Problemy tworzenia infrastruktury w procesie rozwoju społeczno-ekonomicznego

Wacław Grzybowski, Piotr Karpuś,

Bogumiła Mucha-Leszko

Problemy tworzenia infrastruktury

w procesie rozwoju

społeczno-ekonomicznego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 18, 9-28

1984

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N - P O . L O N I A

VOL. X V III, 1 SECTIO H 1984

K a te d r a E k o n o m ii P o lity c z n e j W y d z ia ł E k o n o m ic z n y UM CS

W a c ł a w G R Z Y . B O W S K I , P i o t r K A R P U S , B o g u m i ł a M U C H A - L E S Z K O

Problem y tw orzenia infrastruktury w procesie rozwoju społeczno-ekonom icznego

Проблемы создания инф раструктуры в п роцессе общ ественно-эконом ического развития

P roblem s of Infrastructure Form ation in the P rocess of Socio-econom ic D evelopm ent

FUN K C JE I ROLA IN FRA STR UK TUR Y W SYSTEM IE GOSPODARKI NARODOWEJ

W złożonym sy stem ie społeczno-gospodarczy m coraz w iększego z n a ­ czenia n a b ie ra ją w e w n ę trz n e p ow iązania po m iędzy d ziedzin am i sy stem u gospodarczego. W ra m a c h tego sy ste m u m ożem y w y ró żn ić d w a głów ne p o dsy stem y:

1} p o d sy stem gospodarczy, o b e jm u ją c y k o m pleks „ p ro d u k c ja — po ­ d ział — w y m ia n a — k o n su m p c ja ” ;

2) p o d sy stem in f r a s tr u k tu r y o b e jm u ją c y dzied ziny o b słu g u jące i w a ­

ru n k u ją c e d ziała n ie p o d sy stem u gospodarczego.

W lite ra tu rz e p rz e d m io tu znane są różn e definicje, fu n k c je i zak res in fr a s tr u k tu r y . N ie w d a ją c się w d y sk u sję u w ażam y , że in fr a s tr u k tu r ę sta n o w ią te w szy stk ie u rz ą d z e n ia i in s ty tu c je , k tó re tw o rz ą w a ru n k i do re a liz a c ji celu gospodaro w an ia, tzn. za p ew n iają ciągłość pro cesu w y tw a ­ rz a n ia d ó b r m a te ria ln y c h i społecznego ich u ż y tk o w a n ia oraz k s z ta łtu ją człow ieka jak o jed n o stk ę lu d zk ą i w y tw ó rc zą oraz ja k o członka spo łe­ czeń stw a, a tak że z a p e w n ia ją m u bezpieczeństw o.

W m ia rę k o m p lik o w an ia się procesu g o sp o d aro w an ia i zw iększan ia

10 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M ucha-L eszko

w z ra s ta znaczenie dziedzin tw o rz ą c y c h p o d sy stem gosp o d arczy in f r a s tr u k ­ tu ry . R olę in f r a s tr u k tu r y sp ro w a d zić m ożn a do:

1) za p ew n ien ia sp ra w n e g o p rz e b ie g u p ro cesu p ro d u k c ji,

2) p o d n iesien ia poziom u w sk aź n ik ó w e fek ty w n o ści n a k ła d ó w cz y n n i­ ków w y tw ó rc z y c h ,

3) d o sk o n alen ia osobow ości człow ieka i z a sp o k ajan ia jego p o trze b d u ­ chow ych,

4) tw o rz e n ia w a ru n k ó w d la p ro c esu k o n su m p cji,

5) za p e w n ie n ia h a rm o n ijn e g o ro z w o ju całej go sp o d ark i zgodnie

z o g ó ln y m celem .

P ra w id ło w y p rz e b ie g p ro c esu p ro d u k c ji w y m a g a d o sta rc z a n ia do m iejsc, w k tó ry c h o d b y w a się p ro d u k c ja , lu d zi o raz o d p o w ied n iej ilości e n e rg ii e le k try c z n e j, gazu, p a ry , zim n ej i ciep łej w ody, su ro w c ó w i in ­ n y ch środków ’ p ro d u k c ji, a ta k ż e o d b io ru i p rz e s y ła n ia do k o n su m en tó w w y p ro d u k o w a n y c h w y ro b ó w . C zy n n o ściam i zw ią zan y m i z p rzem ieszcza­ n iem w p rz e s trz e n i i d o sta rc z a n ie m w o d p o w ied n ie m iejsca w p o żą d an y m czasie cz y n n ik ó w w y tw ó rc z y c h i w y ro b ó w g o to w y ch z a jm u je się tr a n s ­ p o rt. T ra n s p o rt w ra z z łączn ością tra k to w a ć m ożna jak o „k rw io o b ie g ” g o sp o d ark i n a ro d o w e j. W zw ią zk u z zan ieczy szczan iem śro d o w isk a przez p ro d u k c ję , w celu n ied o p u szczen ia do za ch w ian ia ró w n o w ag i biologicznej w śro d o w isk u n a tu ra ln y m , ko n ieczn e je st sto so w an ie sze reg u u rz ąd ze ń o czy szczający ch ścieki, z m n ie jsz a ją c y c h za d y m ie n ie i za p y le n ie a tm o sfe ry itp . U rz ą d z e n ia te są e le m e n ta m i i n f r a s tr u k tu r y i n a le ż y tra k to w a ć je jak o n ie z b ę d n e d la p ra w id ło w eg o (ze społecznego p u n k tu w idzenia) p rz e ­ bieg u p ro c esu p ro d u k c ji.

I n f r a s tr u k tu r a m a is to tn y w p ły w n a poziom w sk aź n ik ó w e fe k ty w n o ­ ścio w y ch (w y d a jn o ść p ra c y i p ro d u k ty w n o ść m a ją tk u trw a łe g o ), a przez to n a poziom i d y n a m ik ę w z ro stu do cho du n arod ow ego . N a poziom i d y ­ n a m ik ę w z ro stu w y d a jn o śc i p ra c y in f r a s tr u k tu r a w p ły w a przez:

1) pod n o szen ie poziom u w y k sz ta łc e n ia zaw odow ego, co zap ew n ia o św ia ta (w y k sz ta łc e n ie je s t c z y n n ik ie m w z ro stu w y d a jn o śc i pracy),

2) d o sk o n alen ie e le m e n tó w p ro c esu p ro d u k c y jn e g o (źródeł en erg ii, m a ­ te ria łó w , n a rz ę d z i p ra c y , te ch n o lo g ii i o rg a n iz acji), co n a s tę p u je w w y n ik u d ziała ln o śc i in s ty tu tó w i p lacó w ek n a u k o w o -b ad aw czy c h ,

3) p o d n iesien ie sp ra w n o śc i fizy c zn ej i u m y sło w e j z a tru d n io n y c h , co n a s tę p u je w w y n ik u d ziałaln o ści o ch ro n y zdrow ia, tu r y s ty k i i re k re a c ji; zw ią zan e je st to z lep szą re g e n e ra c ją sił z a tru d n io n y c h zm n iejsze­ n ie m ab se n c ji ch o ro b o w ej, p o d n ie sie n ie m poziom u in te n sy w n o śc i pracy . P o d n ie sie n ie p oziom u p ro d u k ty w n o ś c i m a ją tk u trw a łe g o p rzez rozw ój in f r a s tr u k tu r y w iąż e się z:

a) lep szy m w y k o rz y s ta n ie m zdolności p ro d u k c y jn y c h p oprzez p o d n ie­

P roblem y tw orzenia infrastruktury

₁₁

nio w y m , poprzez d o starc zan ie p o żądan ej w ielkości en e rg ii oraz poprzez s p ra w n y tr a n s p o r t i g o spo darkę rem o n to w ą,

b) m e lio ra c ja m i podnoszącym i u ro d zajn o ść w rolnictw ie.

E le m e n ty in f r a s tr u k tu r y w p ły w a ją c n a poziom w y d a jn o śc i p ra c y i p ro d u k c y jn o ść m a ją tk u trw a łe g o , m a ją o kreślo n y w k ła d w procesie w z ro stu dochodu narodow ego. In f r a s tr u k tu r a nie stan o w i ty lk o „społecz­ nego k o sztu w z ro stu go spodarczeg o” , ale je s t tak że cz y n n ik ie m rozw o ­ ju (co s u g e ru je m ięd zy in n y m i K. S e c o m s k i1).

In f r a s tr u k tu r a m a tak że is to tn y w p ły w n a d o sko nalenie osobowości człow iek a i zaspokojenie jego p o trze b d uchow ych. Z ad an ie to re alizo ­ w a n e je st przez:

— in s ty tu c je ' k u ltu r y i sztuki, k tó re za sp o k ajają estety czn e, em ocjo­ n a ln e i in te le k tu a ln e p o trz e b y człow ieka, w sk a z u ją n a sens życia, p ro p a ­ g u ją o k re ślo n e po staw y , zasady m oraln e, filozoficzne, p olity czn e, a ty m sam y m w p ły w a ją n a c h a ra k te r sto su n k ó w m ięd zy lu d zk ich o raz w y p e ł­ n ia ją czas w o ln y od p racy , w w y n ik u czego p rz eciw d z ia łają n u d zie i ch ro n ią społeczeń stw o przed alkoholizm em , ch u lig ań stw e m , p rz e s tę p ­ stw a m i itp.;

— in s ty tu c je ośw iaty , k tó re ro z szerz ają h o ry z o n ty m yślow e człow ie­ k a co u ła tw ia n a w ią z y w a n ie sto su n k ó w m ięd zylud zkich .

E le m e n ty in f r a s tr u k tu r y są n iezb ęd n e zarów no dla pro cesu p ro d u k c ji, ja k i dla konsu m p cji. P ro ces k o n su m p cji d o k o n u je się w o k re ślo n y c h o b ie k ta c h in f r a s tr u k tu r y , ta k ic h jak m ieszk an ie i in n e o b iek ty k o n ­ s u m p c ji zbiorow ej (kina, te a try , m uzea, szkoły, szp itale itp.). D la p ra w i­ dłow ego p rz eb ieg u k o n su m p cji k onieczne je s t zabezpieczenie d ostaw w ody, gazu, en e rg ii i in fo rm a c ji d la ludno ści oraz m ożliw ości p rz em iesz­ czan ia w p rz e s trz e n i lu d zi i dóbr k o n su m p cy jn y ch .

R ealiza cja procesu gospodarczego m usi być p o d p o rz ąd k o w an a celow i gosp o d ark i, s tą d w y n ik a konieczność odpow iedniego k ie ro w a n ia i z a rz ą ­ d za n ia ty m procesem p rzez k o m p e te n tn e in sty tu c je . Z ap e w n ia to osią­ gnięcie p rz ez g o spodarkę szereg u korzyści, w śró d k tó ry c h za n a jw a ż n ie j­ sze n ależ y uznać: a) h a rm o n ijn y rozw ój g osp od arki n aro d o w ej, b) osią­ g a n ie pożąd an ej — z p u n k tu w id ze n ia p o trze b sp ołecznych i ro z w o ju — s tr u k t u r y g ospodarczej, c) o d d ziały w a n ie w k ie ru n k u d o sk o n alen ia (z p u n k tu w id zen ia celu socjalizm u) s tr u k tu r y k on su m p cji, d) d o sk o n a­ le n ie sy ste m u zarzą d zan ia go spodarką, e) d o sk on alen ie sto su n k ó w n a od ­ c in k u ludność — in s ty tu c je p ań stw o w e, co m a isto tn e znaczenie dla k sz ta łto w a n ia po staw człow ieka w procesie p ro d u k c y jn y m , f) d o sk o n a­ le n ie sy ste m u w d ra ż a n ia p o stęp u społecznego.

1 K. S e c o n a s k i : E le m e n ty p o li ty k i ek onom icznej. PWE, W arszaw a 1970,

12 W. G rzybow ski, P. K arpuś, B. M ucha-L eszko

R ozw ój in f r a s tr u k tu r y z je d n e j s tro n y u ła tw ia re a liz a c ję celu i p rz y ­ spiesza rozw ój g o spodarczy , z d ru g ie j zaś w y m a g a p o no szen ia zn aczn y ch n ak ład ó w . P rz e p ro w a d z o n a p rzez W. S zep iłow a a n a liz a k o sztów około 100 p rz e d się b io rstw ró ż n y c h b ra n ż w sk a z u je n a w y so k i u d z ia ł n a k ła d ó w n a b u d o w ę o b ie k tó w in f r a s tr u k tu r y zw iązan ej z o b ie k ta m i o b słu g u ją c y ­ m i p ro ces p ro d u k c y jn y . N a k ła d y n a te o b ie k ty w o g ó ln y m k o szto ry sie a n a liz o w a n y c h p rz e d s ię b io rs tw k s z ta ło tw a ły się w g ra n ic a c h od 29 do 80% , w ty m w p rz e m y śle p a liw 36— 80°/o, h u tn ic tw ie żelaza 30— 50% , w y tw a rz a n iu e n e rg ii e le k try c z n e j 29 do 50% , p rz e m y śle ch em iczn y m 31— 78% , p rz e m y śle m aszy n o w y m i m e ta lo w y m 30— 58% , p rz e m y śle m a te ria łó w b u d o w la n y c h 35— 74% , le k k im 30— 6 2 % i spo żyw czym 31— 38°/o.2

W p o d sy ste m ie in f r a s tr u k tu r y w z ra s ta liczba z a tru d n io n y c h . P o d sy ­ ste m te n n ajcz ęście j sp ro w a d z a się do szero ko ro z u m ia n eg o s e k to ra u słu g łączn ie z b ra n ż ą b u d o w n ic tw a w zn o szącą b u d y n k i i b u d o w le d la gałęzi in f r a s tr u k tu r y . T a k u ję ty p o d sy ste m i n f r a s tr u k tu r y z a tr u d n ia ł w ro k u 1976 około 31,1% w sz y s tk ic h c z y n n y c h zaw odow o (w ro k u 1960— 25,1% , a w ro k u 1970 — 29,5% ).3 S z a c u je się, że w Z S R R w ro k u 1976 gałęzie in f r a s tr u k tu r y z a tr u d n ia ły 36 ,6% ogó lnej liczby z a tru d n io n y c h (w ro k u

1940 — 22% ).4

W z ro st z n a cze n ia gałęzi w ch o d ząc y ch w sk ła d p o d sy ste m u in f r a s tr u k ­ tu r y zn a la z ł o d z w ie rc ie d le n ie w p ro p o z y cji u tw o rz e n ia z ty c h gałęzi III d z ia łu g o sp o d ark i n a ro d o w e j.5

W lite r a tu r z e m o żn a za o b serw o w ać różn e po dejście do ro li in fra ­ s tr u k tu r y . W ek o n o m ii b u rż u a z y jn e j p o d k re śla się głów n ie rolę in w e s ty ­ cji ja k o w a ru n k u za p o c z ą tk o w a n ia i k o n ty n u a c ji p ro c esu re p ro d u k c ji ro z­ sze rzo n e j. P o d ejście to tr a k t u j e i n f r a s tr u k tu r ę ja k o n ie z b ę d n y w a ru n e k lo k a liz a c ji in w e sty c ji. I n f r a s tr u k tu r a w ta k im ro z u m ie n iu o g ran icza się ty lk o do s tw a rz a n ia „k o rzy ści z e w n ę trz n y c h ” , tzn . zabezpiecza o siąg n ię­ cie w y so k iej e fe k ty w n o śc i in w e s ty c ji z u w a g i n a istn ie ją c e po d staw o w e u z b ro je n ie te re n u , co z m n iejsza n a k ła d y , k tó re pon ieść m u si b ezp o śred n i

2 W. K r a s o w s k i j : E kon om ie ze ski je p r o b l e m y i n f r a s t r u k tu r y w SSSR. „Wo- prosy E k onom iki” 1977, z. 2, s. 33.

3 O bliczenia w ła sn e w oparciu o dane: R o c zn ik S t a t y s t y c z n y 1977. GUS, W ar­ szaw a 1977, tab. 1, s. 41— 42; w ob liczen iach przypisano n astęp u jący udział zatrud­ n ion ych w b u d o w n ictw ie do pod system u infrastruktury: 52% w roku 1960, 45% w roku 1970 i 40% w roku 1976. (U dział ten jest proporcjonalny do udziału w arto­ ści produkcji globalnej b u d o w n ictw a kierow an ej do gałęzi infrastruktury).

4 B. C h o m i e l a ń s k i j : Miesto in f r a s t r u k t u r y w n a ro d n o m c h o z j a js t w ie i p r o b l e m y je j r o z w i ti ja . „E k onom iczeskije N a u k i” 1977, z. 12, s. 100.

5 Patrz: W. A. Ż a m i n: Ekologia i ekonom ika. „W oprosy E k on om ik i” 1975, z. 7, s. 95, oraz jego: In f r a s t r u k tu r a pri socjalizm ie. „W oprosy E konom iki” 1977, z. 2, s. 18.

P roblem y tw orzenia infrastru k tu ry 1 3

in w esto r. K o n c ep cja ta k a n a ro d z iła się w w a ru n k a c h g ospo dark i k a p ita li­ sty c z n e j i je s t n a je j g ru n c ie p ra w id ło w a. O p iera się o na o in d y w id u a l­ n y ra c h u n e k k orzyści i s tr a t zw iązan y ch z w y b o rem m iejsca lo k alizacji in w e sty c ji p rzez sam odzielnego p ro d u c en ta.

W gospodarce so cjalisty czn e j rozw ój in f r a s tr u k tu r y m u si o pierać się n a ra c h u n k u m ak ro e k o n o m ic zn y m u w z g lę d n ia jący m sp ołeczn o-eko no ­ m iczne e fe k ty i n a k ła d y lo k alizac ji in w esty cji. Z tego w zględu b ard ziej u z a sad n io n e w y d a je się tra k to w a n ie in f r a s tr u k tu r y jak o zespołu e le m e n ­ tó w n ie - ty lk o w a ru n k u ją c y c h zap o czątk o w an ie, ale . tak że p ra w id ło w y p rz eb ieg całego pro cesu gospodarczego.

W ro z w o ju g o sp o d ark i so cjalisty czn ej in f r a s tr u k tu r a p ełn i trz y za­ sad n icze fu n k c je :

1) fu n k c ję zabezpieczenia d ziałalności w ra m a c h k o m p lesu „ p ro d u k ­ cja — podział — w y m ia n a — k o n s u m p c ja ” ,

2) fu n k c ję zabezpieczenia h a rm o n ijn e g o rozw o ju (d y n a m ic zn y ch p ro ­ p o rc ji) całego syst'em u gospodarki n aro d o w ej zgodnie z jego ogólnym celem ,

3) fu n k c ję k sz ta łto w a n ia człow ieka jak o jć d n o stk ę lu d zk ą i w y tw ó r­ czą oraz jak o członka społeczeństw a.

PROBLEM Y ROZWOJU IN FR A STR U K TU R Y W POLSCE

I n f r a s tr u k tu r a c h a ra k te ry z u je się w ysokim poziom em k ap itało ch ło n - ności, znaczn ą „b ry ło w a to śc ią ” (niepodzielnością tech n iczn ą i ek on om icz­ n ą) oraz długow iecznością jej obiektów . C echy te s p ra w ia ją , iż tw o rz e ­ n ie i n f r a s tr u k tu r y je s t zad an iem bardzo złożonym . G o sp o d ark a n ie m oże pozw olić sobie n a w y p rz e d z a ją c y rozw ój in f r a s tr u k tu r y , k tó ra z u w ag i n a niep odzielność będzie w m ały m sto p n iu w y k o rz y sta n a , a ze w zględu n a k ap itało ch ło n n o ść w y m ag a znaczn y ch nakład ó w . Z d ru g ie j s tro n y n ie ­ d o sta te c z n y rozw ój in f r a s tr u k tu r y p rzy n o si gospodarce szereg s t r a t .6

O k re ślen ie ro li i niezbędnego poziom u in f r a s tr u k tu r y w g ospodarce n aro d o w ej n a tra fia n a szereg is to tn y c h tru d n o ści. P o d sy ste m in f r a s tr u k ­ t u r y p rz y czy n ia się po śred n io do tw o rz en ia dochodu narodo w ego przez o d d ziały w a n ie n a proces p ro d u k c ji i konsu m p cji. W pływ te n je s t tru d n o w y m ie rn y , d lateg o też b ard ziej się ceni rozw ój dziedzin p ro d u k c y jn y c h , w k tó ry c h efek t w p ostaci zw iększania ro zm iaró w w y tw a rz a n ia d ó b r m ożna łatw o określić. M am y tak że du że tru d n o śc i z u ch w y cen iem i s k w a n ty fik o w y w a n ie m „ s tr a t” (n ieu z y sk an y ch efektów ), ja k ie ponosi sp o łeczeństw o z pow odu nied o stateczn eg o ro zw o ju in fra s tr u k tu r y . M

oże-6 Patrz: P. K a r p u ś: Z m i a n y s t r u k t u r y g ospodarczej w oj. lu belskiego w la­

Tab. 1. P oz io m i d y n am ik a roz woju n ie k tó r y c h el ementów in fr a st r u k tu r y w Pol sc e w la ta ch 1 95 0— 19 8 0 T h e le v e l an d d y n a m ic s of th e d e v e lo p m e n t of so m e of th e e le m e n ts of th e in fr a st r u c tu r e in P o la n d in 1950— 1 9 8 0

^ 4 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M ucha-L eszko

Śre d n ie ro cz n e te m p o wzrostu in fr a st r u k tu r y w % 1950 — 19 76 1 1 97 0— 198 0 CO o- _0,3 0 ,5 CT> lO lO^ co" CO^ r H CO CO t>" 5 ,0 _I> CO lO* 3,5 4 ,0 4, 3 6, 6 11 ,3 8,6 7, 5 7, 3 rH

co"COnco"

00 to" D y n a m ik a r o z w o ju d n fr a -s tr u k tu r y 19 50 = 1 0 0 1980 CO co"_o 15 1,6 Vs oT cq ’S' w o " <N CO oT co c i co U co^ o f 05 rH co" o> CNI CO co Q CO co" lO co IO o o t> co 00 1—H 167,4 3 M o u ź u 3 -4-» X 3 t-f w cd U «H -S o £ N ' o u 19 60 19 70 1980 lO co C\1 co^ ro CM N co" <M co" co" o 10 4, 4 13 0, 4 147,7 — 90 0 1975 12 1, 0 24 3, 1 45 4,0 co^co" Csł m TJh" 16 ,6 26 ,1 5 3 ,1 10 ,3 13 ,9 20,5 c iCl °0 CO t-" 0,7 2, 5 5 ,7 40 3, 4 74 5, 8 1504 53 5, 2 10 70 ,0 1942,9 42 6 42 15 7954 70 25 ,6 80 81 ,0 97 93,7

a

.2 *N O CU ₁₉50 <N 22,5 0,2 97 ,4 1 co" • S ° l c i • S ' lO s c^ o " co cq 19 4,0 5851,2 ■ i U 3 M n 03 S-* H

5

<D

s

O)

3

r H L in ie k o le jo w e n o r m a ln o to r o w e w ty s. k m _Linie k o le jo w e z e le k tr y fi k o w a n e w ty s. k m D ro g i p u b lic zn e o tr w a łe j n a w ie r z c h n i w ty s. k m R u r o c ią g i na p r z e t. ro p y n a ft . i p r o d . n a ft . w k m T a b o r sa m o c h . c ię ż a r , w u sp o łe c z n io -ny m tr a n sp o r c ie sa m o c h o d o w y m w ty s. k m T a b o r a u to b u so w y w ty s. S ie ć w o d o c ią g o w a w tys. k m S ie ć k a n a li z a c y j. w tys. k m S ie ć gaz ow a w g o sp o d a r c e k o m u n a ln e j w ty s. k m S ie ć c e n tr a ln e g o o g r z e w a n ia w ty s. k m Zużyc ie w o d y w g o sp o d a r st w a c h d o m .

a

c

a

£ Ab o n e n c i te le fo n ic z n i w ty s. A b o n e n c i te le w iz y jn i w ty s. M ie sz k a n ia w ty s .

CO CO ca CM LQ^ 00 CO O COCO ł-H co" in cq 05 co rH 03 r“ł ! > • ci a> co'co"ci in co wr 0" to C* 05 CD^ co CD _o cq lO lO rfO CD o*' 00 r> 00^ co CM ci CM 05^ ci LO^ ci CD co CD COn lO e o o 1 1 9 7 9 05~ C3 co 2 3 7 ci ca CM c o 0 05" o TrH m 1 9 6 ,2 7 8 8 5 9 1 3 ,7 4 9 ,3 2 0 5 6 0 7 ,1 ₆4,9 0 TtT co 3 2 0 ,1 CO^ £> ■O^ LO CO lO r*H 05^ CM m 10^ co' CM e * 1 6 5 r-H cm a CO lO CM s* i o t -w _o T“H * CD~O <N aTO O t—< a T co CM CO*' cm oT f “ł Pun kty sp rze daż y d e ta l, w h an d lu r y n -k o w . w ty s. P o w ie r z c h n ia o g ó ln a sk le p ó w w h a n d lu u sp o łec zn io n y m w ty s. z ł Mi ejsca k o n su m e n c k ie w u s p o łe c z n io -n yc h zak ła da ch g a st r o n o m ic z n y c h w ty s . L ic zb a le karzy w ty s. L ic zb a łó że k w szp it a la c h w ty s. L ic zb a k o r z y st a ją c y c h z p r z e d sz k o li w ty s. L ic zb a mie jsc w żłobk ac h w ty s. L ic zb a mie jsc n o c le g o w y c h w h o te la c h & £ Lic zb a mie jsc n o c le g o w y c h w o śr o d k a c h w y p o c z y n k o w y c h w ty s. P roble m y tworzenia i n f r a s tr u k t u r y . a — ro k 1 9 5 5 , b — ro k 1 9 5 4 , c — ro k 1 9 4 9 , d — ro k 19 55 = 10 0, e — ro k 19 70 = 10 0, g — ro k 19 60 = 10 0, g — ro k 19 54 = = 10 0, h — ro k 19 49 = 10 0 Ź ró d ło : O b li cz e ni a w ła sn e i d ane : R oc zn ik S ta ty st y c z n y 1 9 5 5 , 1 9 6 1 , 1 9 6 8 , 198 2.

16 »W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M ucha-L eszko

m y co n a jw y ż e j (i to n ie zaw sze) o k reślić część n ie w y k o n a n y c h za d ań p la n o w y c h z ty tu łu b ra k u d o sta te c z n ie ro z w in ię te j in f r a s tr u k tu r y . Nie m a n a to m ia s t b a d a ń n a te m a t s ty m u lu ją c e g o w p ły w u p oszczególnych jej e le m e n tó w n a w z ro st p ro d u k c ji. M iędzy p oszczegó ln ym i d zied zin am i in ­ f r a s tr u k tu r y is tn ie ją o k re ślo n e sp rz ęże n ia . W y n ik a ją one z zależności s u b s ty tu c y jn y c h i k o m p le m e n ta rn y c h . Z ależności k o m p le m e n ta rn e s p ra ­ w ia ją , iż n ie d o s ta te c z n y ro zw ó j o k re ślo n e j d zied z in y o bn iża e fe k ty in ­ f r a s tr u k tu r y z n ią zw ią zan e j. O p ty m a ln y rozw ój in f r a s tr u k tu r y w y m ag a z b a d a n ia ty c h zależności, siły ich d z ia ła n ia za ró w n o w sk a li k ra ju , ja k i po szczególnych regionów .

D o ty ch czas w P olsce z u w a g i n a słabo ro z w in ię ty p o te n c ja ł w y tw ó r­ czy p re fe ro w a n o in w e sty c je p ro d u k c y jn e p rz e d in w e s ty c ja m i in f r a s tr u k ­ tu ra ln y m i.

P oziom i d y n a m ik ę ro z w o ju sz e re g u elem e n tó w in f r a s tr u k tu r y w P o l­ sce w l a t a c h ‘1950— 1980 ilu s tr u je ta b e la 1. D an e z a w a rte w ta b e li 1 n ie u w z g lę d n ia ją zm ian jako ścio w y ch . P o te n c ja ł in f r a s tr u k tu r a ln y naszego k r a ju w w ie lu d zied z in ach w z ra s ta ł szy bciej niż w y n ik a ło b y to z p rz y ­ to czo n y ch w sk aźn ik ó w . N a p rz y k ła d ś re d n ie ro c zn e tem p o w z ro stu ta b o ­ r u sam ochodów c ięż aro w y ch w la ta c h 1970— 1980 w yn osiło 6,4% , d łu g o ­ ści d ró g p u b lic z n y c h o tw a r d e j n a w ie rz c h n i 1,6% a w z ro stu przew ozów to w a ró w tra n s p o r te m sam o ch o d o w y m 11,2% .

W d ziała ch g o sp o d ark i n a ro d o w e j za lic zan y c h do p o d sy ste m u in f r a ­ s t r u k t u r y m iał m iejsce zn a c z n y w z ro st m a ją tk u trw a łe g o . W la ta c h 1960— 1980 ś re d n ie ro c zn e te m p o w z ro stu tego m a ją tk u w y n o siło 4,55% (trw a ły m a ją te k og ółem w z ra s ta ł ro czn ie o 6,24% ). S zczególnie szy bk i w z ro st m a ją tk u trw a łe g o m ia ł m ie jsc e w la ta c h 1970— 1980. W y nió sł on 7,72% śre d n io ro c z n ie w z a k re sie całego m a ją tk u 5,88% w za k re sie ele­ m e n tó w in f r a s tr u k tu r y .

P rz y to c z o n e d a n e św iad c zą o ty m , że p o d sy ste m g ospo d arczy b y ł w zn a czn y m sto p n iu p re fe ro w a n y . W ra m a c h p o d sy ste m u in f r a s tr u k tu r y p re fe ro w a n o e le m e n ty in f r a s tr u k tu r y p ro d u k c y jn e j.

N a d m ie rn e p re fe re n c je d la p o d sy ste m u gospodarczego d o p ro w a d ziły do p o w sta n ia sz e re g u w ą sk ic h g a rd e ł w za k re sie in fr a s tr u k tu r y . D oty czy to szczególnie g o sp o d a rk i w o d n e j, e n e rg e ty c z n e j, tra n s p o r tu i łączności, bazy re m o n to w e j, b u d o w n ic tw a m ieszk anio w ego . W zasadzie p ra w ie w szy stk ie d zied zin y in f r a s tr u k tu r y n ie zo sta ły od pow ied nio ro z w in ię te w sto s u n k u do w y m o g ó w pozio m u ro z w o ju osiąg n ięteg o p rz e d k ry z y se m go spodarczym .

W g osp o d arce so c ja listy c z n e j ro zw ó j in f r a s tr u k tu r y d o k o n y w a n y je s t w sposób p lan ow y. Do połow y la t sie d e m d z ie sią ty c h w p olsk iej p ra k ty c e i te o rii d om inow ało b ra n ż o w e p o d ejście do p la n o w a n ia ro z w o ju poszcze­ g ó ln y ch obszarów in f r a s tr u k tu r y . Z a d a n ia p lan o w e w y z n aczan o osobno

P roblem y tw orzen ia in frastru k tu ry 17

d la p oszczególnych gałęzi w zależności od p o trze b i m ożliw ości ich ro z­ w o ju . B u dow ano w ięc p la n ro z w o ju o św iaty , o ch ro n y zdrow ia, g o sp o d ar­ k i k o m u n a ln e j, g o sp o d ark i m ieszk an io w ej, tra n s p o r tu itp .

O d rę b n e p lan o w a n ie ro z w o ju poszczególnych b ra n ż g o sp o d ark i z u w a ­ gi n a d ziała n ie „ m e c h an izm u sa m o u trw a la n ia s t r u k t u r ” (w ty m i b r a n ­ żow ych g ru p n acisk u ) n ie zaw sze pozw oliło n a h a rm o n ijn y rozw ój gospo­ d a rk i, a często p row ad ziło do p o w sta w a n ia w ą sk ic h g a rd e ł w gospodarce. D ążąc do p rz ezw y c ięże n ia n e g a ty w n y c h s tro n b ran żow eg o p od ejścia do ro z w o ju zaczęto w połow ie la t sied em d z ie sią ty c h pod w p ły w e m d o ­ św iad c zeń ra d z ie c k ic h w d ra żać do p ra k ty k i p ro b lem o w e p od ejście do p ro ­ cesu p lan o w a n ia . Isto ta tego p o d ejścia polega n a o p isan iu p o trz e b i ce­ lów p rio ry te to w y c h dziedzin g o sp o d ark i i w y z n acz an ia z a d ań d la p o ­ szczególny ch gałęzi n a poziom ie z a p e w n ia ją c y m śro d k i d la re a liz a c ji ce­ lów p rio ry te to w y c h i za sp o k a ja ją c y c h in n e n iezb ę d n e p o trz e b y społeczne. W p la n ie n a la ta 1976— 1980 u w zględnio no siedem p ro g ra m ó w p ro ­ blem o w y ch , z k tó ry c h trz y (rozw ój o ch ro n y zdro w ia, rozw ój o św iaty i w y c h o w a n ia oraz b udo w n ictw o m ieszkanio w e) d o ty czy ły in f r a s tr u k tu ­ r y .7 C echą c h a ra k te ry s ty c z n ą p ro g ra m o w a n ia p rob lem ow eg o je s t z w ra c a ­ n ie znaczn ej u w ag i n a rozw ój d ziedzin sta n o w iąc y ch d oty ch czas w ą sk ie g a rd ła . W y d a je się, że p ro b lem o w e p o d ejście w pro cesie p la n o w a n ia w w ięk sz y m sto p n iu niż b ra żn o w e za p ew n i d alszy h a rm o n ijn y rozw ój in f r a s tr u k tu r y (p rz y n a jm n ie j n a eta p ie plan o w an ia).

D o ty chczasow e dośw iad czen ia w sk a z u ją n a to, że p la n tw o rz e n ia n o ­ w y c h ele m e n tó w in f r a s tr u k tu r y n ie zaw sze b y ł re alizo w an y , zaś śro dk i n a jej rozw ój często b y ły w y k o rz y sty w a n e n a rozw ój dziedzin p o d sy ste ­ m u gospodarczego. E fe k te m tak ieg o tra k to w a n ia n a k ła d ó w n a rozw ój i n f r a s tr u k tu r y było p o jaw ien ie się szereg u w ą sk ic h g a rd e ł w gospodarce.

W y m ag a n y poziom ro z w o ju in fr a s tr u k tu r y , zw łaszcza p ro d u k c y jn e j, zależy głów nie od poziom u tw o rzonego dochodu n aro d o w eg o o raz od p o ­ ziom u now oczesności m e to d w y tw a rz a n ia w p o d sy stem ie go spodarczym . S to so w an e m e to d y w y tw a rz a n ia w P olsce c h a ra k te r y z u ją się d u żą ch ło n ­ nością n a u s łu g i in fr a s tr u k tu r a ln e , stą d znaczne p o trz e b y ro z w o ju p o d ­ sy ste m u in f r a s tr u k tu r y .

W celu p rz e c iw d z ia ła n ia n ie k o rz y s tn y m zjaw isk o m i w ą sk im g ard ło m n a s ty k u p o d sy ste m gosp o d arczy a p o d sy stem i n f r a s tr u k tu r y n ależ y w procesie p la n o w a n ia ro z w o ju in f r a s tr u k tu r y p rz estrze g ać n a s tę p u ją ­ cych zasad.

1. Z asa d y w y o d rę b n ie n ia z o g ólny ch ro z m ia ró w n a k ła d ó w in w e s ty ­

c y jn y c h n a k ła d ó w k ie ro w a n y c h n a rozw ój in fr a s tr u k tu r y . W y łączenie

7 K. P o r w i t : P r o g r a m o w a n i e p r o b l e m o w e w s y s te m i e p la n o w a n ia cen tr al­

nego. „Gospodarka P la n o w a ” 1976, z. 1, s. 19—20.

18 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M u ch a-L eszk o

śro d k ó w n a rozw ój in f r a s tr u k tu r y o g ra n ic za m ożliw ości ic h u szc zu p le­ n ia, co n ie p o zw ala n a tr a k to w a n ie n a k ła d ó w in w e s ty c y jn y c h n a n a u k ę , o ch ro n ę śro d o w isk a n a tu ra ln e g o , tra n s p o r tu , e n e rg e ty k ę , b u d o w n ictw o m ieszk a n io w e, o c h ro n ę zd ro w ia, k u ltu rę , o św iatę i in n e n a o b iek ty in f r a s tr u k tu r y ja k o d zied z in „ b u fo ro w y c h ” d la d ziała ln o śc i in w e s ty c y j­ n e j w p o d sy ste m ie g o sp o d arczy m . B ędzie to p rz eciw d z ia łało z m n ie jsz e ­ n iu n a k ła d ó w in w e s ty c y jn y c h , w y d łu ż a n iu c y k lu re a liz a c ji i zw ięk sza­ n iu sto p n ia z a m ro ż e n ia n a k ła d ó w w p o d sy ste m ie in f r a s tr u k tu r y . D oko­ n u ją c p lan o w e g o p o d z ia łu śro d k ó w in w e s ty c y jn y c h m ięd zy p o d sy stem g o sp o d a rc z y i p o d s y ste m i n f r a s tr u k tu r y n a le ż y u w z g lę d n ia ć poziom sto ­ so w an e j te c h n ik i w p o d sy ste m ie g o sp o d arczy m i w y n ik a ją c e z nieg o za­ p o trz e b o w a n ie n a u słu g i in f r a s tr u k tu r a ln e . W d ra ż a ją c do p ro cesów w y ­ tw ó rc z y c h p rz e s ta rz a łe m e to d y w y tw a rz a n ia n a le ż y jed n o cześn ie znacz­ n ie zw ięk szy ć n a k ła d y k ie ro w a n e n a ro zw ój o b iek tó w in f r a s tr u k tu r y .

2. Z a sa d y u z a le ż n ie n ia tw o rz e n ia ele m e n tó w in f r a s tr u k tu r y p ro d u k ­ c y jn e j od p rz e w id y w a n e g o te m p a w z ro s tu d o ch od u n aro do w eg o. W la ­ ta c h 1960— 1980 w k r a ja c h e u ro p e js k ic h z k a ż d y m p ro c e n te m w z ro s tu d o ch o d u n aro d o w eg o w ią z a ł się w z ro st: p ro d u k c ji e n e rg ii e le k try c z n e j w g ra n ic a c h 1,2— 1,5% , przew o zó w to w a ró w w to n o k ilo m e tra c h w g ra ­ n ic a c h 0,7— 1,0% ; liczb y a p a ra tó w te le fo n ic z n y c h w p rz e d z ia le 1,3— 2,0 % .8 W y d a je się, że w celu n ie d o p u sz c z e n ia do b a r ie r ro z w o jo w y ch ze s tro n y in f r a s tr u k tu r y p ro d u k c y jn e j, p o w in n a o na ja k o całość ro z w ija ć się w te m p ie zb liżo n y m do te m p a w z ro stu d o ch o d u n aro d o w eg o . W P o l­ sce w la ta c h 1960— 1980 śre d n ie ro czn e tem p o w z ro s tu d o cho du n a ro ­ dow ego w y n o siło 5,7% , zaś ś re d n ie ro c zn e tem p o tw o rz e n ia m a ją tk u in f r a s tr u k tu r y w y n o siło 4,5% , a w ięc b yło o 1,2 p u n k ta p ro c en to w eg o niższe .9

3. Z a sa d y u z a le ż n ie n ia te m p a w z ro s tu i n f r a s tr u k tu r y sp o łeczn ej od d y n a m ik i p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o i zm ian w z a k re sie m in im u m so c ja ln e ­ go. I n f r a s t r u k t u r a sp o łecz n a s łu ż y do sp ra w n e g o p rz e b ie g u p ro c e su k o n ­ su m p c ji, u cz e stn ic z ą c w p ro c esie z a sp o k o je n ia p o trze b . D lateg o rozw ój je j m u si b yć s k o re lo w a n y za ró w n o ze w z ro ste m liczb y lu d n o ści k ra ju , ja k i w z ro s te m o d c z u w a ln y c h p o trz e b sp o łecz n y ch z a sp o k a ja n y c h p rzez e le m e n ty in f r a s tr u k tu r y sp o łecz n ej. W la ta c h 1960— 1980 w e u ro p e j­ sk ic h k r a ja c h so c ja listy c z n y c h i w y so ko ro z w in ię ty c h k r a ja c h k a p ita li­ sty c z n y c h ś re d n ie ro c z n e te m p o w z ro s tu liczb y izb m ie sz k a ln y c h p rz e ­ w y ż sz ało ś re d n i p rz y ro s t n a tu r a ln y o 1,2— 2,2 p u n k ta pro cen to w eg o . P rz e w a g a d y n a m ik i in n y c h e le m e n tó w i n f r a s tr u k tu r y sp o łeczn ej n a d

8 O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie danych. R o c zn ik S t a t y s t y c z n y 1982, tab. 22, s. 503; tab. 41, s. 513; tab. 113 i 114, s. 596 i tab. 121, s. 550.

9 O b liczenia w ła sn e na p o d sta w ie danych: R o czn ik i S t a t y s t y c z n y 1982, tab. 13, s. 150; tab. 3, s. 70.

P rob lem y tw orzenia in frastru k tu ry 19

p rz y ro s te m n a tu r a ln y m w ty m sa m y m o k re sie w y no siła: w z a k resie liczb y w y d a w a n y c h g azet 1,0— 2,0 p u n k ta p rocentow ego , w za k re sie liczb y m iejsc w p rz ed szk o lac h 3— 5 p u n k tó w p ro c en to w y ch , w z a k resie liczb y łóżek sz p ita ln y c h 0,2— 2,2 p u n k ta p ro c en to w eg o .10 A n a liza zależ­ ności ro z w o ju elem e n tó w in f r a s tr u k tu r y społecznej od poziom u ro z w o ju gospodarczego w sk a z u je , że w k ra ja c h o śre d n im poziom ie ro z w o ju te m ­ po tw o rz e n ia ele m e n tó w in f r a s tr u k tu r y spo łeczn ej p ow in no w y p rz e d z a ć p rz y ro s t n a tu r a ln y o 2— 3 p u n k ty p ro cen to w e. P o zw a la to n a p o p ra w ę w a ru n k ó w b y tu lu dności. D opiero po o siągn ięciu w ysokiego poziom u św iad c zo n y ch u słu g in f r a s tr u k tu r y społeczn ej m ożn a obniżyć je j tem p o ro z w o ju do poziom u p rz e k ra c z a ją c e g o o około 1 p u n k t p rz y ro s t n a t u r a l ­ ny. Z a k re s tw o rz o n ej in f r a s tr u k tu r y społecznej w P olsce n a le ż y u zn a ć za n ie w y s ta rc z a ją c y z p u n k tu w id ze n ia ro sn ą cy ch p o trz e b społeczn ych .

H a rm o n iz o w an ie ro z w o ju gospodarczego i s p ra w n y p rz eb ieg p ro c esu k o n su m p c ji w y m a g a odpow iedn iego ro z w o ju in f r a s tr u k tu r y . L ik w id a c ja w y stę p u ją c y c h w P olsce b a r ie r gospo darczy ch, w ty m i o podłożu in f r a ­ s tru k tu ra ln y m , w y m ag a długiego o k re su i zn aczny ch n ak ład ó w . P r z e ­ s trz e g a n ie p rz e d sta w io n y c h zasad p la n o w a n ia i tw o rz e n ia ele m e n tó w in f r a s tr u k tu r y pozw oli n a p ra w id ło w e w y zn acz en ie s tru k tu r a ln y c h p ro ­ p o rc ji ro z w o ju pom ięd zy p o d sy stem em g o spo darczy m i p o d sy ste m e m in f r a s tr u k tu r y oraz n a ich w łaściw ą re a liz a c ję w p ra k ty c e g osp od arczej.

PROCES K SZ TAŁTO W A NIA SIĘ IN FR A STR U K T U R Y W W YSOKO ROZW INIĘTYCH KR A JAC H K A PITALISTY CZNY CH

N A PRZY KŁAD ZIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH

A n a liz u ją c pro ces k s z ta łto w a n ia się in f r a s tr u k tu r y w g o sp od arce w y ­ soko ro z w in ię ty c h k ra jó w k a p ita listy c z n y c h n ie tru d n o zauw aży ć, że po ­ z o staw ał on pod za sad n iczy m w p ły w e m p rz e o b ra ż e ń sp o łeczn o -ek o n o ­ m iczn y c h , ja k ie w ty c h k ra ja c h d o k o n y w a ły się. W zw iązk u z ty m m ożn a w y o d rę b n ić co n a jm n ie j d w a p o d staw o w e eta p y . E ta p p ierw szy — to o k re s fu n k c jo n o w a n ia k a p ita liz m u ry n k o w e g o , a e ta p d ru g i rozpoczął się w ra z z p o w sta n ie m in te rw e n c jo n iz m u pań stw o w eg o i w z ro ste m ro li p a ń ­ stw a w re g u lo w a n iu p rocesów sp ołeczno-ek on om iczn ych . E tap p ie rw sz y c h a ra k te r y z u je się ty m , że rozw ój i n f r a s tr u k tu r y im p lik o w a n y b y ł p rzez p ro c es k o n c e n tra c ji p ro d u k c ji, k tó ry z ko lei b y ł k o n se k w e n c ją w o ln ej g ry sił ry n k o w y c h . W lite ra tu rz e ekono m iczn ej w spółzależność tę o k re śla się ja k o tzw . rozw ój k u m u la ty w n y .11 P ro ces k u m u la ty w n e g o ro z w o ju

10 O bliczenia w ła sn e na p od staw ie danych; R o czn ik S t a t y s t y c z n y 1982, tab. 8, s. 491; tab. 136, s. 559; tab. 133, s. 557; tab. 140, s. 562.

“ Patrz: G. M y r d a 1: Rich Lands and Poor — th e R o a d to th e W o r ld

P r o sp e r ity . H arper and B rothers Publishers 1957, s. 26—27.

20 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M ucha-L eszko

p o w o d u je, że u rz ą d z e n ia i in s ty tu c je in f r a s tr u k tu r a ln e p o w s ta ją p rz e d e w sz y stk im w re jo n a c h , w k tó ry c h n a s tę p u je k o n c e n tra c ja d ziałaln o ści p ro d u k c y jn e j. In n y m i sło w y ro zw ój p ro d u k c ji p ociąg a za sobą rozw ój in f r a s tr u k tu r y . P rz y k ła d e m m og ą b yć w ie lk ie a g lo m e ra c je L o n d y n u , P a ­ ry ż a , N ow ego J o rk u , B o sto n u i in n e. W te n sposób a g lo m e ra c je te s ta ły się ró w n o c ześn ie d o m in u ją c y m i o śro d k a m i n a u k o w o -k u ltu ra ln y m i.

C ało k sz ta łt z ja w isk X IX w . i po czątk o w eg o o k re su X X w. sp ra w ił, że z n a m ie n n ą cechą in f r a s tr u k tu r y w y so k o ro z w in ię ty c h k ra jó w k a p ita li­ s ty c z n y c h b y ł je j ro zw ó j (szczególnie e le m e n tó w ściśle z w ią z a n y c h z p ro ­ d u k c ją ) w re jo n a c h k o n c e n tr a c ji p ro d u k c ji o ra z b ard zo n is k i poziom ro z w o ju lu b c a łk o w ity b r a k n ie k tó ry c h e le m e n tó w (głów n ie in s ty tu c ji o św ia ty i sz k o ln ic tw a , o c h ro n y zd ro w ia) w re jo n a c h o c h a ra k te rz e a g r a r ­ n y m i tzw . słab o p ro s p e ru ją c y c h .

N ie m n ie j je d n a k n ie z a le ż n ie od ro z w o ju i n f r a s tr u k tu r y w o śro d k a ch p rz e m y sło w y c h , gdzie in f r a s tr u k tu r a m a re g io n a ln y zasięg, z p o cz ątk iem X IX w ie k u u ja w n iła się p o trz e b a ściślejszeg o p o w iąz an ia p oszczeg ó ln y ch ośro d k ó w ro z w o ju ek onom iczn ego . R ozw ój w ięzi ek o n o m icz n y ch m ógł n a s tą p ić p o p rzez ro zw ó j tra n s p o r tu , a w łaśc iw ie o g ó ln o k rajo w e g o s y s te ­ m u tra n s p o rto w e g o , k tó ry sp o w o d o w a łb y z a cieśn ien ie w ięz i ek on om icz-

■ n y c h m ięd zy re g io n a m i.

R e w o lu c ja w d z ied z in ie tr a n s p o r tu o d b y w a ła się w S ta n a c h Z je d n o ­ cz o n y ch w la ta c h 1815— 1840. P o le g a ła o n a n a za sto so w a n iu p a r y w o d n e j ja k o s iły n a p ę d o w e j.

Do k o ń ca X IX w . rozw ój tr a n s p o r tu n a s tę p o w a ł w w y n ik u ro z w o ju tr a n s p o r tu k o lejo w eg o i w od nego , p rz y d o m in a c ji tr a n s p o r tu k o lejow ego ,w II p ołow ie X IX w . T w o rz e n ie o g ó ln o k rajo w e g o s y s te m u i n f r a s tr u k tu ­ r y tr a n s p o r tu z a ró w n o kolejo w eg o , ja k i w o d n eg o w y m a g a ło d u ży c h n a ­ k ła d ó w p rz e k ra c z a ją c y c h m ożliw ości k a p ita łu p ry w a tn e g o a często i m o ż­ liw ości b u d ż e tó w sta n o w y c h . R ó w n o cześn ie z ro z w o jem tr a n s p o r tu p o ja ­ w ił się p ro b le m sp rz eczn o ści in te re só w m ię d z y sta n a m i. Część człon kó w K o n g re s u ro z w iąza n ie p ro b le m u tr a n s p o r tu w id ziała w c e n tra liz a c ji p ro ­ g ra m u ro z w o ju . W la ta c h 1800— 1830 d y sk u to w a n o w K o n g re sie n a d o g ó ln o k ra jo w y m p ro je k te m ro z w o ju d ró g i k an a łó w . P ie rw sz y p ro je k t p rz e d s ta w io n y z o sta ł w r. 1807 p rz e A lb e r ta G a lla tin a , a d ru g i w 1819 p rz e z C. C alh o u n a. Ż a d e n z ty c h p ro je k tó w n ie zo stał z re a liz o w a n y do r. 1830. Z b y t d u że b y ły ro z b ie żn o ści zd ań i K o n g re s p ro je k tó w ty c h n ie z a tw ie rd z ił.12

W p ra k ty c e ro zw ó j - tr a n s p o r tu k olejo w eg o i w o dn ego o d b y w a ł się p rz y w s p ó łp ra c y w ła d z fe d e ra ln y c h i sta n o w y c h z k a p ita łe m p ry w a tn y m .

12 D ok ład n iej na ten tem at piszą: C. M a r t i n , R. A. L e o n e : L ocal E co­ n om ic D e v e lo p m e n t. L ex in g to n B ooks D. C. H eath C om pany, M assach u setts 1977,

P rob lem y tw orzen ia in fr a str u k tu r y .. ₂₁

W ładze fe d e ra ln e , sta n o w e i często lo k aln e w isto tn y m sto p n iu u c z e stn i­ czyły w n a k ła d a c h , ja k ie p rz y tw o rz e n iu i n f r a s tr u k tu r y tr a n s p o r tu b y ły ponoszone. P om oc u d z ie la n a b y ła w fo rm ie su b sty d ió w p ien ięż n y ch , ziem sk ich i śro d k ó w u z y sk iw a n y c h ze s p rz e d a ż y o b lig acji p ań stw o w y c h .

W la ta c h 1830— 1860 w y b u d o w a n o w U SA około 30 ty s. m il lin ii k o ­ lejo w y ch , a do r. 1900 ich długość w z ro sła do 200 ty s. m il.13 W og ólnych n a k ła d a c h in w e s ty c y jn y c h n a te n cel u d z ia ł środ kó w p u b lic z n y c h k s z ta ł­ to w a ł się n a poziom ie 1 /3 .14

W sy ste m ie tra n s p o rto w y m U S A w a żn ą ro lę o d g ry w a tra n s p o r t ś ró d ­ ląd o w y . O d p o cz ątk u X IX w. p a ń stw o sty m u lo w ało rozw ój tra n s p o r tu w o d n eg o w p o staci su b sy d ió w p ie n ię ż n y c h i ziem skich. W po czątk o w ej fa zie k s z ta łto w a n ia się tra n s p o rto w e g o s y s te m u w odnego n a jw ię k sz e z n a ­ czenie m ia ły M ississippi i Ohio. W dalszej k o lejn o ści sy ste m ro z szerz y ­ ły W ielk ie Je z io ra , H ud son, K o lu m b ia, T enn essee, D e le w a re i in n e rzek i. W d ru g ie j po łow ie X IX w. d o m in u ją c ą ro lę o d g ry w a ł rozw ój tra n s p o r ­ tu ko lejow ego, a rozw ój tra n s p o r tu w od nego został zah am o w an y . W y ­ sta rc z y p rz e d sta w ić n a s tę p u ją c e liczby: w la ta c h 1815— 1834 w y b u d o w a ­ no w U S A 2188 m il k an a łó w , w la ta c h 1834— 1844 — 1172 m ile i w la ­ ta c h 1844— 1860 — 894 m ile .15 P e w n e za in te re so w a n ie ro z w o jem tan ieg o tra n s p o r tu w o dneg o p o ja w ia się n a p o cz ątk u X X w. N ie b y ła to je d y n a p rz y c z y n a zw ięk szan ia in w e s ty c ji w tra n sp o rc ie w od n y m . P rz e d e w sz y st­ k im zasoby w od ne, obok ziem i i p o w ietrz a, o b ję te z o stały p ro g ra m e m o c h ro n y środ o w isk a. P o n a d to z b u d o w an y w p ierw szej połow ie X IX w. sy ste m p o łącz eń w o d n y c h w y m a g a ł in w e s ty c ji re k o n s tru k c y jn y c h , k a n a ­ ły w y m a g a ły oczyszczenia i pogłębienia. G d y b y rz ą d n ie p o d ją ł w ty m z a k re sie o d p o w ied n ich przed sięw zięć stw o rz o n y w p rzeszłości sy ste m tra n s p o r to w y u le g łb y dem o ntażow i. O bok w y m ie n io n y c h czy n n ik ó w sp o łecz n y ch i ek o n o m iczn y ch m ia ł też o k re ślo n y w p ły w i cz y n n ik p o li­ ty c z n y , a k o n k re tn ie w z ro st p o trz e b przew o zo w y ch w o k re sie I w o jn y św ia to w e j.

K o le jn a re w o lu c ja w tra n s p o rc ie rozpoczęła się z p o c z ą tk ie m X X w. S p o w o d o w ały ją ro zw ó j tr a n s p o r tu sam ochodow ego i lotniczego. D a lszy ro zw ó j i n f r a s tr u k tu r y tra n s p o r tu w U SA o d b y w ał się i o d b y w a w w y n i­ k u k o n k u re n c ji m ięd zy ró ż n y m i jego ro d z a ja m i oraz pod w p ły w e m p o li­ ty k i p a ń stw a .

W y o d rę b n ia ją c u m o w n ie p ew n e e ta p y w ro z w o ju in f r a s tr u k tu r y w U SA (w in n y c h k ra ja c h ogólne te n d e n c je je j ro z w o ju b y ły podobne)

13 H. N. S cheiber, H. C. V alter, H. U. Faulkner: A m e r i c a n Economic H istory. H arper and R ow P u b lish ers, N ew Y ork, H agerstow n, San F rancisco, L ondon 1976, s. 154.

14 Ibidem .

22 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M ucha-L eszko

w ie k X IX n a le ż y u z n a ć ja k o o k re s k s z ta łto w a n ia się i n f r a s tr u k tu r y w r e ­ g io n ach ro z w o ju ekonom iczneg o (głów nie w o k rę g a c h p rz em y sło w y ch ), a w ięc in f r a s tr u k tu r y o zn a c z e n iu lo k a ln y m o raz i n f r a s tr u k tu r y o zasię­ gu o g ó ln o k ra jo w y m , k tó ra p o w s ta w a ła w m ia rę ro z w o ju tr a n s p o r tu w o d ­ nego i kolejo w eg o .

D y n a m ic z n y ro zw ó j p rz e m y s łu , szczególnie w d ru g ie j fazie u p rz e m y ­ sło w ien ia, tzn. ro z w o ju p rz e m y s łu śro d k ó w p ro d u k c ji p ro w a d ził do zn acz­ n ie w ię k sz e j k o n c e n tr a c ji i w y w o ła ł zjaw isk o d y n a m ic z n e j u rb a n iz a c ji. W ra z z ro z w o jem m ia s t p o ja w iły się p o trz e b y ro z w o ju u słu g k o m u n a l­ ny ch , ja k k o m u n ik a c ja m ie jsk a , w od ociągi i k a n a liz a c ja , z a k ła d y o czy­ szc zan ia m ia s ta itp . P o tr z e b y w z a k re sie in f r a s tr u k tu r y m ie jsk ie j ro sły ta k szy b k o , ja k szy b k o ro z w ija ły się m ia sta . P o d o b n ie ja k in f r a s tr u k tu ­ r a tra n s p o r tu , d o ta c ji ze śro d k ó w p u b lic z n y c h w y m a g a ła i in f r a s tr u k tu ­ r a m ie jsk a . S u b sy d io w a n ie i n f r a s tr u k tu r y m ia s t (poza w y ją tk a m i, ja k np. M e tro p o lita n O p e ra w N o w y m J o r k u d o to w an a z b u d ż e tu fe ­ d e ra ln e g o ) o d b y w a się z b u d ż e tó w m ie js k ic h i sta n o w y c h o raz ze ś ro d ­ k ó w ró ż n y c h to w a rz y s tw p o w sta ją c y c h d la p o p ie ra n ia ro z w o ju k u ltu ry , o św ia ty i o c h ro n y zdrow ia.

W ie k X X m o żn a u z n a ć za II e ta p ro z w o ju i n f r a s tr u k tu r y w USA. C h a ra k te ry s ty c z n ą cech ą tego o k re su je s t d y n a m ic z n y ro zw ó j in f r a s tr u k ­ t u r y m ie jsk ie j, tr a n s p o r tu sam ochod ow eg o i lotniczego o ra z tra n s p o r tu ru ro ciąg o w e g o , łączno ści o ra z szy b szy n iż w X IX w . rozw ój in f r a s tr u k ­ t u r y sp o łecz n ej. P o k ry z y s ie la t 1929— 1933 a k ty w n o ść go sp o d arcza w ład z ró ż n y c h szczebli a d m in is tr a c ji S ta n ó w Z jed n o c zo n y ch isto tn ie w zrosła. D o ty c z y to ró w n ie ż a k ty w n o ś c i w z a k re sie tw o rz e n ia in f r a s tr u k tu r y .

Z a in te re so w a n ie się w ła d z p u b lic z n y c h ro z w o je m u rz ą d z e ń in f r a s tr u k ­ tu r a ln y c h sp o w o d o w a n e zostało n ie ty lk o s a m y m p o ja w ie n ie m się p o ­ trz e b w te j d zied zin ie, ale w iąz ało się ta k ż e z p o w sta ją c y m in te rw e n c jo ­ n iz m e m p a ń stw o w y m . P rz e ło m o w e zn aczen ie m iało u ja w n ie n ie się sp rz ecz n o śc i s y s te m u k a p ita liz m u ry n k o w e g o i w ie lk i św ia to w y k ry z y s g o sp o d arczy l a t 1929— 1933. L ik w id a c ja sk u tk ó w g łęb o k iej re c e s ji oraz p rz e k o n a n ie o słu szn o ści s tw o rz o n e j p rz ez J. M. K e y n e sa k o n ce p cji a k ty w n e g o u d z ia łu p a ń s tw a w re g u lo w a n iu p rocesó w ro z w o ju g o sp o d ar­ czego p rz y c z y n iły się do z a p o c z ą tk o w a n ia p rz e m ia n w s y s te m a c h gospo­ d a rc z y c h k ra jó w k a p ita lis ty c z n y c h . H isto ry c z n e zn a cze n ie pod ty m w z g lę d e m p o siad a a m e r y k a ń s k i p ro g ra m N ew D eal. W r. 1933 u tw o rz o ­ no P u b lic W o rk s A d m in is tra tio n (PW A ), k tó re j p o w ierzo n e zostało za­ d a n ie o p ra c o w a n ia p ro g ra m u in w e s ty c ji p u b lic z n y c h .16 P ro g ra m te n o b e j­ 18 P u b lic W ork A d m in istra tio n p ow stała na m iejsce u tw orzon ego w 1931 r. F ed eral E m p loym en t S ta b iliza tio n Board. Isto tn y w p ły w na p o w sta n ie program u ak cji p a ń stw o w ej m iało za an gażow an ie sam ego prezyd en ta D. F. R oosevelta. Zob. C. H. M artin, R. A. L e o n e : Local Economic D e v e lo p m e n t. L ex in g to n Books. D, C, H e a t h C om pany, M ass. 1977, s. 13— 14.

P rob lem y tw orzen ia in fr a str u k tu r y .. ₂₃

m o w ał w ła śn ie b ud o w ę u rz ą d z e ń i in s ty tu c ji in fr a s tr u k tu r y , p rz y czym p rz e d e w sz y stk im w re jo n a c h o n a jw y ż sz y m b ezrob ociu i re jo n a c h od­ c z u w a ją c y c h n a jw ię k sz e p o trze b y . P r io r y te t n ad a n o ro zw ojow i in f r a ­ s tr u k t u r y w a g ra rn y c h s ta n a c h części p o łu d n io w e j.17 O siąg n ięciem in w e ­ s ty c ji je s t stw o rz e n ie w n ie m a l w sz y stk ic h re g io n ach k r a ju w ielo p asm o - w ego s y ste m u a u to s tra d .

P io n ie rsk ą ro lę w tw o rz e n iu i n f r a s tr u k tu r y w re g io n ie o d e g ra ła u tw o ­ rz o n a w r. 1933 T en n e ssee V a lley A u tth o rity (TVA). E fe k te m d z ia ła ln o ­ ści te j a g e n c ji je s t stw o rz e n ie sy ste m u en e rg ety cz n eg o p o przez w y k o ­ rz y s ta n ie zasobów w o d n y c h D o lin y T ennessee. Z asoby w o d n e re g io n u p o p rz ez p o łączenia k a n a ło w e w y k o rz y sta n e zo stały ró w n ież w celach t r a n s ­ p o rto w y c h . P o z y ty w n y p rz y k ła d TVA spow odow ał, że zag o sp o d aro w y w a­ n ie zasobów w ięk sz y ch rz e k stało się je d n y m z isto tn ie js z y c h p ro b le ­ m ów ro z w o ju i n f r a s tr u k tu r y w S ta n a c h Z jedn oczony ch.

O d r. 1934 in w e sty c je w za k resie in f r a s tr u k tu r y p o d ją ł ró w n ie ż rz ą d W ielkiej B ry ta n ii celem lik w id acji w y ją tk o w o w ysokiego bezrob ocia i a k ty w iz a c ji tzw . S p ecial A reas — regionó w słabo ro z w in ię ty c h (W alii, S zkocji, P ó łn o c n ej A nglii).

D a lszy w z ro st g ospod arczej ak ty w n o śc i rz ąd ó w p a ń s tw k a p ita lis ty c z ­ n y c h n a s tą p ił po II w o jn ie św iato w e j, ale głów nie w E u ro pie. W S ta n a c h Z jed n o c zo n y ch n a to m ia s t u d ział p a ń s tw a w życiu sp o łecz n o -g o sp o d ar­ czym k r a ju je s t znacznie m n iejszy . N iem n iej je d n a k p rz y jm u ją c za k r y ­ te r iu m zaan g aż o w an ie się p a ń s tw a w s p ra w y ro zw o ju gospodarczego — re la c je m ięd zy w a rto śc ią p ro d u k tu naro d o w eg o i w y d a tk a m i b u d ż e to ­ w y m i to n a s tę p u je p ew ien w zro st. Ś red n io m o żna p rz y ją ć , że w y d a tk i te w y n o szą około 1/3 w a rto śc i naro d o w eg o (GN P). Szczegółow ą ilu s tra c ję zm ian w ty m z a k resie za w iera ta b e la 2. N a p o d staw ie zam ieszczo ny ch w ta b e li 2 d a n y c h n ie tru d n o zauw ażyć ja k d u ż y w p ły w n a w z ro st glo­ b a ln e j su m y w y d a tk ó w m a ją w y d a tk i n a cele zbro jen io w e. E w id e n tn y p rz y k ła d sta n o w ią la ta 1942 i 1944. Je śli zaś w y o d rę b n ić z g lo b aln y ch w y d a tk ó w , w y d a tk i rz ą d u fe d era ln e g o , to w r. 1944 po n ad 90°/o ty c h w y d a tk ó w p rzezn aczo n e było n a m ilita ry z a c ję .18 Z godnie z p rz y ję tą p rzez n as d e fin ic ją i n f r a s tr u k tu r y in s ty tu c je i u rz ą d z e n ia o b ro n y n a ro d o w e j w ch o d zą w sk ła d in f r a s tr u k tu r y . O k a zu je się, że te n dość sp ec y ficzn y e le ­ m e n t in f r a s tr u k tu r y p o ch łan ia w S ta n a c h Z jedn oczony ch n a jw ię k s z ą

17 Patrz: H. W. O d u m: The W a y of the South t o w a r d th e Regional Balance

of A m erica. The M acm illan C om pany, N ew Jork 1947, s. 230— 231, 256 oraz Essays

in Sou th er n Economic D e v e lo p m e n t ed. by M. G reenhut and W. T. W hitm an The

U n iv ersity of N orth C arolina P ress 1964, s. 10.

Patrz: R. B. C a r s o n , J. I n g l e s , D. M c l a n d : G o v e r n m e n t in A m e r i ­

24 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M u cha-L eszko

Tab. 2. W yd atk i rządu fed era ln eg o , rząd ów sta n o w y ch i lo k a ln y ch w S ta n a ch Z jed n oczon ych w la ta ch 1929— 1970

T he ex p en d itu res of th e fed era l g o v ern m en t, sta te and local g overn m en ts in th e U .S.A . in th e years 1929— 1970 R ok W ydatki w m ld dolarów U dział p ro cen to w y w GNP 1929 10,3 10 1932 10,6 18 1934 12,9 20 1936 16,1 20 1938 16,8 20 1940 18,4 19 1942 64,0 40 1944 103,0 49 1946 45,5 21 1948 50,3 22 1950 60,8 24 1952 93,7 27 1954 96,7 27 1956 104,1 25 1958 127,2 28 1960 136,1 27 1961 149,0 28 1962 159,9 29 1963 166,9 28 1964 175,4 28 1965 186,9 27 1966 212,3 28 1967 242,9 31 1968 270,7 31 1969 290,1 31 1970 313,0 32

Źródło: B ureau o f th e C ensus. U .S. C ensus of G overn m en ts: 1967, H istorical S u m ­ m a ry of G o v ern m en ta l F in an ces in th e U n ited S ta tes 1967, E conom ic R e­ p ort of th e P resid en t 1971. część w y d a tk ó w p a ń s tw o w y c h . P o tw ie rd z a ją to d a n e liczbow e za m iesz­ czone w ta b e li 3. Z p rz e d s ta w io n y c h d a n y c h liczb o w y c h w y n ik a , że u d z ia ł w y d a tk ó w n a in f r a s tr u k tu r ę so c ja ln ą ja k sz k o ln ic tw o i o p iek a sp o łeczn a je s t n ie • w sp ó łm ie rn ie n is k i w p o ró w n a n iu z w y d a tk a m i n a o b ro n ę n a ro d o w ą i b a d a n ia k osm iczne. N a p rz e s trz e n i p o n a d pół w ie k u , b io rąc za p u n k t w y jś c ia ro k 1902, u d z ia ł w y d a tk ó w n a o p iek ę sp o łecz n ą w z ró sł o 1,2%

P rob lem y tworzem ia in fr a str u k tu r y .. 25

Tab. 3. U dział w y d a tk ó w na in frastrukturę w globalnych w yd atk ach p a ń stw o w y ch w latach 1936— 1967 (w °/o)

T he proportion of the ex p en d itu res for th e infrastructure in th e S ta te ’s global ex p en d itu res in the years 1936— 1967 (in %>)

Rok

Obrona narodow a i badania kosm iczne

A utostrady Szkolnictw o _społecznaOpieka

1936 5,6 11,6 14,1 5,9 1944 77,8 _1,1 2,6 1,0 1948 29,2 5,6 14,0 3,9 1954 44,3 5,0 10,1 2,8 1958 35,4 C,4 12,5 2,9 1960 34,2 6,7 12,4 2,9 1967 31,0 5,4 15,6 3,7

Źródło: B ureau of C ensus. U .S. C ensus of G overnm ent 1967 H istorical S u rvey of G overnm ent F in an ces in the U n ited States 1967.

(1 9 0 2 ^ 1 9 6 7 ), a u d z ia ł w y d a tk ó w a szk o ln ictw o w r. 1967 b y ł n a ty m sa m y m poziom ie co w 1902 (w 1902 r. — 15,5% ). W la ta c h p o p rz e d z a ją ­ c y c h ro k 1967 u d z ia ł w y d a tk ó w n a szk o ln ictw o n ie d o ró w n y w a ł pozio­ m o w i z 1902, sp a d a ją c do 10,1% w r. 1954. N ie u le g a w ą tp liw o ści, że tw o rz e n ie tzw . k o m p le k su u rz ą d z e ń m ilita rn o -k o sm ic z n y c h d o m in u je w d ziała ln o śc i p a ń stw o w e j S ta n ó w Z jednoczo ny ch.

P ro b le m konieczności ro z w o ju in fr a s tr u k tu r y , w ty m w szczególno­ ści so c ja ln e j je s t coraz częściej a k c e n to w a n y w a m e ry k a ń s k ie j lite r a tu r z e ek o n o m icz n ej. A. O. H irsc h m a n 19 w y o d rę b n ia obok d ziała ln o śc i p ro d u k ­ c y jn e j (D ire c tly P ro d u c tiv e A c tiv itie s D P A ) — bazę o b słu g u ją c ą tę d z ia ­ łaln o ść (S ocial O v e rh e a d C ap ital — SOC) i p o d k re śla zn aczen ie SOC ja k o n iezb ę d n eg o w a ru n k u u ru c h o m ie n ia p ro d u k c ji w ogóle. T w ierd zi ró w ­ n ież, że z a n ie d b y w a n ie ro z w o ju u rz ą d z e ń in fra s tr u k tu r a ln y c h m oże spo­ w odo w ać p o w ażn e za h am o w an ie w z ro stu ekonom icznego, d la te g o też w s k a z u je n a p o trz e b ę b a d a ń celem o k re ś le n ia m in im a ln e j re la c ji m ię ­ d zy SOC i D P A . J a k o m in im u m ro z u m ie ta k ą re la c ję , p rz y k tó re j w z ro st p ro d u k c ji m oże b yć o sią g n ię ty je d y n ie w ów czas, g d y n a s tą p i ro zw ó j SOC.

In n y a m e ry k a ń s k i ek o n o m ista N. M. H a n se n 20 idzie d alej to re m r o ­ 19 A. O. H i r s c h m a n : The S t r a t e g y of Economic D e v e lo p m e n t. N e w H aven Y ale U n iv ersity P ress sacond edition 1961, s. 83— 96—97.

20 N. M. H a n s e n : T h e S tr u c tu r e and D e te r m in a n t s of Local P ublic I n v e s t ­

m e n t s E xp e n d itu re s, R ev iew of E conom ics and S ta tisties v ol. 47, nr 2, 1965,

26 W. G rzyb ow sk i, P. K arpuś, B. M u cha-L eszko

z u m o w a n ia A. O. H irs c h m a n a i d o k o n u je p o d ziału szeroko ro z u m ia n y ch p rzez A. O. H irs c h m a n a in w e s ty c ji in f r a s tr u k tu r a ln y c h na:

1) E conom ic O v e rh e a d C a p ita l (EOC), 2) S o cial O v e rh e a d C a p ita l (SOC).

In n y m i słow y N. M. H a n se n w y o d rę b n ia d w a ty p y in w e sty c ji w in f r a ­ s tr u k tu r ę . P ie rw sz y ty p — EOC to in w e sty c je tw o rz ą c e in f r a s tr u k tu r ę ek o n o m iczn ą, ja k sieć d ro g o w a, m o sty , u rz ą d z e n ia e n e rg e ty c z n e i w o d ­ n e itp . T y p d ru g i, a u to r o k re ś la jak o in w e s ty c je w zasoby lu d zk ie (in­ v e s tm e n ts in h u m a n re so u rces), a w ięc szk o ln ictw o , o ch ro n ę zd row ia i o p iek ę spo łeczną, rozw ój k u ltu ry . P o trz e b ę w y o d rę b n ia n ia EOC i SOC N. M. H a n se n u z a s a d n ia w w ie lu sw oich p u b lik a c ja c h .21 W p ra k ty c e n a ­ to m ia st, w in w e s ty c ja c h p u b lic z n y c h p re fe ro w a n o in f r a s tr u k tu r ę eko no ­ m iczną, p o n iew aż p an o w ał pogląd , że tego ty p u in w e sty c je b ęd ą s ty m u ­ lo w ać rozw ój d ziałaln o ści p ro d u k c y jn e j. N ie u m n ie js z a ją c zn a cze n ia in ­ f r a s t r u k tu r y b ez p o śred n io p o w iąz an ej z p ro d u k c ją , N. M. H a n se n p od­ k re ś la is to tn ą ro lę fu n k c ji sp e łn ia n y c h p rzez in f r a s tr u k tu r ę so cjaln ą , ja k w p ły w n a poziom k w a lifik a c ji s iły ro bo czej, s ta n zd ro w o tn o ści spo łeczeń ­ stw a, co m a nie ty lk o s k u tk i bieżące, ale i p rzyszłe.

T y m cz asem ro zw ó j in f r a s tr u k tu r y so c ja ln e j w S ta n a c h Z jed n o czo n y ch n a s tą p ił w zasadzie ty lk o w w ię k sz y c h o śro d k a ch części p ółn o cn o - i śro d - k o w o -w sch o d n iej o ra z w K a lifo rn i. C ały sze reg sta n ó w o dczuw a je j b ra k a p rz e d e w sz y stk im s ta n y śro d k o w o -p ó łn o c n e (Iow a, M in neso ta, N e b ra ­ ska, P ó łn o c n a i P o łu d n io w a D a k o ta), s ta n y p ó łn o cn o -z ach o d n ie (Idaho, M o n tan a, O regon, W a sh in g to n , W yo m in g) o raz s ta n y p o łu d n io w o -za ch o d ­ n ie (A rizona, C olorado, N ow y M eksyk, U tah).

W połow ie la t sze śćd ziesiąty c h p o d n iesio n y zo stał p ro b le m ro zw o ju in f r a s tr u k tu r y ce le m a k ty w iz a c ji reg io n ó w d e p re sy jn y c h , ja k A p p alach ia, i słab o ro z w in ię ty c h ja k w y ż ej w y m ien io n e. N a jw cze śn ie j p o d jęto d z ia ­ ła n ia w re g io n ie A p p a la ch ii. W p o zo stały c h re g io n a c h fa k ty c z n a d z ia ła l­ ność d a tu je się od p rz e ło m u la t sze śćd ziesiąty c h i sied em d z ie sią ty c h .

W ro k u 1965 d la a k ty w iz a c ji A p p a la c h ii p o w o łan a zo stała sp e c ja ln a k o m isja — A p p a la c h ia n R eg io n al C onm ission. W p rz e d sta w io n y m przez K o m isję p ro g ra m ie ro zw ó j i n f r a s tr u k tu r y p rz y ję to jak o za sad n iczy śro ­ d ek d ziała n ia . J e d n a k ż e całą u w a g ę sk o n c e n tro w a n o n a b u d o w ie sy s te ­ m u a u to s tra d — 76,9°/o g lo b a ln y c h w y d a tk ó w przezn aczo n o n a te n cel, podczas g d y np. u d z ia ł w y d a tk ó w n a rozw ó j słu ż b y zd ro w ia w y n o sił ty l­ ko 6 ,3 % .22 T en ro d z a j p o lity k i a k ty w iz a c y jn e j m ia ł w ie lu p rz eciw n ik ó w , ale b y ł k o n s e k w e n tn ie re a liz o w a n y i zb u d o w an o ju ż p on ad 2000 k m d róg

21 P atrz N. M. H a n s e n : M unicip al I n v e s t m e n t R e q u ir e m e n ts in a G ro w in g

A g g lo m era tio n , Land E conom ics, v ol. 41, 1965, s. 49— 56 oraz French Regio nal P la n ­ ning, B loom ington, Indiana U n iv e r sity P ress 1968, s. 9— 25.