Sylwester Drozd
Zagospodarowanie gruntów
Państwowego Funduszu Ziemi w
województwie lubelskim
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 8,
135-147
A N N A LES U N IV E R SIT A T IS M A RIA E CU R IE-SK ŁO D O W SK A • L U B L IN
POLSKA • ПОЛЬША • POLAND
Vol. VIII, 9 Sectio H 1974
I n s t y t u t E k o n o m ik i P r o d u k c ji. W y d z ia ł E k o n o m ic z n y U M C S
S y l w e s t e r D R O Z D
Zagospodarowanie gruntów Państwowego Funduszu Ziemi
w województwie lubelskim
Освоение земель Государственного земельного фонда в Люблинском воеводстве
The Cultivation of Land Owned by the State Land Fund in th e Lublin Province
W iele u w ag i pośw ięca się o statn io p roblem ow i racjo n aln eg o zagospodaro w a n ia g ru n tó w P F Z i g ru n tó w n a jb a rd z ie j e k sten sy w n ie u ży tk o w an y ch , n a le żących do g o sp o d a rstw ekonom icznie słabych. W y n ik a to w g łó w n ej m ie rze z f a k tu , że istn ie ją c e zasoby P F Z ta k w sk ali k r a ju (w 1971 r. p o n ad 1 m in ha), ja k i w n ie k tó ry c h w o jew ó d ztw ach — zw łaszcza p ółnocnych i zach o d n ich — u tru d n ia ją i o późniają proces in te n sy fik a c ji, a jednocześnie sta n o w ią ogrom ne re z e rw y p ro d u k c y jn e .1
W m ia rę ja k ro śn ie w ra z z liczbą ludności p o p y t n a p ro d u k ty ro ln ic tw a p o trz e b a p o p ra w y g o sp o d ark i ziem ią sta je się sp ra w ą coraz b a rd z ie j piln ą. D y n am ik a spożycia żyw ności w z ra sta ciągle w n ie słab n ący m tem p ie, czego dow odem je s t w ysoki w sk aź n ik dochodow ej elastyczności p o p y tu n a żyw ność. W ynosi on ok. 0,3, n a to m ia st dla a rty k u łó w pochodzenia zw ierzęcego n a w e t pow yżej l . 2
D uże zap o trzeb o w an ie ludności n a żyw ność sta w ia p rzed ro ln ic tw e m po w ażne zad an ia , k tó ry c h re a liz a cja uzależniona je s t m .in. w łaśn ie od p ełnego w y k o rz y sta n ia w szystkich g ru n tó w p rz y d a tn y c h do rolniczego u ży tk o w a n ia. G ru n tó w ta k ic h m am y je d n a k w P olsce coraz m n iej. W 1946 r. n a 1 m iesz k a ń c a p rz y p a d a ło 0,85 h a u ży tk ó w rolnych, obecnie p o w ierzch n ia ta w ynosi już ty lk o 0,60 ha.
Z jaw isko u b y tk u g ru n tó w p rz y d a tn y c h do u ży tk o w a n ia rolniczego je st bez p o śre d n im sk u tk ie m u p rz em y sło w ien ia i u rb a n iz a c ji k ra ju . Z m n iejszan ie się p o w ie rzch n i u p ra w n e j w w y n ik u ty c h procesów je s t zjaw isk iem n a tu ra ln y m i n ieu n ik n io n y m .3
W p raw d zie są jeszcze p ew n e m ożliw ości zag o sp o d aro w an ia ziem d o ty ch cza3 rolniczo n ie u ż y tk o w an y c h (np. m e lio racje n ieu ży tk ó w , re k u lty w a c ja te re n ó w 1 D la le p s z e g o z o b r a z o w a n ia w ie lk o ś c i p r o b le m u tr z e b a p r z y p o m n ie ć ż e g r u n t y P F Z s t a n o w ią w ię c e j n iż c a ły a r e a ł P G R i p o n a d 4 -k r o tn ie w ię c e j n iż g r u n ty r o ln ic z y c h s p ó łd z ie ln i p r o d u k c y jn y c h .
1 Z ob. T . H u n e k: p e r s p e k t y w y n a s z e g o r o l n i c t w a , W a r sz a w a 1969, s. 12.
s W e d łu g d a n y c h G U S w la ta c h 1960—1970 z o g ó ln e j p o w ie r z c h n i u ż y tk ó w r o ln y c h w P o l s c e u b y ło łą c z n ie 859 t y s . h a , c o s t a n o w iło 4,1% o g ó ln e j ic h p o w ie r z c h n i w k r a ju .
136 S y lw e s t e r D r o z d
w y e k sp lo a to w a n y c h przez przem ysł), je d n a k u b y te k ziem i n a cele n ierolnicze w ie lo k ro tn ie przew y ższa p rz y ro s t ziem i ro ln iczej z tego ty tu łu . D latego też podnoszenie p ro d u k c y jn o śc i ziem i je s t fa k ty c z n ie je d y n ą d ro g ą p rzy sp ieszen ia w z ro stu p ro d u k c ji ro ln ej.
W w o jew ó d ztw ie lu b e lsk im je d n ą z isto tn y c h m ożliw ości w z ro stu p ro d u k cji ro ln e j sta n o w i w łaściw e zag o sp o d aro w an ie w y stę p u ją c y c h tu ta j zasobów g ru n tó w PFZ . W 1973 r. a re a ł g ru n tó w P F Z w y n o sił 72 tys. ha.
P oza w o je w ó d z tw am i zach o d n im i i północnym i, spośród k tó ry c h n ajw ięce j P F Z p osiada w oj. o lsz ty ń sk ie — 166 tys. h a (13,1% ogółu u ży tk ó w rolnych), n a stę p n ie k o szaliń sk ie — 122 tys. h a (14,0%) i w ro c ła w sk ie — 103 tys. ha (8,9%), z w o jew ó d ztw w sch o d n ich n a jw ię c e j g ru n tó w P F Z m a L u b elsk ie obok w oj. b iało sto ck ieg o — 77 tys. h a (6,0%). A k tu a ln y s ta n z a p asu g ru n tó w pozo sta ją c y c h w a d m in is tra c ji P F Z sta w ia w oj. lu b e lsk ie w sk a li k r a ju na 7 m ie j scu i stan o w i 7% w sz y stk ic h k ra jo w y c h zasobów ty c h g ru n tó w . W sk ali woj. lu b elsk ieg o g r u n ty P F Z z a jm u ją 5,4% u ż y tk ó w ro ln y c h tego regionu.
N a jm n ie j P F Z p o siad a w oj. łó dzkie — 24 tys. h a (1,0%), k ieleck ie — 13 tys. "ha (0,9%), k a to w ic k ie — 11 tys. h a (2,1%) i k ra k o w sk ie — 7 tys. h a (0,7%) Szy b k ie i tr w a łe z a g o sp o d aro w an ie P F Z nie je s t w w a ru n k a c h woj. lu b e l skiego z a d an iem ła tw y m . N a tru d n o śc i te sk ła d a się szereg czynników , do k tó ry c h zaliczyć n a le ż y to, iż g ru n ty P F Z sta n o w ią m ałe, ro z d ro b n io n e i n ie za w sze a tra k c y jn ie położone działk i, ro zrzu co n e w szach o w n icy pom iędzy g r u n ta m i chłopskim i. S ą sia d u ją c y z n im i ro ln ic y nie zaw sze chcą lu b są w sta n ie z a k u p ić je w celu po w ięk sze n ia sw ego g o sp o d arstw a.
Istn ie ją c e zaso b y g r u n tó w P F Z są n ie ró w n o m ie rn ie rozm ieszczone n a te r e n ie w o jew ó d ztw a. P o n a d 88% a r e a łu ziem i k o n c e n tru je się w 7 półno cn y ch i w sch o d n ich p o w ia ta c h o n a jsła b sz y c h g le b a c h i sto su n k o w o d u ży ch g o sp o d ar s tw a c h in d y w id u a ln y c h , o d cz u w a ją cy c h ra c z e j b r a k siły roboczej niż ziem i. N ajw ięcej g ru n tó w P F Z w y stę p u je w p o w iatac h : w ło d aw sk im — 16 050 h a (23,1% ogółu P F Z ), ch e łm sk im — 14 768 h a (21,3%), b ia lsk im — 9589 h a (13,8%), h ru b ie sz o w sk im — 7808 h a (11,7%), to m aszo w sk im — 5447 h a (7,8%) i p a rc z e w sk im — 4049 h a (5,8%).
G ru n ty sta n o w ią c e 22% zasobów P F Z z n a jd u ją się n a te re n ie pozostałych 12 p ow iatów . N a jm n ie j P F Z w y stę p u je w p o w ia ta c h : ja n o w sk im — 200 ha, o p o lsk im — 200 h a , b ełż y ck im — 171 ha, k ra śn ic k im — 162 h a i b y c h a w sk im — 141 ha. Są to p o w ia ty n a ogół o lepszych g le b a c h i m n iejszy ch g o sp o d a r stw a ch , stą d też istn ie je ta m w ięk szy p o p y t n a ziem ię.
S p ecy fik a p o w ia tó w p ó łn o cn o -w sch o d n ich w y m a g a p o św ięcenia szczególnej u w a g i w łaściw em u i ra c jo n a ln e m u zag o sp o d aro w an iu g ru n tó w P F Z . W n ie k tó ry c h z n ich P F Z sta n o w i b ard zo p o w ażn y p ro b lem . S y tu a c ja ta k a m a m ie j sce zw łaszcza w pow iecie w ło d aw sk im , gdzie g r u n ty te sta n o w ią 17,8% ogółu u ż y tk ó w ro ln y c h p o w iatu . D użą w ag ę o d g ry w a ją ta k ż e ziem ie P F Z w p o w ie cie c h ełm sk im (10,1%), b ia lsk im (7,1%) oraz p a rc z e w sk im (6,5% ogółu u ży tk ó w rolnych).
D o d atk o w y m c z y n n ik iem o g ra n ic z a jąc y m m ożliw ość szybkiego ich zagos p o d a ro w a n ia je s t fa k t, iż g r u n ty te sk ła d a ją się p rz e w a ż n ie z u ż y tk ó w ro ln y c h n isk ic h klas. G r u n ty V i V I k la sy sta n o w ią ok. 90%, a p o w ażn a ich liczba w o b ecn y m sta n ie to n ie u ż y tk i oraz n ie zm elio ro w an e łąk i i p a stw isk a (zwłaszcza w pow . c h ełm sk im i w łodaw skim ). W y stę p u ją ró w n ież n ie w ie lk ie ilości g r u n tó w lepszych, IV i III k la s y (ok. 7%), a n a w e t g le b y II k lasy , g łó w n ie w po w ia ta c h h ru b ie sz o w sk im i tom aszow skim .
Z a g o sp o d a r o w a n ie g r u n tó w P a ń s t w o w e g o F u n d u sz u Z ie m i.., 137
Szybsze zagospodarow anie P F Z h a m u je w znacznym sto p n iu n ied o statecz n a m oc p rzero b o w a a p a ra tu geodezyjnego w zak resie p ra c k o m asacy jn y ch . K om asacja g ru n tó w P F Z je st je d n a k n iezbędna, gdyż a k tu a ln ie g ru n ty te nie stan o w ią w iększych kom pleksów u ła tw ia ją c y c h zagospodarow anie, zw łaszcza przez g o sp o d arstw a uspołecznione. O becnie g ru n ty te w y stę p u ją w postaci 78 tys. d ziałek, p rz y czym 83% ogółu działek nie p rze k racza w ielkości 1 ha, 13% stan o w i d ziałk i 1—2 h a, 3% — 2— 5 h a zaś ty lk o 1% to 5 i w ięcej h e k ta ro w e o b iek ty . Szczególnie duże rozproszenie działek w y stę p u je w p o w ia ta c h o m ałej ilości g ru n tó w PFZ.
U ży tk o w an ie g ru n tó w będ ący ch w a d m in istra c ji P F Z w regionie lu b elsk im je st nieco o dm ienne niż p rzeciętn ie w k ra ju .
Tab. l. Struktura użytkowania gruntów PFZ w 1971 r. (w %) The structure of utilizing S.L.F. land in 1971 (in %)
W yszczególnienie Woj. lubelskie Polska
Grunty dzierżawione 60,1 68,3
Grunty w bezumownym użytkowaniu 0,7 6,9 Lasy i tereny pod zalesienie 18,8 14,8 Nieużytki i grunty czasowo nieprzydatne 14,4 10,0
Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie danych WKPG w Lublinie oraz R ocz
nika S tatystyczn ego 1972.
U dział g ru n tó w p o zostających w b ezum ow nym u ż y tk o w a n iu w woj. lu b e l sk im je st p o n a d 9 -k ro tn ie niższy niż p rzec iętn ie w k ra ju . Z nacznie w ięcej je st n a to m ia st te re n ó w leśnych, szczególnie w północno-w schodnich p o w iatac h w o jew ó d ztw a, p o siad ający ch słabsze gleby. R ów nież nieco w iększy u d ział sta n o w ią w L u b elsk iem g ru n ty nie u ży tk o w a n e rolniczo.
F o zo stające w a d m in istra c ji P F Z g ru n ty ro ln e z n a jd u ją się w p rzew aż ając ej ilości w u ży tk o w a n iu d z ierżaw n y m (65% P F Z i 95% u ży tk ó w ro ln y ch PFZ). B lisko 23,2 tys. in d y w id u a ln y c h ro ln ik ó w dodzierżaw ia ok. 41,0 tys. h a g ru n tów . Oznacza to, że ok. 7% ogółu ro ln ik ó w woj. lubelskiego dod zierżaw ia ś re d nio 1,82 ha.
J e s t rzeczą in te re su ją c ą, że sk ład dzierżaw ców g ru n tó w P F Z nie w y k a z u je zdecy d o w an ej do m in acji k tó re jk o lw ie k k a te g o rii w łaścicieli g o spodarstw . W g ru p ie o b szarow ej do 2 h a z n a jd u je się 27,7% w łaścicieli g o sp o d arstw , w g r u pie ob szaro w ej 2— 4 h a — 27,5%, w g ru p ie 4— 8 h a 26,0% o raz w g ru p ie 8 ha i p o n ad — 18,8% ogółu w łaścicieli.
J a k w idać, n ajw ięk szy o d setek stan o w ią w śró d dzierżaw ców P F Z w łaści ciele g o sp o d a rstw k a rło w a ty c h i m ałych. D odać należy, że w la ta c h 1968— 1971 zm n iejszy ła się bardzo w y ra ź n ie liczba dzierżaw ców p o siad ający ch g o sp o d ar stw a w iększe, a zary so w ała się te n d e n c ja zw ięk szan ia liczby d zierżaw ców z g ru p y w łaścicieli m ałorolnych. W y n ik a to p raw d o p o d o b n ie z tego, że fo rm a d z ie rż a w y je s t ta ń szy m sposobem p o w ięk szan ia g o sp o d arstw a an iżeli z a k u p ziem i. K w estia ta je st isto tn a, zw łaszcza d la g o sp o d arstw m ałych, k tó re nie zaw sze d y sp o n u ją o d p ow iednią su m ą p ieniędzy na zak u p g ru n tó w .
Z ag ad n ien ie w ielkości d ziałek d zierżaw io n y ch przez in d y w id u a ln y c h ro ln i kó w je st b a rd z o w ażne pod k ą te m ra c jo n a ln eg o zag o sp o d aro w an ia g ru n tó w P F Z . W p raw d zie p rz e c ię tn a w ielkość działek je st dosyć spora, to je d n a k zde
Î3Ô S y lw e s t e r D r o zd
cy d o w an a w iększość d z iałe k n ie p rz e k ra cz a 1 h a , a zn ik o m a je s t ich liczba o o bszarze p o n a d 2,5 h a .4
W la ta c h 1968— 1971 ogólny p rz y ro s t g ru n tó w P F Z w y n ió sł 18,5 tys. ha. S tr u k tu r ę źró d eł teg o p rz y ro s tu p rz e d sta w ia ta b e la 2.
Tab. 2. Struktura przyrostu gruntów PFZ w latach 1968— 1971 (w %) The structure of the increase of the S.L.F. land in the years 196®—1971 (in %)
Woj Źródła przyrostu . lubelskie w tym Polska w tym — ism 1968 1971 1968— 1971 " ' 1968 ' "" 1971 Gospodarstwa indyw idualne 29,0 16,6 40,1 66,1 59,9 74,7 Gospodarstwa uspołecznione 6,6 15,6 6,6 9,4 5,4 16,3 Sprostowania 64,4 68,1 53,5 24,5 34,8 9,0
Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstaw ie danych GUS.
J a k w y n ik a z przy to czo n eg o ze sta w ie n ia zasadniczą pozycję p rz y c h o d u P F Z stan o w ią g r u n ty z a re je s tro w a n e d o d atk o w o w to k u p o m ia ró w scaleniow o- w y m ie n n y c h i p ra c uw łaszczeniow ych. Z naczny u d ział sta n o w ią ta k ż e g ru n ty p rz e k a z an e przez ro ln ik ó w in d y w id u a ln y c h . N iem n iej je d n a k o sta tn io zau w aża się dość w y ra ź n ą zm ian ę źró d e ł n a p ły w u ziem i do zasobów P F Z . Z g o sp o d a rstw uspołeczn io n y ch proces te n w zasadzie w y g asł i sta n o w ił w 1971 r. ty lk o 6,6%. Z b liżan ie się do zak o ń czen ia a k cji sp ro sto w a ń pow oduje, iż źródło to stopniow o b ędzie w ygasać. T e n d e n c ję w zro sto w ą m a n a to m ia s t p rz y ro st g ru n tó w pocho dzących z g o sp o d a rstw in d y w id u a ln y c h .
W ładze te re n o w e p rz e w id u ją , że po 1975 r. zasad n iczy m źró d łem p rzy ch o d u ziem i n a rzecz P F Z b ęd zie p rz e jm o w a n ie g o sp o d arstw , w ty m d o m in u jący u d z ia ł stan o w ić b ę d ą g o sp o d a rstw a o d d a n e za re n tę . Ju ż obecnie u d zia ł gospo d a r s tw in d y w id u a ln y c h w tw o rz e n iu P F Z sta n o w i 40,1%, podczas g d y jeszcze 4 la ta te m u w y n o sił ty lk o 16,6%. O ile w la ta c h 1968— 1970 p rz ejm o w an o ze s tr o n y ro ln ik ó w p rz e c ię tn ie w s k a li ro czn ej 228 g o sp o d a rstw o p o w ierz ch n i 1053 h a, to w ro k u 1971 już 338 g o sp o d a rstw i 2050 ha. J a k z teg o w idać, liczba p rz e ję ty c h g o sp o d a rstw zw ięk szy ła się o 48%, a o b sza r p rz e ję te j ziem i aż o 94%.
S tr u k tu r ę g o sp o d a rstw p rz e ję ty c h n a rzecz p a ń stw a w la ta c h 1968— 1971 w e d łu g poszczególnych ty tu łó w p rz e ję c ia p rz e d sta w ia ta b e la 3.
N a jlic z n ie jsz ą pozycję zaró w n o w liczbie p rz e k a z a n y c h g o sp o d arstw , ja k i w ilości p rz e ję te j ziem i sta n o w i p rz y ch ó d z ty tu łu re n ty . G o sp o d arstw a od d a w a n e p a ń s tw u za re n tę w y k a z u ją n a jw y ższą d y n a m ik ę w z ro stu w o sta tn ic h la ta c h . L iczba g o sp o d a rstw p rz e k a z a n y c h z tego ty tu łu w zro sła w 1971 r. w p o ró w n a n iu z ro k ie m 1968 aż 1 0 -krotnie, a ilość ziem i — 9 -k ro tn ie. O ile w 1968 r. p rz y c h ó d ziem i p rz e k a z a n e j za re n tę sta n o w ił 20,1% ogółu p rzy ch o d u ziem i z g o sp o d a rstw ch ło p sk ich , to w ro k u 1971 w sk a ź n ik te n w zró sł do 54,6%. T ak w ięc g łó w n ą p rz y c z y n ą re z y g n a c ji z g o sp o d a rstw i z d a w a n ia ziem i je st staro ść i b ra k r ą k do p racy .
« P r o c e n t o w y u d z ia ł d z ie r ż a w io n y c h d z ia łe k w p o s z c z e g ó ln y c h g r u p a c h o b s z a r o w y c h p r z e d - 24,1% i p o n a d 2,5 h a — 4,5%.
Z a g o sp o d a r o w a n ie g r u n tó w P a ń s t w o w e g o F u n d u sz u Z ie m i... 139 Tab. 3. Tytuły przejęcia gospodarstw chłopskich przez państwo w latach 1968’—1971 The rights by which peasant farms w ere taken over by the State in the years
1968— 1971 W yszczególnienie Gospod ilość larstwa w % Ziei w ha Tiia w % Ogółem 1010 100 5209 100 Przekazane za rentę 308 30,6 2299 44,1 Opuszczone 2«2 28,0 1317 25,2 Przejęte za należności 159 15,9 716 13,7
Przekazane aktem notarialnym 101 10,0 254 4,9
Spadkobranie ustaw ow e 27 2,8 82 1,7
Przym usowy wykup 27 2,8 152 2,9
Przejęte z innych tytułów 100 9,9 389 7,5
Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie danych Wydziału Rolnictwa i L eś nictw a WRN w Lublinie.
Ilość ziem i o fero w a n ej p a ń stw u do p rzejęcia za re n tę je s t znacznie w yższa od fa k ty c zn ie p rz e ję te j. Z 520 w niosków zgłoszonych fo rm aln ie, 212 zostało od rzuconych, co stan o w i 40,7% ogólnej liczby w niosków .5 T ere n o w e o rg a n y w znaczn y m sto p n iu o g ran icza ją n a p ły w ziem i do P F Z , p rz y jm u ją c zasadę, iż p rzed e w szy stk im ta m w nioski ro ln ik ó w w in n y być u w zg lęd n ian e, gdzie is t n ie ją m ożliw ości lepszego zago sp o d aro w an ia ty c h ziem w p o ró w n a n iu z do ty ch czaso w y m i u ży tk o w n ik am i.
W o sta tn ic h la ta c h w y raźn ie w z ra sta obok g o sp o d arstw p rz e k a z an y c h za re n tę liczba g o sp o d arstw p rze jm o w an y c h za należności scalone. M aleje n a to m ia st liczba g o sp o d arstw o p u szczo n y ch 6 oraz p rzejm o w an y ch z ty tu łu sp a d k o b ra n ia ustaw o w eg o .7 N iski je st ró w n ież u d zia ł g o sp o d arstw p rz e jm o w a n y c h w try b ie w y k u p u p rzym usow ego.8
G łó w n y m zad an ie m o rg an ó w a d m in istru ją c y c h g ru n ta m i P F Z w in n o być d ążen ie do p rz e k a z y w an ia g ru n tó w ty m użytk o w n ik o m , k tó rz y p o tra fią ją w sposób trw a ły , szybki i e fe k ty w n y zagospodarow ać. O ceny m ożliw ości tak ieg o zag o sp o d aro w an ia w k o n k re tn e j sy tu a c ji k ażdej g ro m a d y d o k o n u ją zespoły sp ecjalistó w słu żb y ro ln e j w espół z z a in tereso w an y m i p rzy szły m i u ż y tk o w n i kam i. 5 L ic zb a ta w s k a z u je j e d y n ie o r ie n t a c y j n i e w ie lk o ś ć p o d a ż y z ie m i za r e n tę . W ie lu r o ln i k ó w , k o r z y s t a ją c z d o b r o w o ln o ś c i p r z e k a z y w a n ia z ie m i za r e n tę , n ie z g ła sz a je j z r ó ż n y c h p r z y c z y n , p o m im o że fa k ty c z n ie n ie są w s ta n ie n a n ie j w ła ś c iw ie g o s p o d a r o w a ć . • Za g o s p o d a r s tw o r o ln e o p u sz c z o n e u w a ż a s ię g o s p o d a r s tw o , k t ó r e g o n ie z a m ie s z k u j e a n i w ła ś c ic ie l, a n i j e g o m a łż o n k a , d z ie c i lu b r o d z in a , a p r z y ty m g o s p o d a r s tw o to n ie j e s t w c a ło ś c i lu b w w ię k s z e j c z ę ś c i u p r a w ia n e o r a z p o d d a w a n e w ła ś c iw y m z a b ie g o m a g r o n o m ic z - r o y m p r z ez w ła ś c ic ie la , u ż y tk o w n ik a b ą d ź d z ie r ż a w c ę . 7 N a p o d s ta w ie art. 1063 K o d e k s u C y w iln e g o S k a r b P a ń s t w a je s t u s t a w o w y m s p a d k o b ie r cą g o s p o d a r s tw a , j e ż e l i a n i m a łż o n e k s p a d k o b ie r c y a n i ż a d e n z je g o k r e w n y c h , u p r a w n io n y c h d o d z ie d z ic z e n ia z u s ta w y , n ie o d p o w ia d a w a r u n k o m p r z e w id z ia n y m d la d z ie d z ic z e n ia g o s p o d a r s tw a . P o n a d to S k a r b P a ń s tw a u w a ż a n y j e s t za s p a d k o b ie r c ę u s ta w o w e g o g o s p o d a r st w a r o l n e g o , g d y do d z ie d z ic z e n ia u p r a w n io n e są w y łą c z n ie o s o b y w c h w ili o tw a r c ia s p a d k u t r w a le n ie z d o ln e d o p r a c y , je d n a k p o d o k o n a n iu p r zez S k a rb P a ń s t w a s p ła t o d p o w ia d a ją c y c h w a r t o ś c i ic h u d z ia łó w w g o s p o d a r s tw ie s p a d k o w y m . * W e d łu g u s t a w y z d n ia 24 1 1968 r. o p r z y m u s o w y m w y k u p ie n ie r u c h o m o ś c i w c h o d z ą c y c h w s k ła d g o s p o d a r s t w r o ln y c h , n ie r u c h o m o ś c i te m o g ą b y ć p r z y m u s o w o w y k u p io n e , je ż e l i w y k a z u j ą n is k i p o z io m p r o d u k c j i w s k u t e k z a n ie d b a n ia , a w s z c z e g ó ln o ś c i n ie k o r z y s t a n ia ze ś r o d k ó w w p ły w a j ą c y c h n a w z r o s t p r o d u k c ji r o ln e j.
140 S y lw e s t e r D r o zd
W w y n ik u re a liz a c ji pow yższych założeń w la ta c h 1968— 1971 w woj. lu b e lsk im p rz e k a z an o z zasobów P F Z w tr w a łe u ż y tk o w a n ie 21 102 h a g ru n tó w . Z tego 83,4% p rz e ję ły jed n o stk i g o sp o d a rk i uspołeczn io n ej (56,0% PG R , 13,8% R S P , 3,6% K R i 10,0% L P), a 16,6% ro ln ic y in d y w id u a ln i. O gółem ro ln ic y in d y w id u a ln i z a k u p ili w ty m o k resie z zasobów P F Z 5891 h a, p rz y czym 63,8% ty c h g ru n tó w p rzezn aczo n y ch zostało n a u p ełn o ro ln ie n ie g o sp o d a rstw zaś 36,2% ziem i sp rz e d a n o n a g o sp o d a rstw a sam odzielne. Ś red n io ro ln ic y d o k u p o w ali ziem i w ilości 1,89—2,06 h a, zaś g o sp o d arstw a zak u p o w a n e jak o sam odzielne k sz ta łto w a ły się n a poziom ie 5,32— 5,71 ha. C h a ra k te ry s ty c z n y je s t p rz y ty m w o sta tn ic h la ta c h w zro st p o p y tu n a g ru n ty , g łó w n ie n a po w ięk szan ie gospo d a rs tw chłopskich. N a b y w c a m i g ru n tó w z P F Z n a u p ełn o ro ln ie n ie są w w ięk szości ro ln icy , k tó rz y u ż y tk o w a li te g r u n ty n a zasad ac h d z ie rż a w y i obecnie ziem ie te tw o rz y ły z w ła sn y m i p e łn o sp ra w n e w a rs z ta ty ro ln e.
A n a liz u jąc zm ia n y zachodzące w ogólnej p o w ierzch n i g r u n tó w P F Z n ależy odróżniać w y n ik b ila n so w y p rz e p ły w ó w od ich w ielkości. W o k resie b a d a n y c h 4 la t (1968— 1971) o b sz ar g ru n tó w P F Z z m a la ł o 2602 h a. J e s t to n ad w y ż k a ro zch o d u n a d p rz y ch o d em . W o k re sie ty m z je d n e j stro n y zasoby P F Z w zro sły na sk u te k p rz y c h o d u ziem i z ró ż n y c h źró d eł o 18 500 h a, zaś z d ru g ie j do trw a łe g o u ż y tk o w a n ia p rz e k a z an o g o sp o d arstw o m u sp o łeczn io n y m i ro ln ik o m in d y w id u a ln y m 21 102 h a. W w y n ik u tego ty p u ru c h u ziem i pom iędzy ro ln i k a m i a P F Z d o d a tn ie sa ld o d la ro ln ik ó w w yniosło 664 ha. W ty m sam y m czasie saldo d o d a tn ie d la g o sp o d ark i u sp ołecznionej w yniosło 11 331 ha. J a k z teg o w idać, p o d sta w o w ą pozycję w trw a ły m z a g o sp o d aro w an iu ziem i w L u b e lsk iem sta n o w ił do te j p o ry s e k to r uspołeczniony. G o sp o d arstw a chłopskie o d g ry w a ły n a to m ia s t ro lę m a rg in eso w ą.
N a tle p rz e d sta w io n e j sy tu a c ji o b ra z u ją c ej d o tychczasow e te n d e n c je w za k re sie n a ra s ta n ia g ru n tó w P F Z o ra z fo rm ich z ag o sp o d aro w an ia, w y ła n ia się z ag a d n ie n ie, ja k z ja w isk a te u k s z ta łtu ją się w n ajb liż szej przyszłości.
Do p rzyczyn, k tó re w g łó w n ej m ierze d e te rm in u ją p ro ces n a r a s ta n ia g r u n tó w P F Z , zaliczyć n a le ż y p rz e d e w sz y stk im p o stęp u jące sta rz e n ie się ludności w ie jsk ie j, jak o n a stę p stw o o d p ły w u m łodzieży ze w si do p ra c y w p o z a ro ln i czych d ziałach g o sp o d a rk i n a ro d o w e j.
P ro ces sta rz e n ia się lu d n o ści w ro ln ic tw ie szczególnie w idoczny jest, k iedy sp o jrz y m y n a u d z ia ł osób z a tru d n io n y c h w ro ln ic tw ie in d y w id u a ln y m w w ie k u p o w yżej 65 la t. Otóż o ile o d setek te n w ro k u 1960 w y n o sił 9,3%, to w ro k u 1970 w zró sł on do 13,5% i b y ł o 1,7% w yższy od śred n ie g o o d setk a k rajo w eg o . S y tu a c ja pow yższa sp ra w ia , że w oj. lu b e lsk ie z n a jd u je się a k tu a ln ie w g ru p ie wojewTó d ztw o n a jw y ż sz y m o d se tk u lu d n o ści w si b ęd ącej w w ie k u p o p ro d u k cy jn y m .
Jeszcze b a rd z ie j w y m o w n y m w sk a ź n ik ie m o b ra z u ją c y m te n ie k o rz y stn o p ro c e sy zm ia n d em o g ra fic zn y c h n a w si lu b e lsk ie j je st z w ię k sz ająca się liczba osób g o sp o d a ru ją c y c h , k tó ry c h w ie k p rz e k ra cz a 50 lat. W ielkość ta je st o ty le c h a ra k te ry s ty c z n a , że — ja k w sk a z u je R. M a n te u ffe l — n a jlep sze w y n ik i za ró w n o z p u n k tu w id zen ia w ysokości p ro d u k c ji czystej, ja k też efek ty w n o ści fin a n so w e j w y k a z u ją g o sp o d a rstw a , k tó ry m i k ie r u ją ro ln ic y w w ie k u m iędzy 40 i 50 ro k ie m życia.®
W ty m k o n te k śc ie n a le ż y w ięc zauw ażyć, że o d setek g o sp o d a ru ją c y c h k tó • R. M a n t e u f f e l : M ł o d z i r o l n i c y : c z e k a n i e n a o j c o w i z n ą c z y u c i e c z k a ? „ Ż y c ie W a r s z a w y ” , 1969, n r 231.
Z a g o sp o d a r o w a n ie g r u n tó w P a ń s t w o w e g o F u n d u sz u Z ie m i. 141
ry c h w iek nie p rz e k ra cz a ł 50 lat, w y n o sił w 1966 r. na w si lu b elsk iej 55,6%, podczas g d y w ro k u 1970 — 53,2%. N iek o rz y stn ie rów nież k s z ta łtu je się odse te k osób w w ie k u 18—24 lat, k tó ry n ależy do jed n eg o z n ajn iższy ch w k ra ju . O bok sta rz e n ia się ludności, n a stę p u je s ta ły sp ad ek p o te n c ja łu lu d zk ieg o w g o sp o d a rstw a c h chłopskich. O ile w la ta c h 1950— 1960 sp ad ek te n n a w si lu b e l sk ie j w ynosił 2,9%, to w la ta c h 1960— 1970 w zrósł on do 4,1%.
A n aliza p rocesów zw iązan y ch ze sta rz e n ie m się ludności w ie jsk iej m a isto t n e znaczenie d la oceny z ja w isk a zw ięk szan ia się o b szaru g ru n tó w P F Z . W ko n se k w en cji bo w iem procesy te p ro w a d z ą do p o w staw an ia g o sp o d a rstw bez n a stępców , z k tó ry c h w iększość p o tem m niej lu b b ard z ie j podu p ad a. G o sp o d ar stw a bez n astęp có w są z re g u ły je d n o stk a m i słabszym i pod w zględem ekono m icznym w p o ró w n a n iu z g o sp o d a rstw am i pozostałym i. C h a ra k te ry z u je je za ró w n o niższa o b sad a in w e n ta rz a żyw ego, ja k też gorsza zabu d o w a gospodarcza. Z b a d a ń a n k ieto w y ch IE R w y n ik a , że g o sp o d a rstw a bez n astęp có w w w oj. lu b e lsk im są o ok. 20— 30% słabsze od p rzec iętn y ch g o sp o d arstw u ż y tk o w a n y c h p rzez ro ln ik ó w , k tó rz y p rzek ro czy li 60 la t życia.10 G o sp o d arstw a te d y sp o n u ją po n a d to śred n io o 25% m n iejszy m p o te n c ja łe m siły roboczej od p o zostałych go sp o d a rstw g ru p y w podeszłym w ieku.
Szczególnie o stro w idoczny jest proces p o d u p a d a n ia g o sp o d arstw na te r e n a c h o g orszych gleb ach , g łó w n ie w p o w iatach w schodnich i północnych, a w ięc w re jo n a c h , gdzie już obecnie k o n c e n tru ją się pow ażniejsze o b szary PFZ . R e jo n y te jednocześnie c h a ra k te ry z u ją się w ysokim ud zia łem ludności w w ie ku pow yżej 60 lat. I ta k np. w pow iecie ch ełm sk im u d ział ludności n a w si, k tó ra p rzek ro czy ła 60 la t życia w ynosi 28,9%, a w pow iecie w ło d aw sk im aż 37,5% ogółu ludności wsi. Są w sie, w k tó ry c h połow a g ospodarzy p rz e k ro c zy ła 60 lat, a w k ażd ej w si znaczna część g o sp o d arstw nie p osiada następców .
Do g łó w n y ch sk u p isk g o sp o d arstw ekonom icznie sła b y ch należą p o w iaty : ch ełm sk i, w ło d aw sk i, p arczew sk i, łu k o w sk i i północna część p o w ia tu h ru b ie szow skiego. W p o w ia ta c h ty c h oprócz b a rd z ie j in ten sy w n eg o niż p rz e c ię tn ie w w o jew ó d ztw ie o d p ły w u m łodzieży i sta rz e n ia się ludności w si ró w n ież ja kość g leb m oże być u z n a n a za je d n ą z przy czy n słabości ekonom icznej p ew n ej części g o sp o d arstw . P rz e p ro w a d z o n a bow iem w 1968 r. a n a liz a p rzy c zy n osła b ia n ia g o sp o d a rstw n a ty m te re n ie w y k az ała , że w 32% p rzy c zy n ą słabości go sp o d a rstw a b y ły słab e g leby, w 56% — staro ść gosp o d arzy i w 12% in n e p rz y c z y n y (klęski losow e, n ie u m ie jętn o ść g o sp o d aro w an ia, duże sp ła ty ro d zin n e itp .).11
O k re śle n ie do k ład n eg o te m p a w z ro stu g ru n tó w P F Z w p e rsp e k ty w ie 10— 15 la t je s t z ad an ie m dość tru d n y m . N a tem po to b o w iem w p ły w a nie ty lk o s y tu a cja d e m o g raficzn a w si, ale ta k że s y tu a c ja ekonom iczna, o k reślo n a p o lity k a ro l n a itp. N iem n iej je d n a k , na p o d sta w ie dotychczasow ego ro zp o zn an ia p rzy czy n p o w o d u jący ch p rz y ro st ty c h g ru n tó w , m ożna dokonać przybliżonego szacu n k u p rz e w id y w a n e g o p rz y ro stu g ru n tó w P F Z .
J e ś li chodzi o in d y w id u a ln ą g o sp o d a rk ę chłopską, to g łó w n y m źró d łem p rz y ro stu zasobów P F Z są g o sp o d a rstw a bez następ có w i tzw . g o sp o d a rstw a ekonom iczne p o d u p ad łe.
W edług sz a c u n k u A. S zem b erg liczba g o sp o d arstw bez n astęp có w w y n o si w w oj. lu b e lsk im ok. 13,3 tys. (n ajw ięk sza liczba w k raju ), a obszar p rzez nie
10 A . S z e m b e r g : G o s p o d a r s t w a b e z n a s t ę p c ó w . S t u d ia i M a te r ia ły IER , z. 331. 11 D a n e W y d z ia łu R o ln ic tw a i L e ś n ic tw a W R N w L u b lin ie .
142 S y lw e s t e r D r o zd
za jm o w an y p ra w ie 66 ty s. ha. Z ogólnej liczby ty c h g o sp o d arstw w łaściciele 41,3% g o sp o d a rstw p rz e z n a cz a ją do o d d a n ia p a ń s tw u w za m ia n za re n tę , zaś 58,7% g o sp o d a rstw p rz e w id u je się do sp rz e d a n ia .12 Je ż e lib y p rz y ją ć d a n e te j a n k ie ty za m ia ro d a jn e , to stw ie rd z im y , że liczba g o sp o d arstw , k tó ra c h c ia ła b y p rz ek azać sw o ją ziem ię p a ń s tw u w z am ian za r e n tę w y n iesie ok. 5,5 tys., a ob s z a r p o siad an ej przez n ie ziem i ok. 31,9 tys. ha.
D ru g ą p o zy cją — p o zy c ją p rzy ch o d o w ą — są g o sp o d arstw a ekonom icznie p o d u p ad łe, k tó ry c h liczbę ocenia się n a p o n ad 3,4 tys. o łączn ej p o w ierzch n i 22 ty s. ha. S p o śró d te j g r u p y za k w a lifik o w a n o do p rz e ję c ia ju ż obecnie n a rzecz p a ń stw a w d ro d ze w y k u p u , p rz e ję c ia za re n tę bąd ź z ak w alik o w an o jak o opusz- szone 1507 g o sp o d a rstw o łączn y m a re a le 5493 ha. Z te j liczb y w la ta c h 1972— 1975 p rz e ję ty c h zo stan ie 1198 g o sp o d a rstw i 4360 h a g ru n tó w .
W ciągu n ajb liż sz y ch 10 la t p rz y ro s t g ru n tó w P F Z z o m a w ian y ch źró d eł w y n iesie z a te m w p rz y b liż e n iu ok. 40— 45 tys. h a. Jeże li u w zg lęd n ić p rz y ty m s ta n obecn y ch zapasów ziem i, to w la ta c h 1972— 1980 tr z e b a b ędzie zagospo d a ro w a ć w w oj. lu b e lsk im ok. 110— 120 tys. h a P F Z , z czego ok. 90 tys. ha sta n o w ić b ęd ą g r u n ty ro lnicze. W edług oceny P re z y d iu m W R N p rz e w id u je się, że do 1975 r. trz e b a b ędzie zag o sp o d aro w ać ok. 84 tys. h a g ru n tó w P F Z .13
N a tle pow yższej p ro g n o zy w y ła n ia się p ro b le m fo rm i m etod zagospoda ro w y w a n ia n a p ły w a ją c y c h do P F Z g ru n tó w . F a k t, że nie sy stem dzierżaw y , lecz trw a łe ro z d y sp o n o w an ie P F Z je st w a ru n k ie m w z ro stu p ro d u k c ji z ty ch g ru n tó w , p o d y k to w a ł p iln ą p o trz e b ę u sta le n ia n a jb a rd z ie j w łaściw y ch d la w o jew ó d ztw a lu b elsk ieg o k ie ru n k ó w i zasad g o sp o d ark i pow yższą ziem ią.
W obecnych w a ru n k a c h uspołecznione g o sp o d arstw a ro ln e p o sia d a ją sto su n k o w o o g ra n iczo n e m ożliw ości p rz e ję c ia i zag o sp o d aro w an ia g ru n tó w P F Z . W ychodząc z te g o założenia, p rz e w id u je się w p rz y ję ty c h w w oj. lu b elsk im k ie ru n k a c h ro z d y sp o n o w y w a n ia g r u n tó w P F Z w la ta c h 1972— 1975 zarów no p rz e k a z y w an ie ich g o sp o d a rstw o m p a ń stw o w y m , ja k też sp rzed aż nab y w co m in d y w id u a ln y m .
P re z y d iu m W RN p rz y ję ło p ro g ra m , n a p o d sta w ie k tó re g o zam ierza się w la ta c h 1972— 1975 p rzek azać g o sp o d a rstw o m p a ń stw o w y m 7,7 tys. ha, ro ln i czym sp ó łd zieln io m p ro d u k c y jn y m — 1,9 ty s. h a, kółkom ro ln iczy m — 10,3 tys. h a, zaś ro ln ik o m in d y w id u a ln y m p rz e w id u je się sp rz e d a n ie ok. 3—4 tys. ha. P o n a d to ok. 2,4 tys. h a g ru n tó w p rz e jm ie i zalesi p a ń stw o w a a d m in is tra c ja la sów. O gółem łączn ie z in n y m i je d n o stk a m i g o sp o d ark i uspołecznionej (GS, szkoły, z a k ła d y d o św iad czaln e itp.) trw a le ro zd y sp o n o w a n y ch zostanie ok. 26 ty s. ha. P o zo stałe g r u n ty p o zo staw ać b ęd ą w p rz e w a ż a ją c e j części w s ta n ie d zie rż a w y u in d y w id u a ln y c h ro ln ik ó w . A b y je d n a k p rz y ję te k ie ru n k i ro zd y s p o n o w an ia n ie u tru d n ia ły p rzy szły ch so cja listy czn y ch p rz e o b ra że ń s tr u k tu r y sp ołeczno-gospodarczej w si za k ła d a się p rz e strz e n n e zróżnicow anie zasad ro z d y sp o n o w a n ia istn ie ją c y c h i p rz e w id y w a n y c h zasobów P F Z . W yrazem tego je st w p ro w a d z e n ie p o d zia łu w si n a 3 g ru p y , a w ięc wsie, gdzie sp rzed aż P F Z od b y w ać się b ę d zie w zasad zie bez og ran iczeń , w sie z zasto so w an ie m o g ra n i czeń o raz ta k ie , w k tó ry c h sp rz e d a ż y się n ie p rz e w id u je . J a k o głów ne k r y te « A . S z e m b e r g : G o s p o d a r s t w a b e z n a s t ę p c ó w , „ Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o ln e j ” , 1972. nr 3. n D o s ta n u z 1971 r. n a le ż y b o w ie m d o d a ć o k . 15 ty s . h a , z k t ó r y c h o k . 12 ty s . h a — ja k s ię p r z e w id u je — z o s t a n ie p r z e j ę t y c h o d r o ln ik ó w i n d y w id u a ln y c h w t y m o k . 50% za r e n tę . P o z o s t a łe 3 t y s . h a p r z y n ie s i e d o k o ń c a b ie ż ą c e j 5 -la t k i b ę d ą c a n a u k o ń c z e n iu a k c ja s p r o s to w a ń . N a j w ię c e j z ie m i w p ły n ie d o P F Z w c z ę ś c i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j w o j e w ó d z t w a .
Z a g o sp o d a r o w a n ie g r u n tó w P a ń s t w o w e g o F u n d u sz u Z ie m i... 143
riu m p rz y ta k im zró żn ico w an iu zasad gosp o d ark i ziem ią p rz y ję to a k tu a ln ą k o n c e n tra c ję P F Z , sp o d ziew an y p rz y ro st ich zasobów , a pon ad to obecne i k ie ru n k o w e m ożliw ości p rz ejm o w an ia g ru n tó w przez g o sp o d arstw a uspołecznio ne.
P o d staw o w y m czy n n ik iem p rzy śp ie szają cy m zago sp o d aro w an ie g ru n tó w P F Z , zw łaszcza przez PG R , są p ra c e scaleniow o-w ym ienne. W la ta c h 1968— 1971 p rzep ro w ad zo n o je na p o w ierzch n i 153 tys. h a, z czego w ydzielono 15 tys. h a d la se k to ra uspołecznionego. W la ta c h 1972— 1975 k o n ty n u o w a n y b ędzie p ro g ra m kom asacji g ru n tó w , szczególnie w rejo n a ch , w k tó ry c h w y stę p u ją d o b re g leb y i u ciążliw a szachow nica oraz istn ie ją m ożliw ości p rz e k a z an ia g ru n tó w P F Z g o sp o d arstw o m pań stw o w y m . R ealizacje p ro g ra m u zag o sp o d aro w an ia P F Z w la ta c h 1972— 1975 p rz y n ie sie w w y n ik u k o m asacji 211 tys. h a g ru n tó w p o w ierzch n i scalonej. W w y n ik u ty ch p ra c tw o rzy się w iększe k o m p lek sy P F Z oraz k o rzy stn iejsze rozłogi P G R poprzez p rzy łączan ie do n ich g ru n tó w P F Z .
P ra c e k o m asacy jn e m a ją być p rzep ro w ad zan e w ta k i sposób, a b y n ie było p o trz e b y p o n aw ian ia ich za k ilk a czy n a w e t k ilk an aście lat. G ru n ty ro z d ro b n ione i będące w szachow nicy scala się w m ożliw ie duże ko m p lek sy , re g u la rn ie u k sz ta łto w a n e i dogodnie u sy tu o w an e , z ap ew n iające w a ru n k i do ra c jo n aln eg o zagosp o d aro w an ia. G o sp o d arstw a m ogące stanow ić w przyszłości źró dło p rzy ch o d ó w P F Z k o n c e n tru je się w pobliżu w y d zielo n y ch u p rzed n io kom p lek só w P F Z .14
N ajw ięk sze n a silen ie p ra c k o m asacy jn y ch o raz p rz e k a z y w an ie g ru n tó w P F Z g o sp o d arstw o m p ań stw o w y m m a m iejsce w p o w iatach : chełm skim , w ło- d aw sk im , p arczew sk im , h ru b ieszo w sk im i tom aszow skim . P rz e p ro w a d z en ie p ra c k o m asacy jn y ch je st b o w iem n iezb ęd n e i to w szerszym niż w m in io n y ch la ta c h zak resie, gdyż pozo stające do zag o sp o d aro w an ia g r u n ty są w u k ład zie gorszy m od g o sp o d arstw uspołecznionych, m ając y ch p rzejąć n a jw ię c e j g r u n tó w PFZ.
Ze w zględu n a u sy tu o w a n ie g ru n tó w o b jęty ch p ro g ra m e m p rz e k a z an ia dla P G R p rz e w id u je się u tw o rz en ie 6 no w y ch g o sp o d arstw n a obszarze 4,3 tys. ha, w ty m 1 w pow iecie b iłg o ra jsk im , 3 w ch ełm sk im i 2 w pow iecie w łodaw skim . Pozostałe g r u n ty będ ą p rzyłączone do g o sp o d arstw już istn iejący c h , zaró w n o d aw n y c h ja k i now o u tw o rzo n y ch w o sta tn ic h la ta c h . Po z realizo w an iu po w yższego p ro g ra m u lu b elsk ie P G R posiadać b ę d ą p o w ierzch n ię stan o w iącą 4,7% całego o b sza ru u ży tk ó w ro ln y c h w o jew ó d ztw a (obecnie 3,2%), w ty m 31,6% stan o w ić będ ą g ru n ty P F Z p rz e ję te w d w u o sta tn ic h 5 -latk ach , tj. w la ta c h 1966— 1975.
P e w n ą ro lę w zag o sp o d aro w an iu g ru n tó w P F Z m a ją do sp e łn ie n ia w L u b elsk ie m ró w n ie ż rolnicze sp ó łd zieln ie p ro d u k c y jn e . P o sia d a ją one b o w iem duże dośw iadczenie w zak resie p rz ejm o w an ia n o w y ch ziem. Z ag o sp o d aro w an e dotychczas p rzez nie g ru n ty P F Z stan o w ią 82,1% całego ich a re a łu . W la ta c h 1968— 1971 lu b e lsk ie R S P d o k o n ały p ełn e j p ro d u k ty w iz a c ji 13,8% ogólnego o b sza ru zag o sp o d aro w an y ch w ty m czasie g ru n tó w . P rz e k a z y w a n ie ziem i n a
14 P r o b le m k o m a s a c ji g r u n tó w z a w s z e b y ł z ja w is k ie m n ie z w y k le z ło ż o n y m , p r z e p r o w a d z e n ie k o m a s a c ji w y m a g a b o w ie m u w z g lę d n ie n ia in t e r e s u o g r o m n e j w ię k s z o ś c i r o ln ik ó w i r o z w ik ła n ia s z e r e g u k o n f lik t ó w i s p r z e c z n y c h in t e r e s ó w . T rz e b a s tw ie d z ić , ż e n a o g ó ł k o m a s a c ja p r z e p r o w a d z a n a j e s t p r a w id ło w o , o c z y m ś w ia d c z y s to s u n k o w o n ie w ie lk a lic z b a s k a r g w n o s z o n y c h p r z e z r o ln ik ó w . I ta k n p .: w r o k u 1971 ty lk o 6% g o s p o d a r s tw o b j ę t y c h p o s tę p o w a n ie m s c a le n i o w y m z g ło s iło z a s t r z e ż e n ia d o p r z e p r o w a d z a n y c h p ra c, p r z y c z y m w 40% z a s tr z e ż e n ia te u z n a n o za u z a s a d n io n e i u w z g lę d n io n o .
144 S y lw e s t e r D r o zd
rzecz R S P b ędzie się o d b y w ać w e w szy stk ich p o w iatach , w k tó ry c h istn ie ją spółdzielnie, zw łaszcza zaś w sp ó łd zieln iach p o siad ając y ch odpow iednie środki i siłę roboczą.
P rz e jm o w a n ie g ru n tó w przez R S P w inno być zja w isk ie m k o rz y stn y m ta k ze w zględów społecznych, ja k i o sobistych in te re só w członków spółdzielni. J e s t to ty m b a rd z ie j isto tn e, że śre d n i o b szar R S P w w oj. lu b e lsk im w ynosił 169 h a (1971 r.), p rz y czym 40 R S P , tj. 48,7% ogólnej ich liczby n ie p rz e k ra cz a ło 100 h a po w ierzch n i. J a k k o lw ie k m a ła liczba spółdzielni n ie pozw ala n a zagospodaro w a n ie p rzez n ie zn aczn iejszy ch o b szaró w P F Z , p rz e w id u je się, że w przyszłości R S P w m ia rę u m a c n ia n ia się b ę d ą o d g ry w ać n a ty m o d cin k u w iększą niż do ty ch czas rolę. Za w ięk szy m u d ziałe m spółdzielni w zag o sp o d aro w an iu g ru n tó w P F Z p rz e m a w ia fa k t, że ta fo rm a zag o sp o d aro w an ia ziem i je s t m n iej kosztow n a w p o ró w n a n iu z PG R . J a k w y k a z u ją b a d a n ia , p rz e jm o w a n ie n o w ych g ru n tó w p rz e z sp ó łd zieln ie p ro d u k c y jn e n ie p o w o d u je w zasadzie zm n iejszan ia te m p a w z ro stu w sk aźn ik ó w p ro d u k c y jn y c h .15
J e d n a k szczególną ro lę w re a liz a c ji p o lity k i g ru n to w e j n a o d cin k u zagos p o d a ro w a n ia g ru n tó w P F Z w in n y o d eg rać k ó łk a rolnicze. S zybkie i trw a łe ro zd y sp o n o w an ie ty c h ziem w y m ag a w iększego niż dotychczas u d ziału w ich z a g o sp o d aro w an iu ze s tro n y k ó łek rolniczych. W bieżącej 5-latce zgodnie z p ro g ra m e m k ó łk a ro ln icze w in n y zagospodarow ać ok. 40% łącznego o b szaru ziem i P F Z p rz e w id z ia n eg o do zag o sp o d aro w an ia. D otychczas in ic ja ty w y i za m ie rz e n ia K R w z a g o sp o d aro w an iu P F Z b y ły n ie d o stateczn e w sto su n k u do p o siad an y c h p rzez n ie m ożliw ości. W la ta c h 1968— 1971 K R w w oj. lu b elsk im p rz e k a z a ły n a rzecz in n y c h u ż y tk o w n ik ó w 1312 h a g ru n tó w , p rz e jm u ją c w to m iejsce 1596 h a ziem i w o ln ej. P o m im o te j n ie u stab ilizo w an ej g o sp o d ark i zie m ią, w y n ik i p ro d u k c y jn e K R m ożna ocenić jak o dobre.
N ie c h ę tn y sto su n e k K R do a k c ji zag o sp o d aro w an ia P F Z w y n ik a ł g łów nie z fa k tu , iż n ie b y ło sp rz y ja ją c e j p o lity k i w zak re sie p rz e k a z y w an ia im ziem i. Do czasu u c h w a ły rz ą d u w sp ra w ie g o sp o d ark i ziem ią p rzez KR, tra k to w a n o je ja k o ty m czasow ego u ż y tk o w n ik a g ru n tó w P F Z . W y n ik a ją c y z tego sta ły p rz e p ły w ziem i do in n y c h u ż y tk o w n ik ó w n ie s p rz y ja ł ra c jo n a ln e j gospodarce i w zro sto w i plonów . C zęsto dochodziło do tego, że z ch w ilą g d y kółka d o p ro w ad zą ziem ię do p ew n ej k u ltu ry , z a b ie ra n o ją i p rz e k a z y w an o PG R p ro p o n u ją c K R now e, zapuszczone g ru n ty . P o stęp o w a n ie tego ro d z a ju przynosiło s tr a ty i zniechęcało K R do an g a ż o w a n ia się w zag o sp o d aro w an ie u ży tk ó w P F Z .
M ożliw ości w z ak resie w z ro stu p ro d u k c ji ro ln e j sp ra w ia ją , że u ru c h a m ia nie re z e rw p ro d u k c y jn y c h n a g ru n ta c h P F Z o raz na g ru n ta c h g o sp o d arstw słab y ch stan o w ić będzie je d n o z n ajp o w a ż n ie jsz y ch — obok m ech an izacji — zad ań , ja k ie w n ajb liż sz y c h la ta c h p o d e jm ą K R w w oj. lu b elsk im .
Z a k ła d a się, że w la ta c h 1972— 1975 K R w woj. lu b e lsk im p rz e jm ą 10,3 tys. ha. K R b ęd ą p rz e jm o w a ć ziem ię w e w szy stk ich p o w ia ta c h i tw o rzy ć na obsza ra c h p rz e k ra c z a ją c y c h 100 h a sp e c jalisty czn e o śro d k i rolne. A k tu a ln ie działa 12 ta k ic h o śro d k ó w ro ln y c h , głó w n ie w p o w ia ta c h w schodnich. Do końca 1975 ro k u z a k ła d a się z o rg an izo w an ie n a stę p n y c h 12 ośro d k ó w ro ln y ch . P la n u je się, że n a jw ię c e j P F Z p rz e jm ą K R w p o w ia ta c h ch ełm sk im — 1946 h a, w ło d aw - sk im — 1819 h a, b ia lsk im — 1219 h a i p a rczew sk im — 953 ha.
15 J . C z y s z k o w a - D ą b r o w s k a : P r o b l e m y z a g o s p o d a r o w a n i a g r u n t ó w P F Z p r z e z r o l
Z a g o sp o d a r o w a n ie g r u n tó w P a ń s t w o w e g o F u n d u sz u Z ie m i.., 145
F a k t, że p ra w ie połow a (47%) K R posiada m ałe g o sp o d arstw a ro ln e (do 10 ha) sp ra w ia , że istn ie je p o trz eb a szybkiego ich pow iększania. Pozw oli to n a szerszą sk alę p ro d u k cji, lepsze w y k o rz y sta n ie i stab ilizac ję k ad r, n ie k ie d y lepsze w y k o rz y sta n ie m aszyn, p o p ra w ia ją c w te n sposób ekon o m ik ę w ielu kółek. Istn ie ją c e zasoby P F Z i now a p o lity k a ro ln a stw a rz a ją k u te m u szero kie m ożliw ości. Zgodnie z a k tu a ln y m i decyzjam i rządow ym i, K R m ogą p rz e znaczyć część F R R na zago sp o d aro w an ie P F Z , podniesiony został k re d y t n a p ierw sze zagospodarow anie g ru n tó w do 5 tys. złotych, u d o stęp n ia się k re d y ty in w e sty c y jn e n a cele zw iązane z p ro w ad zen ie m gosp o d ark i ro ln e j.16
P rz e jm o w a n ie g ru n tó w przez K R je st często tech n iczn ie łatw iejsze, nie zaw sze bow iem w y m ag a ono u p rz e d n ie j kom asacji, w zględnie m oże ona być d o k o n an a w okresie późniejszym . D ziałki P F Z w w ielu p rz y p a d k a c h m ogą być u p ra w ia n e n a tej sam ej zasadzie, ja k g ru n ty chłopskie. J a k k o lw ie k k o m a sacja n ie w ą tp liw ie w y d a tn ie u ła tw iła b y zagospodarow anie g ru n tó w , obn iżając jed nocześnie koszty tego zag o sp o d aro w an ia, nie m ożna czekać, aż przepro-i w adzi się ją całkow icie, gdyż p o trw a to jeszcze k ilk a lat, a ziem ię trz e b a za gospodarow ać ju ż dzisiaj.
W ydaje się je d n ak , że w w a ru n k a c h woj. lubelskiego, w k tó ry m n a d a l do m inow ać będzie sek to r chłopski, dosyć isto tn ą ro lę w trw a ły m zagospodaro w a n iu g ru n tó w będ ą o d g ry w a ć zdrow e ekonom icznie g o sp o d arstw a in d y w i d u aln e, oraz te, k tó re m a ją n ied o b ó r ziem i i w w y p a d k u jej d o k u p ie n ia m a ją w szelkie dane, a b y stać się m ocnym i w a rsz ta ta m i ro ln y m i o w ięk szy m obsza rze.
D okupno ziem i, szczególnie w g o sp o d arstw ach , k tó re p o sia d a ją ją w m in i m um , pozw ala n a zopty m alizo w an ie lu b zbliżenie do tak ieg o s ta n u re la c ji po sia d a n y c h czy n n ik ó w p ro d u k cji. W iele g ospodarstw , k tó re d o k u p iły g ru n ty , odczuw ało n ie d o sta te k ziem i. P o w ięk szen ie obszaru , ja k w y k a z a ły b a d a n ia , p rzy cz y n ia się do lepszego w y k o rz y sta n ia p o siad an y ch środków p ro d u k c ji, siły roboczej, w z ro stu w y d ajn o ści oraz w z ro stu siły ekonom icznej g o sp o d arstw .17 O p o trzeb ie pow iększania o b sza ru g o sp o d arstw w woj. lu b e lsk im o ra z o w łaściw y m doborze now ych sam od zieln y ch n ab y w có w św iadczy fa k t, że ty lk o 4% g o sp o d a rstw , k tó re n a b y ły ziem ię z P F Z , zrezy g n o w ały z je j u p ra w ia n ia . P rz y c z y n ą o d ejścia nie b y ł je d n a k u p a d e k g o sp o d arstw a, lecz zm ian a zaw o d u jej u ży tk o w n ik a.
B a d a n ia słu żb y ro ln ej n a te re n ie k ilk u g ro m ad w y k azały , że g o sp o d arstw a, k tó re n a b y ły ziem ię z P F Z osiąg n ęły w p o ró w n a n iu ze s ta n e m z a re je stro w a n y m w ro k u je j zak u p u zn aczn y w zro st pogłow ia trzo d y i b ydła, a tak że w zro st plonów 4 zbóż, b a rd z ie j aniżeli śred n io w całej wsi. P rz e c ię tn y n a b y w ca zw iększył pogłow ie trz o d y 3 -k ro tn ie (tj. z 26 do 72 sztu k n a 100 h a u ż y t ków ro ln y ch w 1971 r.) i b y d ła 2 -k ro tn ie (z 21 do 43 sztu k n a 100 ha). P lo n y 4 zbóż w zro sły w ty ch g o sp o d arstw ach o ok. 55°/o, osiągając 23,4 q/ha. S tw ie r dza się ta k że n a le ż y tą spłacalność k re d y tó w u d zielan y ch przez SO P i B an k R olny. Z nacznie w zrosły n a k ła d y p ro d u k c y jn e w p ostaci k re d y tó w o b ro to w ych, w yrosły in w e sty c je b u d o w la n e i m ech an izacy jn e.
D latego n a leż ało b y w w ięk szy m sto p n iu niż to p rz e w id u ją p ro g ra m y w o jew ó d zk ie p re fe ro w ać trw a łe zag o sp o d aro w an ie ziem i n a p ły w a ją c ej do P F Z w W . J a s i ń s k i : Z a g o s p o d a r o w a n i e z i e m i p r z e z k ó ł k a r o l n i c z e , „ W ie ś W s p ó łc z e s n a ” , 1972, nr 9, s. 44.
17 J. Z u k : Z a g o s p o d a r o w a n i e g r u n t ó w P F Z p r z e z r o ln lk ó to In d y w id u a ln y c h ., „ W ie ś W s p ó ł c z e s n a ” 1970, n r 4.
146 S y lw e s t e r D r o z d
przez in d y w id u a ln e g o sp o d arstw a chłopskie. Z ad an iem n o w ej p o lity k i ro l n ej, ja k w iadom o, je st n ie ty lk o w zro st i u m a c n ia n ie s e k to ra socjalistycznego w ro ln ic tw ie , ale i s tw a rz a n ie o p ty m a ln y c h w a ru n k ó w w z ro stu p ro d u k c ji w g o sp o d a rstw a c h in d y w id u a ln y c h , m .in. w łaśn ie p rzez s tw a rz a n ie w a ru n k ó w do o p ty m a liz a c ji w ielkości g o sp o d arstw . O becna p o lity k a ro ln a stw a rz a w y ją t kow o dogodny k lim a t d la sp rz ed aży ro ln ik o m d zierżaw io n y ch g ru n tó w . D la ro ln ik ó w p o d e jm u ją c y c h zag o sp o d aro w an ie ziem i z P F Z w p ro w ad zo n o szereg udogodnień w y ra ż a ją cy c h się sto so w an iem okresow ych, dłuższych niż d o ty ch czas zw o ln ień i u lg w p o d a tk u g ru n to w y m .18 Z ap ew n io n a b ęd zie pom oc k re d y to w a o raz z a o p a trz en ie w śro d k i p ro d u k cji. P o d o b n e u lg i będ ą p rz y z n a w a n e ró w n ież p rz y z a g o sp o d a ro w an iu ziem i n a b y te j w ra m a c h o b ro tu sąsiedzkie go z g o sp o d a rstw ekonom icznie słab y ch . Rzecz w ty m , a b y te w a ru n k i m o g ły b yć przez chłopów w w ięk szy m niż dotychczas sto p n iu w y k o rzy stan e.
R easu m u jąc, n a le ż y stw ie rd z ić , że g r u n ty P F Z w woj. lu b e lsk im sta n o w ią znaczne i n ie w p ełn i w y k o rz y sta n e re z e rw y p ro d u k c y jn e . Isto tn y m w a ru n k ie m pełnego u ru c h o m ie n ia ty c h re z e rw je st trw a łe ro zd y sp o n o w an ie istn ie jący ch i n a ra s ta ją c y c h zasobów P F Z oraz ich zag o sp o d aro w an ie przez gospo d a rs tw a u społecznione i ro ln ik ó w in d y w id u a ln y c h .
P e łn e zag o sp o d aro w an ie is tn ie ją c y c h i p rzy sz ły ch zasobów P F Z m ożna p rz y śpieszyć po p rzez zw ięk szen ie p o w ierzch n i g o sp o d arstw in d y w id u a ln y c h ro l ników . Istn ie ją c e jeszcze w w ie lu g o sp o d a rstw a c h re z e rw y siły roboczej, b u d y n k ó w gosp o d arczy ch o ra z ro z m ia ry obecnie d zierża w io n y ch g ru n tó w , w sk a zu ją, że istn ie je m ożliw ość i celow ość po w ię k szan ia a re a łu w iększości gospo d a rs tw in d y w id u a ln y c h . P F Z stać się może, p rz y n a jm n ie j dla części gospo d a rs tw , in s tru m e n te m p o p ra w y re la c ji czy n n ik ó w p ro d u k c ji, co pozw oli na znaczn y w z ro st p ro d u k c ji i dochodu. P o trz e b n e je s t je d n a k w ty m celu w ię k sze u sp ra w n ie n ie w obrocie P F Z , a ta k ż e p rzy śp ieszen ie p ro cesu p rz e k a z y w an ia ziem i d o b ry m ro ln ik o m p rz e z słab y ch . Im szybciej g ru n ty te zm ienią w łaści cieli, ty m lep iej zaró w n o d la ich d o ty ch czaso w y ch u ży tk o w n ik ó w , ja k i dla g o sp o d a rk i n a ro d o w e j.
Isto tn e znaczen ie dla zw ię k szen ia sp rzed aży m oże m ieć w y c ze rp u jąca in fo rm a c ja ze s tro n y o d p o w ied n ich k o m ó rek ra d n aro d o w y ch o w a ru n k a c h sp rz ed aż y i o b o w iązu jący m a k tu a ln ie sy stem ie u lg oraz uproszczenie fo rm a l ności zw iązan y ch z tra n s a k c ja m i k u p n a i sprzedaży.
N a te re n a c h p rz e lu d n io n y c h , w p o w ia ta c h p o łu d n io w y ch i zachodnich P F Z i g o sp o d arstw a w y p a d a ją c e z p ro d u k c ji w in n y b y ć p rzejm o w an e przez gospo d a rs tw a sąsied zk ie bądź w fo rm ie k u p n a , bąd ź w fo rm ie w ielo le tn ie j d z ie r żaw y. N a to m ia st w p o w ia ta c h pó łn o cn y ch i w schodnich, o d czu w ający ch często b r a k siły ro boczej, p rz e jm o w a n ie ziem i zap ew n ić p o w in n y g o sp o d arstw a u sp o łecznione w espół z siln y m i g o sp o d a rstw a m i in d y w id u a ln y m i.
Р Е З Ю М Е Зем ли Государственного зем ельного фонда (ГЗ Ф ) до сих пор ещ е являются важ ной проблемой для нашего сельского хозяйства. В настоящей статье рассматриваю т ся некоторые аспекты освоения этих зем ель в Люблинском воеводстве. В статье содерж ится анализ главных источников и причин роста земельных р е сурсов Г З Ф в Люблинском воеводстве, а такж е анализ основных трудностей в области освоения этих зем ель. »» J. J a s i ń s k a : R e f o r m y p o d a t k u g r u n t o w e g o , „ F i n a n s e ” , 1973, n r 7.
О сво е н и е зе м е л ь Г о су д ар ств е н н о го зе м е л ь н о го ф о н д а. 147 Основываясь на данных дем ограф ического состояния люблинской деревни, автор дает прогноз увеличения земель ГЗ Ф на Люблинщине в течение ближайших 5— 10 лет. В последней части статьи даются формы и направления освоения ресурсов Г ЗФ в условиях Люблинского воеводства в текущей пятилетке. Найболее правильной ф о р мой освоения Г З Ф в этом районе автор считает принятие этих земель сельскохозяй ственными кружками, государственными кооперативами и их покупка единоличными крестьянскими хозяйствами. S U M M A R Y
The land owned by the State Land Fund still presents a serious problem in our agriculture. The author is concerned w ith some aspects of cultivating the S.L.F. (PFZ) in the Lublin province.
The article contains an analysis of the main sources and causes of the increase in the S.L.F. land resources in the Lublin province, and the basic difficulties in the permanent cultivation of this land.
The author gives a prognosis of the increase of S.L.F. land in the Lublin prov ince, in a perspective of the next 5— 10 years on the basis of demographical situa tion in villages this province.
In the last part of the article the forms and directions of the permanent cu lti vation of S.L.F. resources in conditions of the Lublin province in the present 5-year economic plan are presented. The author considers that the most appropriate forms of cultivating the S.L.F. land in this region are: the permanent overtaking of these lands by farmers associations and state, and the purchase by individual farmers.
