Typy parków etnograficznych

Ksawery Piwocki

Typy parków etnograficznych

Bliznę, pow. Brzozów, zespół chałup zabytkow ych (jot. L. Sm oczkiewicz) Bliznę, district Brzozów, ensemble d’anciennes maisons paysannes historiques

N um er poświęcony nowoczesnym m etodom konserw a­ cji drewna w obiektach zabytkow ych. W dziale a rty­ kułów publikujem y niektóre rejeraty, w ygłoszone na konferencji poświęconej tym zagadnieniom, która od­ była się w M yczkowcach w dniach 15— 18 m aja 1967 r. Pozostałe referaty, kom unikaty i głosy w d y ­ sku sji publikujem y w streszczeniu w dziale k o m u ­ nikatów.

R edakcja KSAWERY PIWOCKI

TYPY PARKÓW ETNOGRAFICZNYCH

PRÓBA USTALENIA POJĘÓ

N a w stęp ie pozwolę sobie dokonać p ró by u sta ­ len ia szeregu pojęć zw iązanych z zagadnieniem ochro n y zabytków k u ltu ry ludow ej, a ściślej m ów iąc — k u ltu ry tra d y c y jn e j z epoki przed rew o lu c ją przem ysłow ą. Istn ieje bow iem w ty m w zględzie dość sporo nieporozum ień: m ów i się np. o kościele-m uzeum w Boguszycach, n azy ­ w a się „sk ansenem ” chatę K onopków ny w T a­ ta ra c h n a K u rp iach lub schronisko tu ry sty cz n e w Z u b rzy cy G órnej.

W ydaje m i się, że należy odróżnić w y raźn ie ta k ie pojęcia jak : zabytek, rez e rw a t i m uzeum w plenerze. Z ajm iem y się kolejno definiow a­ niem ty ch nazw. Co je s t zab y tk iem — określa u staw a sejm ow a z 15.11.1962 r. K ażdy p rz e d ­ m iot ru ch o m y lub n ieru ch o m y albo ich ze­ społy, uzn ane za zabytek p rzez k o n serw ato ra, są chro nio n e z m ocy u sta w y w zasadzie in situ. O biek t u ży tk o w y może p ełnić fu n k cje społecz­ nie u żytk ow e i do tych celów może być za zgo­ dą k o n se rw ato ra ad aptow any. Może być p rzy

ty m dostępn y dla zw iedzających, ale m oże być rów nież izolow any, z am k n ięty i m im o to nie tra c i c h a ra k te ru zaby tk u i jest n a d a l c h ro ­ niony jako część spuścizny k u ltu ry naro d o w ej. Pojęcie więc „ z ab y te k ” je st najszersze i w szel­ kie inne są pochodne i węższe.

R ezerw atem p rop on uję nazw ać te o b ie k ty za­ bytkow e nieruchom e, k tó re z n a jd u ją się in situ, nie p ełn ią już żadnych fu n k cji u ż y tk o ­ w ych, a rów nocześnie są dostępne d la p u b lic z ­ ności. Ich przeznaczeniem jest, oczyw iście pod w aru n k iem ochrony ich stan u, u d o stęp n ien ie ich w artości społeczeństw u. M uszą w ięc m ieć zapew nione udogodnienia k o m u n ik acy jn e oraz choćby n ajsk ro m n iejszy personel d o zoru jący i oprow adzający.

Z aby tkiem je s t k a te d ra w aw elska, u d o stę p n io ­ n a w ta k szerokiej m ierze zw iedzającym , pod k ieru n k iem m niej w ięcej fachow ych p rzew o d ­ ników , bo pełn i p rzed e w szystkim fu n k c je użytkow e, w ty m w y p ad k u sak raln e. Z a b y t­ kiem je st jak iś zagubiony w te re n ie w zgórek,

k ry ją c y grodzisko lub ru in y zam ku (np. w K rzyżtoporze), choć dostępne i zwiedzane, ale nie posiadające perso n elu dozorującego i oprow adzającego.

R ezerw atem typow ym je s t np. A rkad ia pod Łowiczem , m ająca tak i personel i pełniąca je ­ d ynie fu n k c je upow szechniania w artości, ja k ie te n ogród zaw iera. R ezerw atem b y ła ch ata M oniaków w Z ubrzycy G órnej n a O raw ie. R ezerw atem też, przy n ajm n iej częściowo, są ru in y zam k u m alborskiego. Z abytkiem , ale nie rezerw atem , są dla m nie np. piec g arn carski i chata Pastu szk iew icza w Iłży, bo są u ży tko­ w ane p rzez w łaściciela, p ełn ią więc jeszcze in n e fu n k c je poza tu ry sty cz n y m i i n au k o ­ w ym i.

Zespołam i zabytkow ym i są sły nn e ren esan so­ w e m iasteczka czeskie ja k Telc albo u nas K a ­ zim ierz n ad W isłą, Zam ość czy Biecz. R ezer­ w atem natom iast, klasycznym w m oim ro zu ­ m ieniu, je s t zespół zabytków biskupińskich, k tó ry służy ty lko celom naukow ym ’ i tu r y ­ stycznym .

M uzeum w p len erze — w edle definicji u stalo ­ nej n a zjeździe specjalistów w K openhadze i S ztokholm ie w ro k u 1957, zw ołanym przez ICOM i UNESCO — je s t zbiór zabytków b u ­ dow nictw a, któ ry :

1. jest stale d ostęp n y dla publiczności;

2. składa się z elem entów a rc h ite k tu ry lud o­ wej i przedprzem ysłow ej (p reindustrielle), a więc z dom ów m ieszkalnych, szałasów p a ­ stersk ich , dom ów rzem ieślniczych, kupieckich, robotniczych — w raz z ich otoczeniem , tak im ja k budow le służące eksploatacji, np. stajnie, stodoły, spichrze, w a rszta ty rzem ieślnicze, m ły ­ ny, k arczm y itp. — gen eraln ie w szelkie ele­ m en ty a rc h ite k tu ry w iejskiej lu b m iejskiej, św ieckiej lub sak raln ej, p ry w a tn e j lub publicz­ nej tego ro d zaju;

3. m oże się składać ew en tu aln ie także:

a. z elem en tó w a rc h ite k tu ry „uczonej” (kapli­ ce, kościoły, o b iekty historyczne), p am iątek (do­ m y a rty s tó w lu b poetów itp.), o ile ich k o n se r­ w acja in s itu stała się z jak ich ś w zględów n ie ­ m ożliw a;

b. z w szelkich elem entów a rc h ite k tu ry , pocho­ dzących z epoki przedprzem ysłow ej.

W szystkie te budow le m uszą być eksponow a­ ne w raz ze sw ym w yposażeniem . M uszą być obsługiw ane przez odpow iedni personel n a u k o ­ w y i a d m in istra c y jn y oraz w yposażone — o ile m ożliw ości pozw olą — w u rządzenia służące nauczaniu i dydakty ce, np. w b u dy n ek czy sale w p ro w ad zające w p ro g ram m uzeum i jego p ro ­ b lem aty k ę n auko w ą i te ry to rialn ą , np. w sce­ nę p len e ro w ą dla sp ek tak li folklorystycznych. M uzea w p len erze m ogą być i b y w ają bazow a­

do k tó ry ch dodano in ne zespoły, przeniesione n a now e m iejsce. Sam e budow le tw orzące m u ­ zeum pow inny być oryginałam i; kopie i re k o n ­ stru k c je dozwolone są je d y n ie w yjątkow o, gdy w ażny w pro g ram ie m uzeum obiekt je s t nie do nabycia, i to tylko wówczas, gdy re k o n ­ s tru k c ja je s t w yk o nana p rzy zastosow aniu n a j­ bardziej sk ru p u la tn y c h m etod naukow ych. U chw ała ICOM p recy zu je ponadto zagadnienie w yposażenia w nętrz. Z w raca uw agę, że ideałem je s t przeniesien ie b u d y n k u do m uzeum w raz z całym in w en tarzem ruchom ym i n ieru c h o ­ m ym , pochodzącym z epoki p rzedprzem ysłow ej. W w y p adk ach koniecznych m ożna zastąpić eler m en ty b rak u ją ce przede w szystkim elem en tam i au ten tyczn y m i, w ziętym i skądinąd, lub w y ją t­ kowo i w razie koniecznej p o trzeb y rek o n stru k -. cjam i, w y k onan y m i ściśle w edle m etod n a u k o ­ w ych i przez m iejscow ych rzem ieślników , p a ­ m iętający ch w a rszta t przedprzem ysłow y.

Z podanej tu definicji w ynika, że m uzeum w p len erze m usi spełnić szereg w arunków , by m ogło otrzym ać to m iano, m usi więc:

m ieć zapew niony odpow iedni personel n au k o - w o -ad m in istracy jn y ,

posiadać w yposażenie w n ę trz budynków , być zbudow ane czy założone w edle p rzyjęteg o p ro g ra m u naukow ego.

Nie je st zatem dotychczas m uzeum w p len erze zbiór budyn k ów au ten tyczn y ch i rek o n stru k c ji w O lsztynku. J e s t to tym czasem tylko rodzaj rezerw atu . Nie je s t m uzeum zbiór bu dynków w W oli Ju stow skiej pod K rakow em , k tó re p e ł­ nią fu n k cję niem uzealną. Nie je st też m uzeum zbiór bud ynk ó w w Z ubrzycy G órnej, b ra k u je tu bow iem personelu i program u, a część ob iek­ tów je s t uży tkow ana na cele niem uzealne. Założeniem podstaw ow ym m uzeów w plen erze je s t ochrona i u dostępnienie w artości całości k u ltu ry tra d y c y jn e j epoki przedprzem ysłow ej, a nie tylko sam ych budynków . Chodzi o p rz e ­ k azanie następ n y m pokoleniom w iernego o b ra ­ zu k u ltu ry daw nej w pow iązaniu z przyrodą, a rc h ite k tu rą i przedm iotam i z życia codzien­ nego. S tąd p ły n ie dbałość o stw orzenie k ażde­ m u budy nk ow i i każdem u in nem u obiektow i m ożliw ie ty ch sam ych w arun kó w , w jak ich „ży ły ” one in situ. Stąd pły nie dalej dla tw ó r­ ców tak ich m uzeów — w yrażony w e w spom ­ nian y ch uchw ałach — obow iązek dokładnego u staw ien ia budow li i ich zespołów w sy tu acji ja k n ajściślej p rzypom inającej sy tu ację o ryg i­ naln ą w raz z paraw an em zieleni, ogródkam i i płotam i, studn ią, z u trzy m an iem c h a ra k te ru n aw ierzch ni np. dziedzińca itd. S tąd w y su w a­ ne są niekiedy p o stu laty ożyw ienia eksponatów przez w staw ien ie np. b y dła do stajen , a n aw et ludzi w stro jac h z epoki do w n ę trz m ieszkal­

O czyw iście naszkicow any tu p ro g ram m uzeów w p len erze (taka n azw a odpow iada m i n a jb a r­ dziej, jak o zbliżona do określeń: m usée des p le in air, open a ir m useum , F reilich tm u seum , m u z e u in a ir lib e r itp.) b y ł i je s t realizow any n a różne sposoby i w edle ró żnych założeń teo ­ rety c zn y c h . Nie od rzeczy w ięc będzie chw ilę się zatrzym ać n a d c h a ra k te ry sty k ą obcych osiągnięć i dośw iadczeń w tej dziedzinie.

MUZEA W PLENERZE ZA GRANICĄ

M yśl u tw o rzen ia m uzeów pod gołym niebem u ro d ziła się w S kand y naw ii. W praw dzie n a j­ sław n iejsze stało się M uzeum w Skansenie (szańcu) w Sztokholm ie, ale pierw sze było n o r­ w esk ie w L illeham m er, założone n a 30 h a w r. 1887 i po siadające obecnie 100 obiektów arch itek to n iczn y ch . A rtu r H azelius, założy­ ciel w roku 1873 N ordiska M useet w Sztok­ holm ie, stw orzył p rzy nim swój „sk an sen ” do­ piero w 1891 r. Ów sk ansen stał się p ro to ty ­ pem w ielu innych w S k an d y n aw ii oraz w sze­ re g u k ra jó w eu rop ejskich i am ery k ań sk ich . D la zorien to w an ia się w szerokiej fali ru c h u tw o ­ rzen ia m uzeów w p len erze podam tu p rz y k ła ­ dowo liczby: w Szw ecji obok trzech w ielkich m uzeów w Sztokholm ie, L u n d i L ulea istn ieje 14 m niejszych oraz k ilk ad ziesiąt rezerw atów , tj. pojedynczych b udow li in situ chronionych. W N orw egii utw orzono trz y w ielkie m uzea: w spo m nian e już w L illeh am m er oraz w B yg- dy i w E lverum . P o n ad to k ilk ad ziesiąt m u ­ zeów reg io naln ych m ieści się w zabytkow ych ch atach i budow lach, obok k tó ry c h często gro­ m adzone są dalsze obiekty.

W D anii z n a jd u jem y 6 m uzeów w plenerze, w śród nich w zorow e w S o rg en fri pod K open­ hagą (F ridlandm useet) oraz słyn n e m uzeum m iejsk ie w A arhus.

W F in land ii, w S eu rasaari, m ieści się c e n tra l­ ne m uzeum , n ato m iast zn ana dzielnica rze ­ m ieślnicza w T u rk u nie stanow i m uzeum w ścisłym tego słow a znaczeniu, bo je s t u ży tk o ­ w an a przez m ieszkańców m iasta, jego rzem ieśl­ ników , k tórzy lo k u ją się w sta ry c h dom ach, zobow iązują się je chronić i używ ać w swej p racy tra d y c y jn y c h w a rszta tó w i m etod.

Poza S k an d y n aw ią najw ięcej m uzeów posia­ d a ją A nglia ze Szkocją i W alią: 7 i 3 w o rg an i­ zacji, S ta n y Zjednoczone A m ery k i Północnej rów nież 7, w ty m p ięk n y M ystic S eap o rt w Con­ necticut, o dtw arzający p o rt z czasów pierw szych kolonii angielskich n a now ym lądzie.

Z k rajó w cen traln ej E u ro p y p rzo d u je R u m u n ia z dw om a m uzeam i: w B ukareszcie M uzeum S atu lu i i w Cluj. Czesi p o siad ają m uzeum w Rożnowie, Słow acy o rg an iz u ją je w M artinie. Na Ł otw ie (ZSRR) istn ieje założone w okresie

m iędzy w ojenn ym m uzeum w Rydze. Belgia b u d u je obecnie w ielki p a rk etn o g raficzn y w B okrijk , H olendrzy posiadają już sw ój „sk an ­ se n ” w A rnh em pod M aastrichtem . W N iem ­ czech Z achodnich w O ld enbu rgu z n a jd u jem y M useum s D orf Cloppenburg, ponadto w orga­ n izacji są trz y dalsze; trz y zapoczątkow ano w N iem czech D em okratycznych. W sta d iu m o rga­ nizacji je s t w reszcie m uzeum w p len erze w A ustrii, w K lagenfurcie.

W E uropie południow ej jed y n ą organizację te ­ go ty p u posiada w B arcelonie H iszpania. J e d ­ nakże „Pueblo espaniol” jest zbiorem jed y n ie kopii pozostałych po w ystaw ie k rajo w ej w B a r­ celonie.

W sum ie obecnie czynnych jest 58 m uzeów w plenerze, łącznie z polskim i; 14 dalszych jest w stad iu m organizacji. R uch ten o b e jm u je po­ w oli inne k raje : Turcję, F ran cję, G recję, R e­ p u b lik ę Indonezyjską, m yśli się o zak ład an iu m uzeów w Szw ajcarii, P ortu g alii, Izra e lu . Nie mogę oczywiście om aw iać w szystkich w spom ­ nian y ch tu m uzeów, najw ażniejszą rzeczą je st zo rientow anie się w ich pro g ram ach i ty p ach organizacji.

J e s t rzeczą jasną, że przypadkow e n a g ro m a ­ dzenie obiektów arch itek ton iczn ych n ie może być celem m uzeów , k tó re mieć m uszą zawsze zadania dydaktyczne. W ty m w zględzie w iel­ kie m uzeum rum u ń sk ie S atu lu i nie m oże być w zorem . U kład obiektów w edle p la n u zw ie­ dzania, tw orzenie sensow ne ich zespołów — oto zagadnienia, k tó re należy postaw ić sobie p rzy organizow aniu m uzeów w plenerze. S kansen sztokholm ski m a u k ład dość chaotycz­ ny, m yślą przew odnią było p row adzenie w idza geograficznie od połud nia ku dalekiej północy Szwecji. U w stęp u ustaw iono uliczkę z m iesz­ czańskim i dom am i, k ry ją c y m i w a rsz ta ty rze­ m ieślnicze, n a stęp n ie z n a jd u ją się tam zagrody ze Skanii oraz dw ór pański z całym otoczeniem , kościół d rew n ia n y ze środkow ej Szw ecji, za­ grody z D alarne, Ost i W est-G ocji, n a koniec — region północny z g ru pą zabytków lapońskich. Na północnym zachodzie p a rk u w zdłuż stru m y ­ ka pom ieszczono cały ciąg a rc h ite k tu ry p rze ­ m ysłow ej, k tó rej siłą napędow ą b y ła w oda, oraz dzw onnicę z X V I w. Sam skraj północny skansen u z ajm u je interesu jąco urządzone ZOO, ze zw ierzętam i szwedzkim i. P ołu dnie „szańca” zabudow ane je s t urządzeniam i pom ocniczym i, są tam : resta u ra c ja , stadion dla tań có w w raz z m uszlą o rk ie stry itd. Sam szczyt w zgórza obok w ieży w idokow ej zabudow any je s t p a w i­ lonam i gospodarczym i z h alam i dla k o n serw acji d rew na, kotłam i im p regn acy jny m i itd. P a rk sztokholm ski, tw orzony w ciągu kilkudziesięciu lat, nie stanow i więc jasnego układu : uliczki w iodą w idza tu i tam , obok budow li z różnych regionów i o różnym ongiś przeznaczeniu fu n k ­ cjonalnym . Obok zabytków bu d ow nictw a lu ­

dowego z n a jd u jem y tam nie ty lk o dw ór w iej­ ski, ale i dom ek jednego z reg io n aln ych poe­ tów szwedzkich.

Zasadą p rz y ję tą przez organizatorów m uzeum w S o rg en fri pod K openhagą było pokazanie bu dynków w izolacji jed n y c h od drugich. K aż­ dy z nich je s t otoczony p a ra w an e m zieleni, ta k by przeciąć jak iek o lw iek złudzenie w spół­ g ran ia elem entó w a rc h ite k tu ry , przeniesionej przecież z ró żnych okolic k ra ju . N atom iast n ie­ zm iernie sta ra n n ie zadbano ta m o a u ten ty cz­ ność zab ytk ów — p rzy przenoszeniu obiektu szanu je się n a w e t zniszczenia dokonane przez czas, np. w y burzo n e ściany, u rw a n e gzym sy itp. W zorow e je s t stw orzenie m ik ro k lim atu dla każdego o b iek tu w ram ach zielonych p a ra w a ­ nów. Przen osi się w raz z b u d y n k am i k rzew y i d rzew a otoczenia, a n a w e t a u ten ty czn y b ru k dziedzińców w raz z falisty m ich układem . P o­ m ia r o b ejm u je więc nie tylko a rc h ite k tu rę , ale d okładnie całe otoczenie, zieleń, n um erow ane sk ru p u la tn ie głazy dziedzińców itd. D roga zw ie­ dzania m uzeum je st — w przeciw ieństw ie do skansen u — sk ru p u la tn ie w yznaczona i w iedzie od b u d yn kó w z ląd u stałego poprzez w szystkie w yspy duńskie. W yłączone są z p ro g ram u b u ­ dowle sa k ra ln e i dw ory, z przem ysłow ych u s ta ­ w iono trz y różn e ty p y w iatraków . P odobnie jak w Szwecji, gdzie S k ansen je st oddziałem N or- diska M useet i n a w e t te ry to ria ln ie z nim po­ łączony — w K openhadze F rid la n d m u se e t je st oddziałem M uzeum Narodow ego, a n a m iejscu w S o rg en fri m a w prow ad zający w problem y etn o g rafii du ńskiej h a ll w ystaw ow y oraz po d rug iej stro n ie szosy k o penhaskiej w ielkie M u­ zeum R olnictw a ze w spaniałą w y staw ą sp rzętu w iejskiego.

N ajb ard ziej logiczny w y d aje m i się u k ład m u ­ zeum w A rnhem , w H olandii. Z asadą je st tam u kład regionalny. B udynki danego regionu, od­ dzielone od innych, w chodzą ze sobą w pew ne zw iązki p rze strz e n n e i fu n kcy jn e. W idz p ro ­ w adzony je s t (jakkolw iek i w A rn h em zd arza­ ją się nieco szokujące w y jątk i) k onsekw entnie poprzez b u d y n k i m ieszkalne (chaty i zagrody) oraz b u d y n k i przem ysłow e — ta k liczne i róż­ norod n e w daw nej H olandii — prow incji: D rente, F ry z ja, G eldria, O verijssel, Płn. Ho­ landia, B ra b a n cja i L im burg. B udow le danej okolicy tw o rzą pew n e zespoły — nie n a ślad u ­ jące jed n a k u k ład u osiedla. O lbrzym i sta w po­ środku p a rk u służy za tło dla szeregu czynnych n ad m orsk ich w ia tra k ó w holenderskich. Te, k tó ­ re in situ sta ły na lądzie, z n a jd u ją się w śród innych bud ow li w sw oich regionach. W m u ­ zeum a rc h ite k tu ry w n ę trz połączone są (eks­ ponow ane w now oczesnych b u d y n k ach m uzeal­ nych) pokazy stro jó w ludow ych, narzędzi ro l­ niczych, wozów i w reszcie h e rb a riu m w u k ła ­ dzie rek o n stru o w a n y m z daw n y ch słynnych h e rb a rió w X V I-w iecznych. B yły to słynne i ekspo rto w ane na cały ów czesny św iat hodo­

D w a m uzea u siłu ją w sw ym pro g ram ie p rz e d ­ staw ić sztuczną wieś, a w ięc w now ych, m u ­ zealnych w a ru n k ach w izję stareg o u k ład u p rz e ­ strzennego wsi. To C loppenburg, gdzie w m i­ kro sk o p ijn y m w ym iarze sta ra n o się dać nie t y l­ ko ty po w y dolnosaski u k ład p rze strz e n n y wsi, ale n ad to pokazać podział g runtów , u k ład ogro­ dów i w spólnych p astw isk gm innych. Obok p a rk u w ybudow ano m uzeum etn o g rafii O lden­ b u rg a i D olnej Saksonii. B udynki, któ re obec­ nie u kład a się w je d n ą całość „w iejsk ą” , po ­ chodzą oczywiście z różnych stron, i to w łaś­ nie budzi w iele zastrzeżeń.

P odobne założenia m a tw orzone obecnie m u ­ zeum belgijskie w B okrijk, w sercu flam an d z­ kiej części k ra ju . O środek kom pozycji tw orzy p lac sztucznej wsi z okolic K em pen z karczm ą i szkołą. P rz y uliczkach tej w ioski sto ją b u ­ d y n k i ściągane z północno-w schodnich regio­ nów Belgii, obok nich nieodzow ne w iatrak i. D om y z innych okolic k ra ju są odsunięte od c e n tru m m uzeum . M uzeum belgijskie połączo­ ne je s t znów z w ielk im i w sp an iały m ogrodem botanicznym , nie m niej a tra k cy jn y m niż a rc h i­ te k tu ra .

Do tego samego ty p u kom pozycyjnego zaliczyć w ypada z n a jb a rd zie j znanych m uzeów przede w szystkim D en G am ie B y w A arhus, w D anii. J e s t to w ybudow ane w p a rk u m iejskim całe sztuczne m iasteczko z placam i, ulicam i, pocztą z X V III w., dom em b u rm istrza, zakładam i p rze­ m ysłow ym i z X V II do początków X IX w. Z d u ­ m iew ające, au ten ty czn e w yposażenie w n ę trz ty ch w szystkich budynków , od strychów do piw nic, k tóre tak że m ożna zwiedzać — czyni to m uzeum w A arh us jed n y m z najb ard ziej pou­ czających w Europie. Cała k u ltu ra i całe życie m iejskie przed erą przem ysłow ą s ta ją przed oczym a zw iedzającego. M eble, narzędzia, sta re m aszyny, w arsztaty , obrazy, ośw ietlenie, n a ­ czynia stołow e i kuchenne, biblioteczki m iesz­ czańskie — w szystko n a swoim m iejscu i w szystko dostępne zw iedzającym (notabene p raw ie bez nadzoru). Całość je st bardzo ro m an ­ tyczna, ale logicznie uzasadniona tym , że w szystkie te obiekty pochodzą z sam ego A a r­ hus, a więc z jednego m iejsca, i jakkolw iek obecnie na nowo skom ponow ane i pochodzące z różnych czasów — to jed n a k tw o rzą całość, k tó ra w y daje się m niej sztuczna niż Cloppen­ burg. M uzeum pow stało w lata ch 1909— 1914, gdy R ada M iasta p ostanow iła całkow icie zmo­ dernizow ać sta re c e n tru m A arh us i na m iejsce daw nych budow li postaw ić ta m współczesne. S tąd zapew ne p ły n ie jednolitość koncepcji i szczęśliwe om inięcie trudności, ja k ą zazw y­ czaj nasuw a tego ro d zaju program .

Z innych, podobnych założeń, w arto wspom nieć o M ystic S eap ort w C onnecticut (USA). Je st to zachow any — podobno a u ten ty czn y p o rt

m i, w k tó ry m zakotw iczono au ten ty czn e ża­ glow ce sp rzed 200 i 100 lat.

W nieco odm ienny sposób pow staw ały m uzea b ry ty jsk ie . N ajczęściej bazow ane są n a je d ­ n y m lub k ilk u bu d y n k ach zn ajd u jący ch się in situ, do k tó ry ch dostosow ano inne, p rzen iesio­ n e z najbliższych okolic. Są to m ueza m ałe, o b ejm u jące swoim zaintereso w aniem n iew ie l­ kie regiony. Tak np. w C regneash, n a w yspie M an, gdzie większość dom ów ry b ack ich pozo­ staw iono in situ, albo w C astlem useum pod Y orkiem , którego ośrodkiem są daw n e w a rsz ta ­ ty w ięzienia kobiecego, albo St. F agans C astle w W alii, gdzie budow le usytuow ano w pobliżu istniejącego pałacu m agnackiego, a m uzeum m a n a celu pokazanie zarów no k u ltu ry m ie j­ scowego lu d u w iejskiego, ja k i k u ltu ry szla­ checkiej. P ow ażną część obiektów szw edzkiego m uzeum w L u nd tw o rzą rów nież budow le p o ­ zostaw ione in situ, k om ponujące się w m iesz­ czańską część pokazu m uzealnego.

Tak więc zasadniczo m ożna w ydzielić trz y t y ­ p y program ów : pokaz regionam i, kom ponow a­ n y m i w pew ne całościow e zespoły budynków , pokaz w form ie sztucznych osiedli, n iek iedy zgrom adzonych p rzy b u d y n k ach stojących in s itu i w reszcie ty p kopenhaski, k tó ry ekspo nu­ je budow le w izolacji od sąsiadów , ja k b y rzeź­ b y w ogrom nej gliptotece.

N ie znam m uzeum , k tó re próbow ałoby u k ład u funkcjonalnego, tj. zestaw ienia bud y nk ó w w e ­ dle ich funkcji, np. typów w iatrakó w , kuźni, szałasów itp. w układzie chronologicznym lub typologicznym . W ro zp a try w a n y ch p rzez zespół pracow ników w arszaw skiego M uzeum E tn o g ra ­ ficznego p rogram ach pro jek to w an eg o m uzeum w plenerze n a te re n ie Puszczy K am pinoskiej, rozw ażano m ożliwość uk ład u , k tó ry by p o łą­ czył ekspozycję regionam i z ekspozycją u za­ leżnioną od fu n k cji obiektu. M ożna sobie w yo ­ brazić u k ład prom ienisty, n a półkolu, w k tó ­ ry m by — idąc w zdłuż pro m ieni ■— uzyskiw ało się pokaz regionam i, a idąc po łu k ach półkola — układ porządkow y funkcjo n aln ie.

DODATKOWE ZAGADNIENIE PROGRAMU MUZEÓW W PLENERZE

O pisując szkicowo n iek tó re z w ażniejszych m uzeów zagranicznych, w spom niałem o szere­ gu dodatkow ych pu n k tó w w p ro g ram ach p o ­ szczególnych in sty tu cji.

U chw ała zjazdu ICOM, k tó rą przytoczyłem n a w stępie, zaleca łączenie z m uzeum w p len erze osobnego b u d y n k u , w edle m ożności now o­ czesnego, w k tó ry m n ależy pom ieścić oczywiście zarząd m uzeum , ale także sta łą ekspozycję e t­ nograficzną. Ma ona przez sy stem aty czn y u k ład sw ych zbiorów uzup ełniać d y d a k ty k ę całości pokazu, a więc rozw ój narzędzi, m oże stosunek

do sąsiednich regionów, chronologię form b u ­ do w lanych i technicznych etc. N aw iasem do­ dam , iż tu oczywiście pow inny się m ieścić m a­ gazyny, bez k tó ry ch nie w olno p ro jektow ać żadnego m uzeum . Szereg m uzeów w plenerze z n a jd u je oparcie po p ro stu w in sty tu c ja c h m a­ cierzystych. Skansen — w sąsiednim N ordiska M useet, F rid la n d m u se e t — M uzeum N arodo­ w ym w K openhadze i sąsiadu jącym w sam ym S o rg en fri oddziale rolny m tegoż m uzeum . W A rn h em zbudow ano na te re n ie p a rk u e tn o g ra ­ ficznego osobne trz y gm achy m uzealne, m iesz­ czące specjalne ekspozycje: strojów , narzędzi rolniczych oraz pojazdów . W ydaje się nie u le ­ gać w ątpliw ości, że u zu p ełn ienie m uzeu m w p len erze odpow iednią ekspozycją w sp ecjal­ n y m gm achu m uzealny m je s t rzeczą ze wszech m ia r w skazaną, jeśli m uzeum m a pełnić po­ w ażnie swe fu n k cje ośw iatow e, a w ięc społecz­ nie najw ażniejsze.

W k ilk u m uzeach łączy się z p ark iem e tn o g ra­ ficznym pokazy przyrodnicze. S kansen uzupeł­ nia ZOO, w m uzeach h olend erskich istn ieją ogrody botaniczne, organicznie splecione z p ro ­ gram em m uzeów . P odobną propozycję w ysu­ n ięto na kieleckim zjeździe n aszej R ady O chrony P rzy ro d y , gdzie pow zięto uchw ałę zalecającą łączenie p ro jek to w an y ch p arków etnograficzn ych tery to ria ln ie (jeśli nie organi­ zacyjnie) z p ark a m i i rez e rw a ta m i p rzyrody. Idea ta nie jest obca kierow n ictw u P a rk u P ie­ nińskiego, a lokalizacja w arszaw skiego m uzeum pod gołym niebem na s k ra ju P uszczy K am pi­ noskiej, w Lipkow ie, m iała dojść do sk u tk u p rzy w spółpracy z w łaściw ą radą narodow ą. ICOM zaleca rów nież budow anie w obrębie p ark ó w etnograficznych odpow iednich stadio­ nów czy am fiteatró w dla pokazów tea tra ln y ch , śpiew u, m uzyki i tań ca ludowego.

T en dział p opu lary zacji w iedzy o k u ltu rz e lu ­ dowej je s t najszerzej rozbudow any w S kanse­ nie sztokholm skim . Z n a jd u je się n a jego te re ­ nie kilk a m iejsc, w k tó ry c h odbyw ają się n a j­ różniejsze im prezy, co p raw d a nie w szystkie zw iązane z program em m uzeum : ta ń c e i p rzed ­ staw ienia, festy n y ludow e, uroczystości s tu ­ denckie etc. T akie a m fite a try po siad ają też m uzea norw eskie i n iek tó re duńskie. Celem ty ch urząd zeń je s t p róba pokazu nie tylk o k u l­ tu ry m a te ria ln e j, ale także duchow ej w całej jej rozciągłości. Jak k o lw iek w p ra k ty c e różne m ożna żywić zastrzeżenia co do realizacji tego ro d zaju program ów — m yśl zasadnicza w y d a­ je się słuszna, i także w p ro gram ie naszych tego rod zaju in sty tu cji należałoby ch yba wziąć ją pod uw agę.

I jeszcze jedno zagadnienie dodatkow e. W S kansenie sztokholm skim i w szeregu innych m uzeów tego ty p u u siłu je się w prow adzić po­ kaz stro jó w ludow ych n a żywo, to je st na

g rzb ie ta c h dozorców i dozorczyń m uzealnych. W n ie k tó ry c h ch atach dozór ta k i u d a je zajęcia gospodarcze, a najczęściej przędzenie nici. W L u n d trz y m a się w n iek tó ry ch obiektach bydło i owce. Celem je s t stw orzenie m ożliw ie dok ład­ nego złud zenia rzeczyw istości. M uszę pow ie­ dzieć, że usiłow an ia te m oim zdaniem są nie­ ud an e. K iepski te a tr nie d a je żadnych złudzeń, o d w ro tn ie odb iera realność au ten ty czn em u oto­ czeniu, pseudoaktorom , pseudoakcji i niszczy u w id za w ia rę w p raw d ę tego, co ogląda. S tro ­ je w iszą n a gw oździach i w ieszakach, p raw d zi­ w e i d o ty k aln ie realne, n ato m iast ry tu a ln y b rz ę k kołow rotków w chacie pozbaw ionej a u ten ty czn eg o życia odbiera jej w agę doku­ m en tu .

N a m arg in esie dodam , że te a tra liz a cja grozi m uzeom tego ty p u także p rzy urząd zaniu w n ę trz . J a k w spom niałem , zasadą pow inno tu b yć przenoszenie n a te re n m uzeum w plenerze a u te n ty cz n e g o w yposażenia. Id eał ten je s t je d ­ n a k p ra w ie nie do osiągnięcia. W ypełnia się w ięc w n ę trz a przedm iotam i ściągniętym i sk ąd ­ in ą d i tu ta j rodzi się bardzo często pokusa p rz e sa d y w w y razie pozbaw ionym n a tu ra ln o ś­ ci. G rom adzi się więc często w szystkie p rze d ­ m ioty , ja k ie m ogłyby się znaleźć w chacie, w y ­ posaża ją w m alow idła, snycerkę, narzędzia ciesielskie, k raw ieck ie — słow em w e w szystko, cokolw iek da się tam zmieścić. W rezu ltacie p o w sta je k o nglom erat nie odpow iadający żad­ nej rzeczyw istości, a nie d ający siłą rzeczy p rze jrz y sto śc i ekspozycyjnej, do jak ie j p rzy ­ w y k liśm y w w ystaw ach m uzealnych. P o w staje fałsz y w y obraz u zw iedzającego, jak a ś b a jk o ­ w a w iz ja bogactw a. Od tego grzechu w cale nie je s t w o ln y Skansen, szczególnie tam , gdzie fol­ k lo r reg io n u b y ł rzeczyw iście różnorodny i bo­ g a ty , np. w dziale z D alarne.

NIEKTÓRE ZAGADNIENIA BUDOWY MUZEÓW W PLENERZE W POLSCE

N a jp ie rw p rag n ę zatrzym ać się nad pytaniem , czy lep ie j budow ać jedn o w ielkie m uzeum cen ­ tra ln e , ja k to zam ierza się np. zrobić w e F ra n ­ cji, czy raczej zalecać tw orzenie m niejszych m u zeó w reg io naln ych i w jak iej liczbie. W yda­ je sie, że za b udow ą m uzeum centralnego p rze ­ m aw ia ły b y koszty o rg an izacy jn o -ad m in istra­ cy jne, zw iazane z u trz y m an ie m i konserw acją tego ro d z a ju in sty tu cji. Nie należy jed n a k za­ pom inać, że budow a np. w W arszaw ie takiego kolosa pociąg n ęłaby za sobą ogrom ne w y d atki n a tra n s p o rt obiektów, trud n o ść ich w yboru w sk ali ogólnokrajow ej i w reszcie — co u w a ­ żam za szczególnie w ażne — tru d n ość angażo­ w a n ia p rz y budow ie przenoszonych obiektów rzem ieśln ik ó w m iejscow ych, znających dokład­ n ie lo k aln e p ro ced ery techniczne. P rzeciw ta ­ k iem u w ielk iem u m uzeum p rzem aw iają jesz­ cze in n e w zględy: zagadnienie terenu , k tó ry by

m ógł odpow iadać topologii w szystkich obiek­ tów przenoszonych z całego k ra ju , a po d ru g ie n ieu n ik n io n y w tak im w y p a d k u ogrom p a rk u etnograficznego. D ośw iadczenie zag ranicznych p ark ó w uczy, że m aksym alne w y m iary nie po­ w in n y przek raczać 30 ha. D alsza rozbudow a i dalsze w y dłu żenie drogi zw iedzającego stało się zb y t nużące dla turystó w , któ rzy p rz e sta ją zupełnie reagow ać na oglądane p rzedm ioty. Jeśli chodzi o stw orzenie w aru n k ó w topologicz­ ny ch dla przenoszonych n a jedno m iejsce obiektów , to sztuczne stw orzenie różnic te re n o ­ w ych m a oczywiście sw oje granice i — ja k są­ dzę — w y klucza w dobrze i praw idłow o p la ­ n o w any m m uzeum objęcie regionów zb yt róż­ nych geograficznie. Stw orzenie na ró w n in ie podw arszaw skiej np. m ik ro k lim a tu dla szała­ sów tatrza ń sk ic h , a n a w e t ch aty beskidzkiej — n asu w ało b y ogrom ne i nieprzezw yciężone tr u d ­ ności. To sam o dotyczy szaty roślinnej i oto­ czenia zab ytku . W rezu ltacie jestem zdania, że w k r a ju ta k zróżnicow anym ja k nasz — m yśl tw o rzen ia centralneg o m uzeum nie b y łab y słuszna.

A w ięc m uzeum regionalne. Ale jakie? J a k w iadom o, k ra j ta k o tw a rty ja k Polska, nie m ógł i nie w y tw o rzy ł tak iej rozm aitości typów k u l­ tu ry ludow ej ja k Szw ajcaria, F ran cja, a n a w e t N iem cy. U rozm aicona rzeźba te re n u i rozlicz­ n e n a w a rstw ie n ie k u ltu ra ln e i etniczne — zro­ dziły w w ielu k ra ja c h isto tne różnice reg io n al­ ne. U nas te granice są pły n n e (poza pasm am i gór), w y n ik a ją c e nie ty le z w aru n k ó w n a tu ra l­ n ych czy n a w e t etnicznych, ile z pew nych po­ działów historycznych, a w ięc rów nież zm ien­ nych. N aw et w b udow nictw ie prób y u stalen ia pew n y ch typ ó w reg ion alny ch n a tra fia ją n a d u ­ że tru d no ści, a ich sens je st niejed n o k ro tn ie w ogóle negow any. A to przecież je st dział n ajw ażn iejszy przy p lano w an iu m uzeum pod gołym niebem . W rezu ltacie w yróżn iane u nas g ru p y regio naln e są tw orzone n a podstaw ie najrozm aitszych, n iejed n o lity ch k ry terió w , ale przecież zadom ow iły się nie tylko w św iado­ m ości pow szechnej, lecz także w naszej e tn o ­ grafii. M am y dość jasn e pojęcie o szeregu r e ­ gionów: kurpiow skim , łow ickim , sieradzkim , podlaskim etc., nie m ów iąc o b ardziej u c h w y t­ n ych góralskich. Sądzę, że m im o nie dość w y ­ raźn y ch p o d staw teo rety czny ch trzeba, m ożna i m usi się oprzeć p rz y plan ow aniu sieci m u ­ zeów w p len erze na tak po jęty ch regionach, k tó re np. podał n a swej znanej m apie prof. B ystroń . Tam , gdzie podział te n je st zbyt dro b ­ ny, należałoby pom yśleć o łączeniu k ilk u grup, ta k ja k to zaplanow aliśm y dla m uzeum w Sa­ noku. Z abieg ta k i w y d aje się konieczny, by nie w paść w biegunow ą w sto sun ku do idei cen traln ego p a rk u etnograficznego — ew en­ tualn ość tw o rzen ia zb yt licznej sieci m uzeów naszego ty pu . D ośw iadczenia szw edzkie w ty m w zględzie są raczej odstraszające. M ałe i m a­ leń k ie sku p isk a zabytkow ych dom ków,

rozsy-pan e po m ało d ostępnych i tu ry sty cz n ie często n ie a tra k c y jn y c h p u n k ta c h — p ow odują tylko dalsze niszczenie opuszczonych obiektów . N ikt bow iem ani finansow o, ani fachow o n ie je s t i nie będzie w stan ie obsłużyć zb y t w ielkiej liczby tak ic h m ik ro sk o pijn y ch parków .

W spom niałem już, że m uzea w p len erze po­ w in n y być z reg u ły zw iązane z o dpow iednią in ­ s ty tu c ją m uzealną ju ż istn iejącą, a jeśli to nie je s t m ożliwe, to należy powołać do życia jesz­ cze przed ich budow ą odpow iednią placów kę. T ylko wówczas unik n ęło b y się takiego sk an ­ dalu, ja k „sk an sen ” w p a rk u K ościuszki w K a ­ tow icach lu b n ieu d a n y e k sp ery m en t w Woli Ju sto w sk iej. Z ty ch w zględów sądzę, że n ależy bazow ać w p ro je k to w a n iu m uzeów n a w ięk ­ szych in sty tu cja ch m uzealnych z działam i e t­ nograficznym i, a w ięc n a K rakow ie, W arsza­ wie, W rocław iu, Łodzi, T oruniu, G dańsku, B y­ tom iu, P oznaniu, Zakopanem , O lsztynie, R ze­ szowie, L ublinie. Tam istn ieją zarodki p rz y ­ szłych k a d r obsługi naukow ej i technicznej p ro jek to w an y ch p a rk ó w etnograficznych. To w yznacza w jak iś sposób liczbę m uzeów (przy­ puszczalnie około 12), k tó ry ch lokalizacja oczy­ w iście w każdym w y p ad k u je s t do p rze d y sk u ­ tow an ia w szczegółach. M yślę, że m uzea tak ie b y ły b y kilkuregionow e, np. m azow iecko^pod- laskie z w szystkim i podregionam i — w W a r­ szawie, p odhalańsko-spisko-oraw skie — w Z a­ kopanem , śląskie z w ielu p odregionam i — w B ytom iu czy w in n y m m iejscu itd.

W ostatnich czasach pow stało now e n ieb ezpie­ czeństwo, k tó re m oim zdaniem m oże ideę m u ­ zeów w p len erze zupełn ie w ypaczyć. M am tu na m yśli am bicje teren o w y ch w ładz ad m in i­ s tra c y jn y c h i k o n serw ato ró w zabytków . Podział a d m in istra c y jn y dzisiejszej Polski nie m a w łaś­ ciw ie żadnego zw iązku z tra d y c y jn y m podzia­ łem regionalnym , od w ro tn ie — przecin a d aw ­ ne ziem ie w zdłuż i w poprzek. In n e oczywiście istn ieją dziś przy czy n y dla u sta la n ia g ran ic ad­ m in istrac y jn y c h niż przed w iekam i czy n aw et d ziesiątkam i lat. Ale m uzea, k tó ry c h zadaniem je st zachow ać i pokazać tra d y c y jn ą k u ltu rę sprzed rew olu cji przem ysłow ej, nie m ogą — ja k sądzę — ulegać sugestiom p ły n ący m od dzisiejszego podziału. M ożna łączyć k ilk a ze­ społów reg io nalny ch w jed n y m organizm ie p a rk u etnograficznego, ko rzystającego z pom o­ cy w iększych ośrodków m uzealnych, ale uleg a­ nie sugestiom dzisiejszego podziału a d m in istra ­ cyjnego pociągnęłoby za sobą zbędne w zasa­ dzie p o w tarzan ie tych sam ych zagadnień w k il­ ku m uzeach, jeśli — ja k to często b y w a — strzęp y regionów z n a jd u ją się na te re n ie k ilk u w ojew ództw . Np. P odlasie — w trzech w o je­ w ództw ach, n aw et M azowsze — w dwóch, P o ­ m orze — w trzech itd. P rzy w iązan ie in ic ja ty ­ w y tw orzenia m uzeów do w ładz a d m in istra ­ cyjnych m a dalsze k o nsekw encje p rakty czne. Zadaniem k o n serw ato ra je s t u rato w a n ie z a b y t­

ku, a więc w razie konieczności jego p rz e n ie ­ sienia — obojętne pow inno m u być, n a te re n ie jakiego w ojew ództw a znajdzie się ów zab y tek . Tym czasem tak a o p eracja okazuje się n iem o ­ żliw a do przeprow adzenia, w łaśnie z pow odu m iejscow ych am bicji (chyba fałszyw ych) oraz naw yków schem atycznego m yślenia b iu ro k ra ­ cji finansow ej. G dyby zdecydow ano się np. b u ­ dować p a rk etnograficzny na te re n ie m ia sta W arszaw y, nie udałoby się zaangażow ać do te ­ go celu k red y tó w w ojew ództw a w arszaw skiego. Z tych w aru n k ó w i grożących nieb ezpieczeństw w yciągam w niosek, że organizacja m uzeów w plenerze pow inna przejść całkow icie w ręce m uzeów etnograficznych w raz z p rzezn aczo n y ­ m i na te n cel k red y tam i. Oczywiście w sp ó łp ra ­ ca z k o n serw atoram i m u siałaby być ja k n a j­ ściślejsza. Do arg um entów ju ż przy to czo n y ch dochodzi jeszcze jed e n w ielkiej w agi. K o n se r­ w atorzy obecnie zdani są p rzy p rac a c h p rzez siebie finansow anych całkow icie n a P ra co w n ie K onserw acji Z abytków lub inne p rz e d się b io r­ stw a budow lane. Tym czasem trw a ją c a la ta m i budow a m uzeum w p lenerze m usi b yć sk o n ­ cen trow ana całkow icie (lub niem al całkow icie) w jed n ej pracow ni k on serw ato rsk o -b u d o w lan ej, oddanej w yłącznie p racy dla tego m u ze u m i w niej w yspecjalizow anej. Taki u k ład m u si być oczywiście o p a rty n a w łaściw ej o rg an izacji s a ­ mego m uzeum i na jego stałym budżecie. T ak zorganizow ane są p race w F rid la n d m u se e t w S orgenfri pod K openhagą, prow adzone n a jb a r ­ dziej wzorowo w edle zgodnej opinii w sz y st­ kich specjalistów . W łasnych a rc h ite k tó w i w ła ­ sne pracow nie posiad ają m uzea n orw esk ie i fiń ­ skie.

I jeszcze jedno zagadnienie. Z n a tu ry rzeczy m uzeum w plenerze, p a rk etn og raficzny — m a i m usi obrazow ać k u ltu rę ludow ą w z am ierzo ­ nych gran icach na elem entach ty p o w y c h dla tejże k u ltu ry , a więc także dla jej b u d o w n ic ­ tw a. Oczywiście m ogą zajść w yp ad k i o d stę p ­ stw a od tej zasady, gdy jak iś w y jątk o w o u n i­ k atow y obiekt nie może być inaczej u ra to w a ­ ny, jak tylko przez przeniesienie go do m u zeu m pod gołym niebem . O cena przyd atno ści o b iek ­ tu dla celów m uzealnych m oże być je d n a k róż­ n a od oceny konserw ato ra, którego u w a g a siłą rzeczy zw raca się raczej k u elem entom w y ją t­ kow ym , a ochrona ty p u przeciętnego leży n a uboczu jego zainteresow ań. I słusznie. A le n a ty m w łaśnie tle zary so w u je się znow u k on iecz­ ność przebudow y system u organizacji m uzeó w w plenerze, jeśli m ają spełniać zadan ia n a szk i­ cow ane na w stępie w m yśl u chw ały ICOM. Z atrzy m ałem się nieco dłużej na z ag ad n ien iach prak ty czn y ch organizacji p ra c y p rzy p o w o ły ­ w an iu do życia m uzeów om aw ianego ty p u . W y­ daw ało m i się to jed n a k konieczne, jeśli m am y ruszyć z m artw eg o p u n k tu i un ik n ąć b łęd ó w czy chaosu, jak ie grożą n am w obecnym sta n ie rzeczy.

Sw oje rozw ażan ia dotyczące Polski ograniczam więc w re z u lta c ie do następ u jący ch tez:

1. Z rezygnow ać należy z idei m uzeum c e n tra l­ nego, gdyż stw orzenie go byłoby z w ielu w zglę­ dów niew skazane.

2. O graniczyć trzeb a liczbę p ro jek to w an y ch m uzeów n a te re n ie Polski do 12 lu b 13 oraz zw iązać je z w iększym i cen tram i m uzeów e tn o ­ graficznych.

3. M uzea ta k ie pow inny obejm ow ać po k ilka regionów etnograficznych, p rzy czym za po d­ staw ę p o d z ia łu p ropo n uję p rzy jąć m apę prof. B y stro nia, m im o p ew nych jej niedostatków . 4. L ok alizacja m uzeów je s t zależna od ty lu okoliczności, że tru d n o byłoby obecnie szcze­ gółowo je rozp atryw ać.

5. P rzed p rzy stąp ien iem do budow y p a rk u e t­ nograficznego należy ustalić zasady jego o rg a­ nizacji i stosunek do m acierzysty ch m uzeów odpow iedzialnych za plan i p ro g ram przyszłej placów ki.

6. N ależy utw orzyć przy m uzeum odpow ied­ nie p racow nie k onserw atorsko-budow lane, k tó ­ re by przez lata budow y m uzeum specjalizo­ w ały się w tej pracy.

7. M uzeum w p len erze pow inno posiadać w łas­ ne k re d y ty na cele budow y i podejm ow anych przez siebie inw estycji.

,prof. dr K saw ery Piwocki dyrektor Państwowego Muzeum Etnograficznego

W arszawa

LES DIFFÉRENTS TYPES DES PARCS ETHNOGRAPHIQUES

Au début de son article, l’aulteur cherche à différencier 'les notions telles que: m onum ent historique, réserve, musée en plein air. Le m onum ent historique constitue une notion générale, tandis que l’on peut dénommer „réserve” un objectif, soit laissé dans ses fonctions prem ières ou qui en a été p riv é (comme p ar ex. la ru in e d’un château-fort) qui, p a r un am énagem ent et une surveillance convenables, ainsi que par l’a rra n ­ gem ent de son entourage et de ses voies d ’accès, a été ren d u accessible aux visiteurs de façon perm a­ nente. On qualifie de musée, par contre, ce genre

d’objectifs ou de leurs ensembles, qui est soumis non seulem ent à une surveillance, m ais qui est basé sur une organisation institutionnelle convenable, possède un program m e didactique de présentation et une expo­ sition réalisée selon les règles de ce program m e. L'expérience nous dit que les objectifs dépourvus d’une base institutionnelle — m algré des conditions d ’em placem ent théoriquem ent favorables — succom ­ bent en peu de temps à une destruction totale. Après une description concise des musées en plein air les p lu s Im portants de l’Europe et des Etats-U nis, l’au teu r cherche à étab lir las types principaux de ce genre d ’institution. Il oppose l ’am énagem ent du Musée „Skansen” de ,Stockholm à celui du Musée Sorgenfri près de Copenhague où chaque ensemble des enclos paysans est séparé des autres p a r une bande de v er­ dure et form e ainsi un objet d ’exposition à part, tandis que dans le Skansen sus-m entionné, la dispo­ sition, en principe „géographique”, a été oblitérée du fait d’une certaine étroitesse des lieux, de la pro x i­ m ité parfois même directe de bâtim ents et p ar l’in ­ troduction d’objectifs de la culture populaire. L’amé­ nagem ent du Musée hollandais de Arnhem se base

opportuném ent su r le principe d’une présentation régionale tandis que celui de Bokrijk en Belgique, soit encore plus celui de Cloppenburg en ft.F.A. cons­ titu en t pour ainsi dire des „villages artificiels” com­ posés de m aisons transportées de diverses localités. L’objection ne serait pas de mise en ce qui concerne Garnie By de A arhus au D anem ark dont le musée tout entier constitue une petite ville formée de b âti­ m ents „in situ”. Les m usées de la G rande-B retagne et le très beau musée de Lund en Suède sont conçus selon un principe quelque peu différent: ils se basent principalem ent sur les m onum ents historiques con­ servés „in situ”, auxquels on a odjoint des construc­ tions transportées d’ailleurs.

L’auteur envisage la possibilité de l'arrangem ent d’un parc ethnographique qui serait une combinaison de la disposition régionale qui domine dans les program ­ mes de la maljorité des m usées en plein air avec la disposition des bâtim ents selon leurs fonctions res­ pectives notam m ent: habitat, bâtim ents sacraux, in ­ dustriels, etc. Une telle conception serait possible à réaliser dans le cadre d’un système rayonnant qui p e rm ettrait de voir une présentation régionale en suivant les rayons de l’am énagem ent spatial, tandis q u ’en su iv an t les courbes des arcs ainsi form és l’on a u rait sous les yeux l’exposition des différents b âti­ m ents selon leurs fonctions dans les différentes ré ­ gions.

Vers la fin de l’article l’auteur exam ine la possibilité de réaliser en Pologne un program m e d ’aménagement complexe de musées en plein air, se prononçant plutôt pour la création de plusieurs musées régionaux que pour l’institution d ’un musée central de ce caractère.