a r t y s t ą ) , s z c z e g ó l n i e w z a k r e s i e d u c h o w o ś c i ( i n s p i r a c j i p o z a z m y - s ł o w e j ) . C z ł o w i e k - a r t y s t a ( w i e r z ą c y l u b n i e w i e r z ą c y ) i n s p i r u j e s i ę d u ­ c h e m E w a n g e l i i , p o g ł ę b i a s w o j ą d u c h o w o ś ć d z i ę k i r e l a c j i z B o g i e m - A r t y s t ą ( z B o g i e m - S ł o w e m ) . C z ł o w i e k - a r t y s t a w i e r z ą c y p o g ł ę b i a s w o j ą r e l a c j ę z B o g i e m w s p o s ó b w ł a ś c i w y , a u t e n t y c z n y d l a k a ż d e g o c h r z e ś c i ­ j a n i n a ( b e z p o ś r e d n i o l u b p o ś r e d n i o p o p r z e z p i ę k n o S t w o r z e n i a ) , n a t o ­ m i a s t c z ł o w i e k - a r t y s t a n i e w i e r z ą c y w c h o d z i w a u t e n t y c z n ą r e l a c j ę z B o g i e m - A r t y s t ą p o ś r e d n i o : p o p r z e z p i ę k n o S t w o r z e n i a , c o j e s t t y l k o r ó ż n i c ą w ś r o d k u k o m u n i k a c j i i n t e r p e r s o n a l n e j , a l e w i s t o c i e k a ż d y c z ł o w i e k - a r t y s t a w t a k o w ą r e l a c j ę d u c h o w ą w c h o d z i ś w i a d o m i e l u b n i e ś w i a d o m i e , r e l a c j a t a d o t y c z y „ w s z y s t k i c h ” , t j . „ w i e r z ą c y c h i n i e w i e ­ r z ą c y c h ” ) . „ D l a w s z y s t k i c h j e d n a k , w i e r z ą c y c h i n i e w i e r z ą c y c h , d z i e ł a s z t u k i i n s p i r o w a n e p r z e z P i s m o Ś w i ę t e p o z o s t a j ą j a k b y o d b l a s k i e m

36 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 8 i 11. (Papież dwukrotnie cytuje zdanie C. Norwi­

da).

37 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 12-13.

38 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 13-14.

niezgł

ę

bionej tajemnicy, która ogarnia

ś

wiat i jest w nim [

ś

wiecie] obec­

na. (...) Ka

ż

da autentyczna inspiracja artystyczna wykracza bowiem poza

to, co postrzegaj

ą

zmysły, i przenikaj

ą

c rzeczywisto

ś ć

stara si

ę

wyja

ś

ni

ć

jej [rzeczywisto

ś

ci] ukryt

ą

tajemnic

ę

. [Ka

ż

da autentyczna inspiracja

artystyczna] Ma swoje

ź

ródło w gł

ę

bi ludzkiej duszy - tam, gdzie pra­

gnienie nadania sensu własnemu

ż

yciu ł

ą

czy si

ę

z nieuchwytnym

dozna-39

niem pi

ę

kna i tajemniczej jedno

ś

ci rzeczy” . Ka

ż

dy człowiek-artysta jest

ś

wiadom ró

ż

nicy pomi

ę

dzy ide

ą

artystyczn

ą

a realizacj

ą

idei w konkret­

nym dziele sztuki. Ludzie-arty

ś

ci s

ą

niedoskonali, cho

ć

d

ą ż ą

do oddania

w dziełach sztuki doskonało

ś

ci rzeczywisto

ś

ci (Stworzenia,

ś

wiata oraz

Doskonało

ś

ci Stwórcy tego

ś

wiata). Papie

ż

u

ż

ywa logicznych tzw. ‘wiel­

kich kwantyfikatorów’ („wszyscy”, „ka

ż

da”), zatem mówi o kwestiach

(zasadach) uniwersalnych, a nie tylko o jakich

ś

partykularnych sprawach,

w zwi

ą

zku z człowiekiem-artyst

ą

, „Wszyscy arty

ś

ci zdaj

ą

sobie spraw

ę

,

jak gł

ę

boka przepa

ś ć

istnieje mi

ę

dzy dziełem ich [artystów] r

ą

k, nawet

najbardziej udanym, a ol

ś

niewaj

ą

c

ą

doskonało

ś

ci

ą

pi

ę

kna, dostrze

ż

onego

w chwili twórczego uniesienia: wszystko, co zdołaj

ą

wyrazi

ć

[,] maluj

ą

c,

rze

ź

bi

ą

c i tworz

ą

c, jest jedynie przebłyskiem owej

ś

wiatło

ś

ci, która na

kilka chwil zaja

ś

niała oczom ich [duszy. (...) Człowiek wierz

ą

cy (...) wie,

ż

e przez moment ogl

ą

dał ów bezmiar

ś

wiatło

ś

ci, która ma swoje pier­

wotne

ź

ródło w Bogu. (...) Nikt bardziej ni

ż

prawdziwy artysta nie jest

skłonny uzna

ć

własnej ograniczono

ś

ci (...)”40. W

ą

tek „przebłysku

ś

wia­

tło

ś

ci” transcendentnej u człowieka-artysty był obecny u ks. bpa Karola

Wojtyły w tek

ś

cie Ewangelia a sztuka. Rekolekcje dla artystów z pocz

ą

t­

ku lat sze

ś ć

dziesi

ą

tych XX w.

Wra

ż

liwy na pi

ę

kno człowiek-artysta, tworz

ą

c sztuk

ę

, ukazuje

poprzez ni

ą

- duchowo

ś ć

człowieka i gł

ę

bi

ę

rzeczywisto

ś

ci. „Ka

ż

da

autentyczna forma sztuki jest swoist

ą

drog

ą

dost

ę

pu do gł

ę

bszej rzeczy­

wisto

ś

ci człowieka i

ś

wiata. Tym samym stanowi te

ż

bardzo trafne

wprowadzenie w perspektyw

ę

wiary, w której ludzkie do

ś

wiadczenie

znajduje najpełniejsz

ą

interpretacj

ę

. Oto dlaczego pełnia prawdy zawarta

w Ewangelii musiała od samego pocz

ą

tku wzbudzi

ć

zainteresowanie

artystów, z natury wra

ż

liwych na wszelkie przejawy ukrytego pi

ę

kna

rzeczywisto

ś

ci”

41. Relacja człowieka-artysty do Ewangelii buduje du­

chowo

ś ć

, wzmacnia od wewn

ą

trz, pogł

ę

bia człowiecze

ń

stwo, wbrew

wszystkim przeciwno

ś

ciom. „Podobnie jak w sferze

ż

ycia i my

ś

li, tak i

na polu sztuki wiara kazała chrze

ś

cijanom dokonywa

ć

rozeznania, które

39 Jan Paweł П, List apostolski... (1999), op. cit., s. 14-15.

40 Jan Paweł П, List apostolski... (1999), op. cit., s. 15.

41 Jan Paweł П, List apostolski... (1999), op. cit., s. 17.

nie pozw alało przyjm ować bezkrytycznie zastanego dziedzictwa’ . A rty­

ści pow inni mieć świadomość, że „sztuka stała się uprzyw ilejow aną

form ą w yrażania w iary”

43 i że „potrzeba kontemplacji m isterium oraz

ukazyw ania go [misterium] w formach dostępnych dla ludzi prostych

zrodziła stopniowo pierwsze form y sztuki m alarskiej i rzeźbiarskiej”

44.

Człowiek-artysta jest narzędziem w yrażania tajem nicy (m isterium ) w ia­

ry, służy wierze a ta postaw a służebna (ars - ancilla theologiae) wobec

religii w yrasta z głębokiej relacji człowieka z B ogiem poprzez Boga-

Człowieka (Boga W cielonego w Człowieka). Nie oznacza to, że wolność

artysty w zakresie form y je st ograniczona, ale podporządkowana w yra­

żanej treści. Różnorodne bogactwo sztuki składa się w całości na dzie­

dzictwo kulturowe, w spółtw orzone przez konkretnych ludzi-artystów

przez setki i tysiące lat: „dziedzictwo artystyczne nagrom adzone w ciągu

stuleci obejmuje bardzo rozległy i różnorodny zbiór natchnionych dzieł

sztuki sakralnej, które napełniają podziw em także współczesnego czło­

w ieka”45. Komunikacja (jednostronna) pomiędzy człowiekiem-artystą a

człow iekiem -odbiorcą sztuki trw a m imo upływ u czasu, dopóki istnieje

kom unikat w postaci dzieła sztuki i dopóki istnieją odbiorcy tej sztuki. W

form ach sztuki przejaw ia się nie tylko indywidualne przesłanie (kom uni­

kat) danego człow ieka-artysty do innych, ale rów nież przesłanie (kom u­

nikat) społeczności danej epoki historycznej, danego narodu czy kręgu

kulturowego (cechy zbiorowe, wspólne danej kultury). Papież w yraził to

zwięźlej: „W tych form ach kryje się nie tylko geniusz artysty, ale dusza

narodu”46, ponieważ „Cała kultura, mimo ograniczeń nieodłącznie

zwią-47

zanych z ludzką naturą, przesiąkła Ew angelią (...)” . Co prawda, Jan

Paweł II odniósł to do wysokiej kultury średniowiecza, ale m ożem y

interpolować to zdanie rów nież i na inne epoki, bo kultura chrześcijańska

jest obecna odpowiednio w różnym w ym iarze na różnych kontynentach

ju ż przez prawie dwa tysiące lat (Azja, Afryka, Europa) lub co najmniej

przez kilkaset lat (Ameryka, Australia).

Janowi Pawłowi II-artyście kw estia człow ieka-artysty była bliska.

Papieża interesował „stosunek artystów (...) do rzeczyw istości

religij-48

nej” , przy czym nie chodziło m u tu tylko o artystów okresu Renesansu,

ale o artystów każdej epoki. Deklarował: „Pragnę (...) stać się głosem

42

42 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 18.

43 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 18.

44 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 19.

45 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 22-23.

46 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 23.

47 Jan Paweł II, List apostokki... (1999), op. cit., s. 23.

48 Jan Paweł II, List apostolski... (1999), op. cit., s. 24.