Anna Dorota Potocka
The Privy Garden : sekretny ogród
królów Anglii
Ochrona Zabytków 51/4 (203), 438-440
1998
Anna D orota Potocka
THE PRIVY GARDEN — SEKRETNY OGRÓD KRÓLÓW ANGLII
M ożna śmiało powiedzieć, że H a m p to n C ourt Pa łace jest tym dla Londynu, czym Wilanów dla Warsza wy — podmiejską rezydencją królewską usytuowaną z dala od zgiełku miasta, w śród zieleni ogrodów i w o dy, otw artą dla ludzi szukających wytchnienia pośród arcydzieł sztuki i architektury. Naturalnie, pałace te różnią się pod wieloma względami, historycznymi, a r chitektonicznymi i stylistycznymi, lecz pewien „duch idei” zawarty w ich założeniach jest podobny.
Historia H am p to n C o u rt sięga początków XVI stu lecia1. Rozpoczyna się wraz z osobą kardynała T h o m a sa Wolseya (1 4 75-1530), arcybiskupa Yorku i kancle rza na dworze H enryka VIII, który w 1514 r. rozpo czął budow ę swej wiejskiej rezydencji nad Tamizą nie opodal Londynu. W krótce popadł w niełaskę i utracił wszelkie wpływy, nie mogąc doprowadzić do rozwodu króla Anglii z jego pierwszą żoną Katarzyną Aragoń ską. Ratując się z krytycznego położenia, w 1526 r. podarował Henrykowi VIII H am p to n Court, licząc na odzyskanie zaufania monarchy. Zabiegi te nie przynio sły jednak dobrych rezultatów. W cztery lata później kardynał zmarł nagle w drodze do Londynu, gdzie miał stanąć przed sądem oskarżony o zdradę.
H a m p to n C ourt przeszedł więc w ręce królewskie i z wiejskiej posiadłości przeobraził się w rezydencję. Został dw ukrotnie przebudowany i powiększony. Po raz pierwszy przez samego H enryka VIII w 1532 r., a później w latach dziewięćdziesiątych XVII stulecia przez Wilhelma Orańskiego i M arię II. Para królew ska wprowadziła się do rezydencji w 1689 r. W ciągu następnych kilku lat pod okiem znakomitego angiel skiego architekta Christophera Wrena przebudow ano wschodnią i południow ą fasadę pałacu, apartamenty króla i królowej, oranżerię, ogrody oraz wiele innych pomieszczeń.
Obecnie pałac stanowi połączenie architektury z ok resu Tudorów i angielskiego, dość umiarkowanego w swym charakterze, baroku.
Dzisiejsze ogrody, o powierzchni powyżej 60 akrów, otaczające rezydencję ze wszystkich stron (The South Gardens, T he East Gardens, The N o rth Gardens), p o chodzą w dużej mierze z czasów Wilhelma i Marii, dla których Wren zaprojektował je w stylu barokowym,
1. Niniejszy tekst powstał po pobycie autorki w H am pton Court w 19 9 7 r. W szystkie opisy ogrodów pochodzą z autopsji. Historię Ham pton Court zaczerpnięto z: L ondyn, pod red. M . Leapmana, Warszawa 1 9 9 6 , s. 2 5 0 -2 5 3 .
N a w e t w sw oich najsztuczniej szych tworach, człow iek zaw sze pracuje na podłożu natury...
M. Proust, W poszukiw aniu straconego czasu
charakteryzującym się promienistymi alejami lipowy mi. M o żn a jednak odnaleźć w H a m p to n C o u rt kilka elem entów architektury zieleni zachowanych w duchu czasów tudoriańskich. Jest to tzw. Labirynt (The Maze — O grody Północne), zawiłe wąskie alejki otoczone gęstymi wałami strzyżonego cisu, w których na p ra w dę łatwo się zgubić, oraz O gród Wodny (The Pond Garden — O grody Południowe), będący fragmentem większego, niezwykle przemyślnego projektu a u to r stwa H enryka VIII.
N a uwagę zasługuje również Wielka Winorośl (The G reat Vine — O grody Południowe), swoisty ew ene m ent w tamtejszym klimacie, wspaniale utrzymana plantacja ciemnych w inogron, zasadzona w 1768 r., która przez cały wiek XIX corocznie rodziła 900 kilo gram ów owoców. Dzisiaj także można kupić wino z miejscowej królewskiej tłoczni o wdzięczne nazwie The Botanical Collection.
Ogrody H a m p to n C o u rt należą do niezwykle pięk nych i starannie utrzymanych, ze specjalnymi alejkami przeznaczonymi do jazdy konnej, ale niewątpliwie naj większą ich atrakcją jest The Privy G arden — Sekretny O g ró d Wilhelma III.
N a pierwszy rzut oka, ogród ten nie wydaje się zbyt interesujący. Barokowe, podłużne założenie na osi p o łudniowej pałacu, delikatny rysunek kompozycji w y pełniony strzyżonym bukszpanem i subtelne akcenty kolorystyczne nie oszołamiają w p o rów naniu z O g r o dem Fontann czy też klombami w rosariach H e n r y ka VIII. T he Privy Garden jest jednak jedyny w swoim rodzaju. Z ało żo n o go w 1702 r. na polecenie Wilhel ma III, który pragnął swoistego uzupełnienia i odbicia stylu nowych ap artam entów królewskich w naturze. Projekt ogrodu przypominał wzorzysty dywan widzia ny z okien pałacu. Niewielkich rozm iarów rośliny nie tworzyły zbyt wybujałych kompozycji, stanowiły raczej wyrafinowane tło dla efektownych marmurowych rzeźb (wyobrażających antycznych bogów: Ceres, Bachusa, Apolla i Wulkana) oraz centralnej fontanny i obramia- jących całość kompozycji tarasów. W zdłuż głównej alei ogrodu zasadzono pojedyncze okazy roślin na w y sypanych żwirem stanowiskach, które rozmieszczone w dość dużych odległościach od siebie, nie tworzyły
2. W ielokrotne podróże autorki do Szwecji, a zwłaszcza do Uppsa- li i jej m alow niczych okolic, pozw oliły na dokładne zapoznanie się z tematem . Podobieństw o w ekspozycji roślin w obu ogrodach jest uderzające.
1. O pis sytuacyjny Sekretnego Ogrodu. Reprod. z m in i-in form atora H a m p to n Court Palace. G uide to the Privy Garden, 1 9 9 7 r.
1. Situation plan o f the Privy Garden. Reprod. from a m ini-guide to H a m p to n Court Palace. G uide to the Privy Garden, 19 9 7
klombów, lecz pewien rodzaj ogrodu botanicznego, przpominający bardzo uporządkow ane ogrody Lin- neusza w Uppsala i H a m a rb y 2 w Szwecji. Dla dzisiej szego odbiorcy d o bór roślin jest też pewnym zaskocze niem. Nie zasadzono róż, pelargonii czy peonii, ok a zale, kolorowe kwiaty ustąpiły miejsca skromniejszym makom, lawendzie, nasturcjom i prymulkom. Całości kompozycji dopełniała niezwykle kunsztownie w y k o nana, wieloprzęsłowa, żelazna, ręcznie kuta krata ogrodzeniowa (The Tijou Screen), wysoka na trzy metry, z efektowną bramą na osi, która otaczała ogród od strony południowej.
1 — Schody półn ocn e pochodzące z czasów W ilhelm a III. Stopnie są architekton iczn ym zakończeniem pałacu o d stron y ogrodu; 2 — D onice. U sytuow ane na tarasie oranżerii, obsadzone są rośli n am i egzotyczn ym i, takim i sam ym i, jakie m iała w sw ojej kolekcji k rólow a M aria II;
3 — O ryginalne zegary słoneczne z 1702 r. C o k o ły zo sta ły za m ó w io ne u Johna Van N osta, n ato m ia st dw ie, w odm ien n y sposób w y rzeźbione tarcze słoneczne w y k o n a ł zegarm istrz królewski Thomas T o m p io n ;
4 — O ło w ia n e urny. Piętnaście d o n ic -u m usytuow anych na sto p niach tarasu — poch odzi z 1702 r. W miesiącach letnich sadzi się w nich rośliny egzotyczne;
5 — A ltana królow ej M arii zo sta ła pow iększon a do oryginalnych ro zm ia ró w oraz obsadzona grabem pnącym , który szybko obrośnie d ę b o w y szkielet konstrukcji;
6 — S tatua Ceres — bogini p lon ów . K opia z antycznego oryginału w y rzeźbion a w m arm urze kararyjskim;
7 — Statua Bachusa — boga wina. Kopia z an tycznego oryginału w y rzeźbion a w m arm urze kararyjskim;
8 — W ogrom nych donicach posadzon o drzew ka pom arańczowe, które w yzn aczają o ś sym etrii parteru ogrodu;
9 — Fontanna. Basen jest oryginalny, n atom iast m arm urow e obrzeże poch odzi z X IX w .;
10 — Schody centralne. Podczas prac w ykopaliskow ych prow a d zo nych w ogrodzie, odn alezion o oryginalne ceglane fun dam en ty stopni, prow adzących z tarasów w dół. Schody i sto p n ie fontan n y o d tw o rzono na bazie oryginalnych fun dam en tów . D o rekonstrukcji u żyto kolorow ego kam ienia, naw iązując bezpośrednio do W renowskiego projektu fasady pałacu;
11 — Statua Apolla i Marsjasza. M arsjasz w y zw a ł boga Apolla na p ojedyn ek m u zyczn y, więc za sw oje zu ch w a lstw o zo sta ł żyw cem o b d a rty ze skóry. K opia z antycznego oryginału w yrzeźbion a w m ar m urze kararyjskim ;
12 — Statua W ulkanu — boga p odziem i, z m ło tem w zniesionym nad g łow ą. Kopia z antycznego oryginału w yrzeźbion a w m arm urze kara ryjskim ;
13 — Schody połu dn iow e. W ykonano je z drewnianych bali, co było ty p o w e dla o grodów z tam tego okresu. Podczas prac w ykopalisko w ych nie natrafiono na ich pozostałości, są jednak w idoczne na p la nach z 1713 r.;
14 — Statua A polla wpatrującego się w słońce jest rzeźbą oryginalną, p rzyw iezio n ą do ogrodu w 17 0 2 r. i p ostaw ion ą na ty m cokole; 15 — Krata ogrodzeniowa The Tijou Screen. Dwanaście kutych z że laza przęseł b yło integralną częścią ogrodu w 1702 r. O ryginalne są ty lk o te, które zo sta ły p o n o w n ie za m o n to w a n e w H a m p to n Court w 1902 r., po trzyd ziestu latach przech ow yw an ia w M uzeum W ikto rii i A lberta w Londynie
Niestety, z biegiem czasu rośliny i krzewy, zwłasz cza cisy, rozrosły się do zbyt dużych rozmiarów, zmie niono też pierwotne usytuowanie rzeźb oraz innych elem entów architektonicznych. W krótce d o p ro w a dzono do zatracenia pierwotnego charakteru ogrodu. Kiedy w 1986 r. spłonęły apartam enty reprezenta cyjne w południow ym skrzydle pałacu, rozpoczęto prace konserwatorskie na dużą skałę. Po sześciu latach udostępniono kom naty zwiedzającym. Wtedy to też zrodziła się idea rekonstrukcji Sekretnego Ogrodu. Po przeprow adzeniu wielu badań wstępnych, w tym miej scowych odkrywek gru ntu, zdecydowano się na posu
nięcie bez precedensu w XX-wiecznej historii k o n serwacji ogrodów. Usunięto wszystkie rośliny, w tym ogrom ne cisy, które nie odpowiadały pierwotnem u projektowi Wrena, w ykonano całościową odkrywkę terenu w celu odnalezienia oryginalnych fundam en tów fontanny, tarasów i cokołów rzeźb. Po zniwelowa niu i wyprofilowaniu terenu, o d tw orzono pierwotny kształt ogrodu. Rzeźby po konserwacji postawiono na oryginalnych miejscach, zrekonstruow ano schody cen tralne i odtworzono, na podstawie zachowanego planu z 1713 r. nieistniejące południow e schody drewniane.
Wszystkie rośliny zasadzono zgodnie z ideą ich tw ór ców w odpowiednich odległościach i na stosownych stanowiskach. Z rek o n stru o w an o także Altanę k ró lo wej Marii, kolosalną konstrukcję z dębowych listew, którą powiększono do oryginalnych wym iarów i ob sadzono pnącym grabem. Jej długość odpow iada sze rokości fasady południowej pałacu. O gród udostęp niono zwiedzającym w 1995 r. Aktualnie prezentuje się on wspaniale. Anglicy podkreślają z dumą, że „wy gląda tak samo jak w 1702 r.” Warto podkreślić, że jest to jedyne miejsce w H a m p to n Court, gdzie zabrania się chodzenia po trawie.
Niewątpliwie jest to największa całościowa rek o n strukcja ogrodu w XX w. w Europie. Zrealizowano ją ogromnym nakładem pracy i środków. Efekty są ró w nie wspaniałe. Sądzę jednak, że jest to wynikiem nie tylko możliwości organizacyjno-finansowych twórców, ale też ogromnej „kultury ogrodniczej”, z której słynie społeczeństwo Wielkiej Brytanii. Aranżacja ogrodu jest bowiem nie tylko przyjemnością, ale też i wielką sztu ką, że wspom nę tylko o niezwykle wysublimowanej poetyce ogrodów Zen. Dlatego też bez zaskoczenia oglądałam tłumy Anglików spieszące na coroczny H a m p to n C o u rt Palace Flower Show, gdzie Królew skie Towarzystwo Botaniczne roztrzyga konkurs na najpiękniejszy ogród wystawy spomiędzy kilkudziesię ciu propozycji. W 1997 r. G rand Prix otrzymał ogród, który był po prostu łąką z kilkoma makami,
kamie-2. W idok na p o łu d n io w o -za ch o d n ie skrzydło H a m p to n C ou rt Pałace i rosarium. O b ie fot. A. D. Potocka
2. View o f the south-w estern w ing o f H a m p to n Court Palace an d the rose garden. Both photos: A. D. Potocka
niami i małym strumykiem. Zwyciężyło czyste Piękno Natury, a nie artystyczna stylizacja wizji człowieka. Zastanawiam się, czy król Wilhelm III zgodziłby się z tym werdyktem?
The Privy Garden. The Secret Garden of the Kings of England
T h e Privy G arden w as created in 1 7 0 2 at the req uest o f W illiam III. T h e project, ascribed to C h ristop her W ren, resem bled a colou rfu l pattern ed carpet. Small plants did n ot com prise flo w er beds, but a sui gen eris botanical garden, in accordan ce w ith the prem ises p r o p o sed by L innaeus (S w e den). In the course o f the fo llo w in g cen turies the G arden becam e n eg lected . A d ecisio n to em bark u p o n partial rec o n struction w as m ade in 1 9 9 2 . All plan ts w ere rem oved , the terrain w as stripped totally, and original fo u n d a tio n s o f
statues, fou n tain s, terraces and steps w ere d isco v ered . T h e lev ellin g and pro filin g o f the terrain w as fo llo w e d by the recreation o f the original shape o f the G arden. T h e c o n se r ved statu es w ere placed o n original sp o ts, and th e central and w o o d e n -s o u th e r n -s te p s as w ell as the B o w er o f Q u e en M ary II w ere rebuilt. All plants w e re rein trod u ced accord in g to the project from 1 7 0 2 . T h e G arden w as o p e n e d to the pu blic in 1 9 9 5 .
3. W idok na W ielką A ltanę królow ej M arii o d stron y O grodu W o d nego H enryka VIII
3. View o f the Q ueen M ary B ow er seen from the W ater Garden o f H enry VIII
