Styl narodowy
jako
kategoria
stylistyczna
STANISŁAW GAJDA (Opole)
1.
Uwagi wstępne
Pojęcie i termin styl narodowy zrodziła burzliwa epoka przełomu oświecenio-wo-romantycznego w Niemczech.Kategorię tęwykreowaławielka trójca: Herder - Goethe - Winckelman. Tenostatniwprowadził sam termin. Dwaj pierwsi w roz
prawie O charakterzei sztuceNiemców kilka ulotnych kartek (1773) rozwinęli
ideęvolksgeist‘duchanarodowego’,wyrażającegosię wjęzyku i sztuce. Herderw
swoim głównym dziele Myśli o filozofii dziejów (1784—1791), krytykując oświe ceniowy uniwersalizm, proponuje kulturowo-językowy relatywizmi podejściehi
storyczne.Ludzkośćrozwija sięwzbiorowościach (np.rodzina, ród, naród) i poro
zumiewa w językach, które wyrażają wyznawane przez te zbiorowości wizje świata. Każdąspołeczność ijej światopogląd należy rozumiećhistorycznie (por.
zeitgeist) wkontekście jej wewnętrznego rozwoju,niezaś oglądać przez pryzmat zewnętrznych, obiektywnych i uniwersalnych schematów. Herder podkreśla
„świętość” każdego narodui jego językajako wyrazu niepowtarzalnegoducha na rodowego (Herder 1988). Każdy naród ma duchową osobowość (Hegel).
Te poglądy stanowiły fundamentdla ukształtowania się irozwojuniemieckiego idealizmu (por. teżHamann, Schiller, Kant, Humboldtowie, Hegel), stanowiącego stop filozofii, formalnego myślenia, poezjioraz intuicyjnych odczuć i przeczuć.
Wywarł on silny wpływ na całeeuropejskiemyślenie,w tym Słowian(por. wod
niesieniu do PolskiKopczyńska 1976,Florczak 1978, Kloch 1995).
W poromantycznych czasach kategoria styl narodowy nie zniknęła całkiem, ale też nie zadomowiła się wcentrum myślenia stylistycznego (przywołujeją m.in. stylistykaneoidealistyczna związana z nazwiskami K.Vosslera iL. Spitzera). Nie
Stylistyka XXI
pojęcie mętne, mgliste,wręcz nienaukowe,jaki dominacja wstylistyce elokucyj-nej koncepcji stylu, a takżew XX w. po doświadczeniach I i IIwojny światowej
obawyprzed zarzutem nacjonalizmuiwłączania jej wkonteksty ideologiczno-po-
lityczne.
Czy powrót dotejkategoriijest dziś uzasadniony?Jakie racje przemawiają za
jej przypomnieniemi odnowieniem? Proponujęrozważeniekontekstunarodzin kategorii poznawczejstylnarodowy (2.) orazjej dzisiejszejaktualności i możliwo ści „przekładu”na język współczesnej nauki(3.).
2.
Naród
- język
-
styl
2.1. Jednymzpodstawowych czynnikówdeterminujących pojawienie się katego rii styl narodowy było uformowanie się w XVIII w. nowożytnej idei narodu. Kry
stalizuje się onaod XVI w. wraz z „odkrywaniem” językowejróżnorodnościświa
ta. W Europietoczą się „socjolingwistyczne” dyskusjeodeficytach ibogactwie
poszczególnych językóworaz o ich(bajecznych)dziejach. Kształtuje się metoda ich porównywania. Szuka się związku międzyjęzykiem a narodowym charakte rem. Umacnia się dyglosja łacina/ język rodzimy,przy czym pozycja tej pierwszej
dość szybko słabnie. Już w VIII/IX w. stała się ona językiem bez wspólnoty użyt
kowników od kolebki. Zakres jej użyciaogranicza się do ludzistanowiących
repu-blicae litterarum, tj. do związanych z kulturąwysokąelit. Decydujący cios zadała
reformacja irodząca się nowożytnanauka, które zdecydowanie preferują języki
rodzime.
Wieki XVII i XVIII to już czas zdecydowanego tryumfu„swoich” języków.
Podkreślając ich „doskonałość”, buduje się ich prestiż oraz podejmuje działania
standardyzacyjne - tworzy się normatywne gramatyki i słowniki oraz powołuje in
stytucjestojące na straży „czystości języka”, np. akademia we Florencji(1582) i w Paryżu (1635). Sprzyjatemu,wręcz wymusza upowszechnianie się druku i eduka
cjioraz wzrastający krąg czytelników książekirodzącej się prasy,a także zmiany
polityczne angażujące naród i język narodowy. Po 1750 r. silniejsza dotądwięź
łącząca państwo i język ustępujeprzed relacjąnaród - język. Jeszcze średnio wieczna formułagentem linguafacit ‘językczyni lud’ nabiera nowego sensu. Re
wolucjafrancuska ostatecznie nacjonalizuje język,czyniąc z niego narzędzie kultu narodu i stapiając obywateli wnarodowąmasę.Myśl Herdera,iż naródto wspól
nota wyrażająca sięw języku,mocno zakorzenia się w europejskim myśleniu (zob. Burkę 2009, Smith 2009).
Styl narodowy jako kategoria stylistyczna
STANISŁAW GAJDA
Tak więcw końcuXVIII w. wykształciła się nowożytna idea narodu, a proces
polityzacji języka doprowadził do jego ścisłego związku z narodem i ideąnaro dową. Naróduznawano za bytnaturalny, odwieczny, oetnicznych korzeniach, sta wiając znak równości między narodem aspołeczeństwem. Stąd zrodziłosię prze konanie, iż najlepiej, gdy w życiu społecznym realizuje się formuła:jeden naród - jedno państwo -jedenjęzyk. WEuropie wXIX iXX w. prawiewszystkiewiększe
etnie (etnosy, grupy etniczne) przeszły doświadczenia ruchu narodowego
i osiągnęły sukces w postaci choćbymałego narodu, małego państwa i małego ję
zyka(proces ten jeszcze się nie zakończył!).
Krystalizowaniu się idei narodowej towarzyszy więc wytwarzanie się wspólnoty narodowej oraz świadomości narodowej jako nowej tożsamości
zbiorowej. Szybko lojalność wobec narodu i państwa wysuwasię na pierwszy plan, przed lojalność wobec rodziny, regionu, dynastii. Pojęcie naród staje się
kluczowe dla wieków XIX - XXI, zajmując centralne miejsce nie tylko w
dyskursie publicznym inauk społeczno-humanistycznych,lecztakże wdyskursie
prywatnym, a określenie narodowy (charakter, styl itp.) pojawia się w wielu sferach życiaspołecznego (np. kuchnia, moda, sztuka, ekonomia, nauka, religia).
Wprowadzającpojęcia duch, duch narodowy i duch czasu, które można trakto wać jakopostaci tożsamości zbiorowej, romantycyniemieccy uznali język zawy
raz tego ducha. Przejawia sięten duch także jako organiczny wyraz twórcy wkon
kretnych dziełach artystycznych,stanowiących jedność myśli i języka.Tęjedność zapewnia styl. Tym samym wprowadzili nową- holistyczną (monistyczną) - anty-
retorycznąkoncepcjęstylu.
Oświecenieodziedziczyłotradycjęelokucyjnego rozumienia stylu.Pierwotnie dlaantycznych Greków język stanowiłotakżewszystko to, co jest w języku wypo
wiedziane(logos). Jednak już od Parmenidesa (54CM170 pne.) przyjęło się rozróż
niaćres i verbum. Wretoryce styl wiązano zelocutio, uznając za budujące go ele
menty takie kategorieopisowe jak tropy i figury. Językoznawstwo od XIX w. za stępował je swoimikategoriami fonetycznymi,morfologicznymi, składniowymi i leksykologicznymi,por. m.in.stylistykaCh.Bally’ego i stylistyka funkcjonalna.
Romantyczna rewolucja w ujmowaniustylu polegała na odejściuodkoncepcji
elokucyjnej,na przezwyciężeniudualizmu myśli i języka. Styl traktujesię jako
Ganzheit.Nowum było też wprowadzenie nowychinnychkategorii integrujących.
Retoryka wyróżniała style typowe związane zpojęciemgenus dicendi (typsytu acji komunikacyjnej,por. wymowa sądowa,polityczna, pochwalna itp.)orazstyli
wysoki, średni i niski.Teraz wprowadza się stylnarodowy i styl epoki,kierując się motywem zależności odwarunków życia (naroduiczasu). Osłabienie motywu
in-Stylistyka XXI
stytucjonalnościi powtarzalnościowocujeteżradykalną tezą(metodologiczny in
dywidualizm), że styl to przedewszystkim indywidualnośći niepowtarzalność. W
duchu tezy G.L.Buffona,że„styl to człowiek”, wprowadza się więc również kate gorię styl indywidualny,
To nowe, monistyczne ujęcie stylu próbowała podtrzymywać neoidealistyczna
szkoła stylistyki literaturoznawczej (por. tezaK. Vosslera: „języki narodowe jako
style”). Natomiastw stylistyce j ęzykoznawczej konstytuuj ącej się po „śmierci” reto ryki (termin stylistyka pojawia się w latach 30. XIXw.) w duchu pozytywistycznym
ta holistyczna koncepcja stylu nie miała szans. Na ówczesnymetapie rozwojulin
gwistyki nieistniały operatywnepojęcia tak traktowanego stylu. W rezultaciedzie
dzictwo retoryczne (ujęcie elokucyjne) przetrwało, choć w nowym opakowaniu
(opisoweanalityczne kategorie językoznawcze zastąpiły kategorieretoryczne).
Mamy wiek XXI. Kluczowe dla tychrozważań kategorienaród i styl po dwustu
latach znalazły się w nowej sytuacji poznawczej. Wyznacza ją m.in. kryzysideału nauki nowożytnej i dominacja innych paradygmatów poznawczych, pojawienie
się nowychdyscyplini subdyscyplin. Tzw.zwrotjęzykowy (ang. linguistictum) sprawił,iższerokie uznanie zyskała teza,iżjęzyk nie tyle odzwierciedlaświat, ile konstruuje jego obraz. Naród i styl zatem to konstrukty koncepcyjne (ide
owo )-dyskursywne.
W ujmowaniukategoriinarodujuż w XIXw. zarysowała się opozycja między
tzw. obiektywistami a subiektywistami. Ci pierwsi definiują naródprzez empi
ryczniesprawdzalne(obiektywne) własności, przywołując kryteria etniczne, tery
torialne, historyczne, polityczne, religijne, ekonomiczne, kulturowe, językowe
itd. Przewagajednych własności nad drugimi pozwoliła wyróżniać narody obywa telskie (polityczne) z jednej strony (głównie narody zachodnioeuropejskie), a z
drugiej(głównie w Europie Środkowej iWschodniej, tj. przedewszystkim w Eu
ropie słowiańskiej) - narody kulturowe („gorące”), por. Meinecke 1907. Nato
miastsubiektywiści definiują naród, odwołującsię do świadomości jego członków
deklarujących swoją przynależność do określonejwspólnoty narodowej(por. Re- nan1982). Naród ma zatem charakterplebiscytowy. Stądwzięłosię wzmożone za interesowanie świadomością narodowąi ideologię narodową. Tu można doszuki
wać się źródeł nieklasycznej, konstruktywistycznej koncepcji narodu jako „wspólnoty wyobrażonej” (Anderson 1997), czyli takiej, w którą się wierzy, o „tradycji wynalezionej” (Hobsbawm 2008),atakże tezy, iż „to nacjonalizmtwo rzy narody” (Gellner 1991).
Według koncepcji klasycznej naród to prastara, pierwotna i naturalna forma uwspólnotowienia,oparta nawspólnocie pochodzenia (krwi,rasy), języka,
oby-Styl narodowy jakokategoria stylistyczna
STANISŁAW GAJDA
czajów, losów. Nowa jest tylko doktryna narodowajako sformułowana idea (ide ologia). Koncepcja nieklasyczna, zrodzona pod koniec XXw., uznajenaródza no woczesny wytwór. Stworzyła go kapitalistyczna modernizacja ekonomiczna, ad- ministracyjno-polityczna i technologiczna, a także kulturowa. Towarzyszy jej
równoległy proceskształtowaniasiępraktyk ideologicznych,któredeterminują
świadomość,językiinneskładowe kultury. Naród zatem toprojektkulturowy -
tworzą go ludzie należący do tej samej kultury (czynnik obiektywny) oraz
uznający swoją przynależność do tego samego narodu. Wcześniejsze postaci uwspólnotowienialudziwformie rodów, plemion, etni(etnosów), ludów, wspól
not religijnych itp. nie są narodami, choć dawały narodom pewnąpodstawękultu rową. Jednak dopieroz nowoczesnością pojawiły się kluczowe dla narodu cechy
determinujące.
Postaci wyłaniania się z narodu (i jego konstruowania) mają swoją specyfikę kulturową i historyczną,z czym łączą się różne formy ideologii(świadomości) na
rodowej.Tęróżnorodność próbujesiętypologizować, por.m.in. podział na narody polityczno-obywatelskie i kulturowe (etniczno-organiczne). W tych drugich idea narodowa poprzedzała zwyklepowstanienowoczesnych państw (stąd terminod
rodzenie narodowe wodniesieniu donarodówsłowiańskich nie wydaje się trafny), a jej nosiciele i stylizatorzy -przede wszystkim inteligencja - nieufni i niepewni
siebie, najczęściej odwołują się do więzówkrwi, tradycji, językaitd., uzależniając granice naroduod struktur etnobiologicznychi etnokulturowych. Budowana przez nich filozofia narodowa odwołuje się do romantyzmu.
Świadomośćnarodowa zatem to złożony konglomerat przekonań, będący owo
cem splotu działań rozmaitych czynników i procesów. Widać jej ewolucjęod idei narodu i ideologii narodowej, któremają pomóc ogarnąći zespolić społecznąróż norodność, do tożsamości narodowej, przez której pryzmat ludzie porządkują świat. Jeśli nawetprzyjąćtezę, żenarody są tworzone zasadniczo odgórnie,to do
ciągłego podtrzymywania (meta)świadomości narodowej konieczny jest zbiór
wartości, normi wzorców, a takżepraktyk widocznychwżyciupublicznym i pry
watnym(por.oddolne zachowania podczas imprez sportowych, kampanie wybor
cze, święta państwoweireligijne,reklamy,zachowania okołowojenne).
Analitycznemu ujęciu świadomości narodowej służyłyisłużąw różnymczasie i w różnychujęciach odmienne pojęcia, zarównobardziej syntetyczne jak i bar dziejszczegółowe, por. z jednej strony duch narodowy,charakter narodowy,naro dowyobraz świata, a z drugiej - mit, stereotyp, koncept. Duch uHerderaiGoethe go (yolksgeist), wyrażający sięw języku i sztuce, stanowinawiązanie doLeibni-
Stylistyka XXI
umysłowości (Przyłębski 2006:68), zasady odnoszącejsię do zmysłowo uchwyt nego przedstawiania idei.Terminduch wykazuje więc daleko idące powiązanie z terminem kulturasymboliczna.
Otworzyła się w ten sposób drogado desubstancjalizacji narodui uznania goza konstrukt ideowo-dyskursywny (por. tzw.zwrotjęzykowy ‘linguistic tum’,zwrot
kulturowy i zwrot dyskursywny). Już K. W. Deutsch (1953) określił naród jako
„wspólnotę komplementarnych nawyków komunikowania”. Tawspólnota stano
wi fundament kulturynarodowej. Kontynuacjętego typumyślenia stanowi kon cepcja dyskursu M. Foucaulta i jej różnokierunkowe rozwinięcia.
3.
Styl
w
stylistyce
Pojęcie styl należydo tych pojęć nauk humanistycznych, które cechuje wyjątkowa
złożoność i nieostrość treściowa. Funkcjonuje współcześnie w dyskursiewielu
dyscyplin.Mabogatą przeszłość sięgającą antyku. Mimo próbjego„uśmiercenia”
trwa,wykazując poznawczą przydatność i żywotność. Pozostaje ciągle pojęciem otwartym na nowe elementy, które mniej lub bardziej modyfikują jego treści.
W rezultacie terminstyl nabył wiele sensów, akumulującje.Gdy mówi się o stylu,
można „miećna myśli wszystkiete znaczenia jednocześnie lubzosobna”
(Compa-gnon 2010: 154). Trudno przy tymoczekiwać,bytę polimorfię udało sięprzejrzy
ście uporządkowaćw postaci kilku/kilkunastu niezależnych i niekolidującychze sobą oraz jasno zdefiniowanych znaczeń.Nawet starannaanaliza dziejów tego ter minu (por. m.in. Castle 1914) i taknie przesądza ojegoobecnych i przyszłychuży ciach.
Termin styl w późnej średniowiecznej łacinie orazwrodzących się nowożyt nych zachodnioeuropejskichjęzykach literackich najczęściejfunkcjonuje w zna czeniu ‘ sposób działania, postępowania’, costanowiło podstawę dojego używania
w wielu dziedzinach ludzkiej aktywności.Wrenesansie wnawiązaniu do czasów starożytnych odżywa jego odnoszenie do zachowań i tekstów werbalnych.
W XIX-iXX-wiecznej stylistyce przefiguruje się goodmiennie w różnych kon
cepcjach stylu, np. styl jako ornament, dewiacja, wybór.
Na gruncie językoznawczym w koncepcjachstyluoraz w semantyceterminu
styl widać opozycje m.in. indywidualności itypowości,wolności i konieczności,
odchylenia inormy, a także monizmuidualizmu orazredukcjonizmu i holizmu.
W tradycjistylistycznej ostatnich dwustulatzdecydowanie dominuje rozumienie styluwychodzące z dualizmu myślenia i języka oraz łączące go z planemwyra
sa-Styl narodowy jako kategoria stylistyczna
STANISŁAW GAJDA
mym kontynuuje sięretoryczneprzeciwstawienie res averba oraz inventioi
dispo-sitio a elocutio. Znacznie słabszyokazał się nurt monistyczny, wywodzący się
z niemieckiego romantyzmu ipodtrzymywany przez neoidealizm i neohumbold-
tyzm,awspółcześnie przez kognitywizm. Ta orientacjaniepozostała jednakbez
wpływu na wielu badaczy wiązanych z ujęciami pozytywistyczno-strukturali-
stycznymi (K.Hausenblas,M.Kożyna, F. Miko,M.R. Mayenowa,J. Bartmiński,
S. Gajda).
Wielość i różnorodność koncepcji stylu ma swoje uwarunkowania ontyczne
(rzeczywistośćjęzykowajest złożona, wielowymiarowai zmienna w czasie) i epi-stemiczne (rzeczywistość ta wymyka się poznaniu, stawia opór, „skazuje” na aspektowośćoglądui „naturalny relatywizm”). Koncepcje te układająw polu, któ
rego biegunywyznaczają redukcjonizm i holizm(m.in. tradycja Ganzheiti
Ge-stalt). Poznawczy redukcjonizm daje proste (uproszczone) i klarowne ujęcie
obiektu. Zazwyczaj niewiele jego atrybutówstanowi o całości, pozostałe traktuje się jako sekundameemanacje. Sporo strukturalistycznychkoncepcji stylu cechuje taki poznawczyredukcjonizm, absolutyzujący niektóreatrybuty. Stąd taktrudno oogólnieprzyjmowaną definicję stylu.
Koncepcje holizujące, zmierzające w stronę całościowości, kompleksowości
ujęcia, wychodzą z założenia,że złożoności obiektu nie można redukować dojed
nego czy kilku aspektów.Pozostaje jednakfundamentalny problem, jak badać taki
złożony obiekt (rzeczywistość językową, styl). Próbujesię to czynićna dwasposo by: „sklejając” różne ujęciaw mniej lub bardziej całościowekonstrukcje poznaw czelub budując nowe koncepcje holistyczne ocharakterze inter-i transdyscypli-
namym. Podstawowy kłopot w tworzeniuholizujących ujęć wiążesię z tym, iż
wielowymiarowa rzeczywistośćjęzykowa tobytniehierarchizowany. Jej wymia ry są ontycznie równie pierwotneiwzajemnienieredukowalne, choć nierozłącznie
powiązane.Nie mogą więcbyć izolowane, traktowaneniezależnie od siebie - rze
czywistość j ęzykowa nie j est ani prostą sumą, ani typową strukturą o relacj ach hie
rarchicznych, przyczynowychi/lubinterakcyjnych.Trzeba zatem poszukiwać no
wych rozwiązań teoretyczno-metodologicznych, m.in. sięgając po intensywnie
rozwijanąnaukę o złożoności (zob. Prigogine 1990, Coveney 1997, Mainzer 2007).
Na dzieje myślenia stylistycznego zwykło się patrzeć (podobnie jak na dzieje
całej nauki), albo podkreślając ciągłość i ład, albo wydobywając rewolucje (przełomy, zwroty). Między ogniwami tych dziejów, tj. koncepcjami (teoriami)
stylu, dostrzega sięwięckorespondencje lub jewyklucza.Jednakogląd zdłuższej
komplementar-Stylistyka XXI
ność. Można przy nastawieniu integrującym budowaćtakąkoncepcjęstylu,która wykorzysta wieleelementów stylistycznej tradycji. Za punktwyjścia stylistyki in
tegrującej mogą posłużyć następujące założenia(zob. Gajda2012):
1. Styl łączy z ludzkimdziałaniemi jego wytworami,w tym z działalnością ko-munikacyjno-językową i tekstami. Ta działalność z natury ma charakter społecz ny, dokonuje się w określonej konstelacji interakcyjnej oraz w pewnym kontekście historyczno-kulturowym. Tego zanurzenia nie dasię oddzielić od stylu.
2. Ludzie wchodzącywe współdziałaniewnoszą w nie swojeJA, jednaknie tyle
w kategoriach osobnych bytów, ile raczejwpostaci mniej lub bardziej zintegrowa nych wiązekrelacji i funkcji. Człowiek wdziałaniu to zarówno kreacyjny podmiot
(wolny od zniewoleńi wolny do), jakipodmiot -przedmiot spełniającywymaga
nia wynikające z przypisanych mu (podejmowanych) ról. Działania nie zawsze mają wpełni świadomy charakter, w życiuludzkimraczejprzeważajązachowania
zautomatyzowane, pozostające podkontrolą społecznych norm. Składnik ludzki
zatem - JA wspołeczności, anieJAa społeczność, czy JAlub społeczność - to
istotny element koncepcji stylu.
3. Podstawą współdziałania komunikacyjnegoludzi są teksty jako dynamiczne i otwarte całości znakowe(semantyczno-pragmatyczno-wyrażeniowe). Stylprze
nikatekst, stanowiąc jego „duszę”- najwyższą zasadę organizacyjną oraz inte
grując jegoróżne wymiary. Tekst bowiem to nie tylko niepowtarzalne zdarzenie komunikacyjne, lecz także składnik i reprezentant zorganizowanej społecznej
praktykikomunikacyjnej. Z tą praktykązwiązane jest ukształtowanie się kulturo wo i historycznieuwarunkowanych wzorców tekstów(tekstemów). Styl (stylo-
wość) to szczególna kompleksowawłasność tekstu, przecinająca „poprzecznie” zbiór takich jego własności prototypowych jak kohezja, koherencja itd. (zob.Be-
augrande 1990,van Dijk 2001, Bartmiński 2009,Gajda2011, 2012 i w druku).
Tu chciałbym przypomnieć swoją propozycjękompleksowej koncepcji stylu, sformułowanej na oczątkulat 80. XX w. (zob.Gajda1982). Styl został w niej zde finiowany jako „humanistyczna struktura tekstu”. Ta propozycja stanowiławów
czasistanowi do dziśaktualny program badawczy.Rozwój lingwistyki tekstu, ge-
nologii,teoriidyskursu,kognitywistyki itp. wniósł do tego programuwiele ukon-
kretniających elementów, ale na drodze dooperacjonalizacji tak pojętego stylu stoi ciąglewiele przeszkód. Postulowany w tym programie holizm ontyczno-episte- miczny pozostaje wciążideałem. Ideałytworzy się przede wszystkim po to, aby do nich zmierzać.
Styl narodowy jako kategoria stylistyczna
STANISŁAW GAJDA
4.
Styl
narodowy
jako
styl typowy
Już od czasów antycznych operacjonalizacja złożonego pojęcia styl sprowadzała się do wydzielenia dwu typów kategorii: analitycznych (por. środki stylowe i styli styka środków)iintegrujących (por. typy stylówi stylistyka stylów).Do retorycz
nego repertuaru środków (figury myśli i figury mowy)stylistyka wniosła typowe kategoriejęzykoznawcze (por.stylistyka Ch. Bally’ego),wzbogacając ich liczbę
wraz z rozwojem lingwistyki. Treśćpojęciaśrodek stylowy jest zależna odprzyj
mowanej koncepcji stylu.Wjednych zawęża się jądo tzw.nacechowanych środ kówjęzykowych, w innych utożsamia z pojęciem środek tekstotwórczy, obej
mującym środki językowei niejęzykowe.
W stylistycznej typologiistylów wydziela siętrzypodstawowe typy: styl (kon
kretnego) tekstu, stylindywidualny(osobniczy) i styl typowy.Katalog wyróżnia nych dotąd na różnych podstawach stylitypowychjest bardzo bogaty, różnorodny i otwarty. Chyba najbardziej znane styletypoweto wyróżniane już w starożytno
ści:styl wysoki - styl średni - stylniskioraz wylansowana przez stylistykę funk cjonalną (główniew EuropieŚrodkowo-Wschodniej)kategoria stylfunkcjonalny, por.styl potoczny - styl artystyczny- stylnaukowy - styl religijny itd. Wśródsty lów typowych znalazłby się również styl narodowy.
O stylunarodowymmówi sięrównieżz perspektywy klasycznych, elokucyj-
nychkoncepcji stylu. Sprowadzasię go wówczas do zasobu środków stylowych. Treść pojęciaśrodekstylowy zależyodprzyjmowanej konkretnejkoncepcji stylu.
Różnice w ujęciach dotyczą m. in.statusu ontycznegośrodka (j ęzykowe -niej ęzy-kowe), miejscawsystemie (systemowe - niesystemowe), zakresu (od fonetycz
nychpo tekstowe), sposobu funkcjonowania(dystrybucja,ilość). Najczęściej ter min stylnarodowyodnosi się do użyciawtekstach tzw. nacechowanych, ekspre- sywnych środków językowych danego języka narodowego.
O wielebardziej złożonejestpojęcie stylnarodowyz pozycji nieklasycznej, ho
listycznejkoncepcji stylu. Traktuje się go tu jako najwyższą zasadęorganizującą
jednośćtekstów. Przy czymta jednośćobejmuje kategorie dotyczące wymiaru tre ściowego, wyrażeniowegoi pragmatycznego.Mamywięc do czynienia z katego
riami bardzo różnorodnymi orazz niesłychaną rozmaitością ujęć poszczególnych
wymiarów.Nie zaproponowano dotąd spójnej i wyczerpującej typologii konstruk
cjikognitywnychani ich związku z planem wyrażania. Operacjonalizacjastylu,
wtym stylunarodowego nie jest więc zadaniem łatwym. W każdymrazie odcho
Stylistyka XXI
Poszczególne style narodowe mogą być ujmowane z punktu widzenia wew nętrznego i/lubkomparacyjnego. Z perspektywy wewnętrznej zwracająna siebie uwagę teksty,w których dochodzi do jawnego wyrazu świadomościnarodowej,
czyli tworzące dyskurs narodowy ze względu na temat. „Program narodowy”
możejednak być wyrażany w sposób implicytnyinie zawszeświadomie. Nauwa
gę w pierwszej kolejności zasługują więc konstytucje, syntezy historyczne,stano wiące kanon literatury narodowej teksty artystyczne,publicystyka społeczno-na- rodowa, programy ogólnonarodowych partii, zachowania komunikacyjne kibi
ców (zwłaszcza podczas imprez międzynarodowych) itp.
Szczególnieobiecująca w badaniu stylów narodowych może być perspektywa porównawcza. Ma ona pewne tradycje w stylistyce strukturalistycznej (por. nawiązujące do koncepcji stylu Ch. Bally’ego propozycje:Vinay 1958 i Malblanc
1968). Jednak inspiracje niemieckich romantyków oraz Sapira i Whorfa pozwala konkretyzować i operacjonalizować dopiero współczesne językoznawstwo (por. osiągnięcia pragmalingwistyki, lingwistyki tekstu, lingwistyki kulturowej, se
mantyki, kognitywizmu),zob. propozycje Adamzik2009.
Literatura
Adamzik K., 2009, Główne zagadnienia tekstologii porównawczej. W: Bilut-Homple-wicz Z., Czachur W.,SmykałaM.(red),Lingwistyka tekstu w Niemczech,Wrocław,
s. 211-258.
Anderson B., 1997 [1983], Wspólnotywyobrażone, Kraków.
Bartmiński J., Niebrzegowska-BartmińskaS., 2009, Tekstologia, Warszawa.
Beaugrande de R., Dressler W.A., 1990, Wstępdo lingwistyki tekstu, Warszawa. Burkę P., 2009, Językii społeczności wEuropie wczesnonowożytnej, Kraków. Castle E., 1914, Zur Entwicklungsgeschichte des Wortbegriffes Stil,
Compagnon A., 2010, Demon teorii, Literatura azdrowy rozsądek, Gdańsk.
Coveney P., Highfield R., 1997,Granicezłożoności. Poszukiwanie porządkuw chaotycz
nym świecie, Warszawa.
Dijk van T.A., 2001,Badania nad dyskursem. W: tenże (red.), Dyskurs jako struktura
i proces, Warszawa, s. 9^44.
DeutschK.W., 1953, Nationalism and Social Communication, Cambridge.
FlorczakZ., 1978,Europejskie źródła teorii językaw Polsce na przełomie XVIIIIXIX w.,
Wrocław.
Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa-Wrocław.
Styl narodowy jako kategoria stylistyczna
STANISŁAW GAJDA
Gajda S., 1995, Styl i stylistyka. Zagadnienia ogólne. - S. Gajda (red.),Przewodnik po
stylistyce polskiej, Opole, s. 11—52.
Gajda S., 2011, Teksti styl, „Prace Filologiczne”, s. 109-118.
Gajda S., 2012, Stylistyka integrująca, „Poradnik Językowy”, nr6, s. 56-66. Gajda S.,w druku, Teoria stylu istylistyki (w druku).
GellnerE., 1991 [1983], Narody i nacjonalizm, Warszawa. HerderJ.G., 1988, Wybórpism, Wrocław.
HobsbawmE.J., 2008 [1983], Tradycja wynaleziona, Kraków.
Kloch z., 1995, Sporyo język, Warszawa.
Kopczyńska Z., 1976,Język apoezja. Studia z dziejówświadomości językoweji literac
kiej oświecenia i romantyzmu, Wrocław.
Mainzer K., 2007, Poznawanie złożoności, Lublin.
MalblancA., 1968, Stylistiąue comparee du franęais etde 1’allemand, Paris. MeineckeF., 1907, Weltburgertum und Nationalstaat, Miinchen— Berlin. Progogine I., Sengers I., 1990, Z chaosu ku porządkowi, Warszawa.
PrzyłębskiA.,2006,Pojęcie „ ducha ” w filozofiiniemieckiej. Szkicproblemu. — Grzegor
czyk A. i in. (red.), Fenomen duchowości, Poznań, s. 65-83.
RenanE., 2005 [1982], Co tojest naród?, „Respublika Nowa”,nr 1, s. 135-144. SmithA.D.,2009,Etniczne źródła narodów, Kraków.
Vinay J.P., Darbelnet J., 1958, Styłistiąue comparee du franęais et de 1’anglais, Paris.
National Style
as
a
Stylistic
Category
The term and the category of national style was introduced in the period of
pre-romanticism in Germany (Winckelmann, Herder, Goethe) in response to radical social and culturaltransformations. At thattime in Europę,the modem understandingof the nation was being formed, with national societies being constituted and national identitiesdominating over other forms of collective identity. Inthe twentieth century, it
was accepted that anation is not a naturally formed community of people,but rathera
cultural project - a construct based on ideology and realized in discourse (Gellner,
Anderson, Hobsbawm).
The notion of national style reąuires aretraction from the rhetorical (elocutionary)
conceptualization of style basedon theoppositionbetween language andthought (cf. res vs. verba). It is theoretically grounded in the monistic tradition (cf. Ganzeit). As a result,
the category of national style integrates various previous typologies of styles (e.g.,
formal/casual/colloąuialregister, functional styles).
According to the classical understanding of style, a given national style can be
regarded as a repository of stylistic devices (marked or expressive linguistic elements or
Stylistyka XXI
of expression (in terms of both content and form), national style is said to pervade national discourse (i.e. the textual realizations of national identityandnational ideology).
Itcanbepostulated that specific nations are characterizedbytheirunique perception of
social reality, organization of information and patteming of interaction, which is evidenced in whatis acceptedas socially appropriate textual (stylistic, generic) forms.
Slavic national stylescanberesearchedfromthe perspective of individualnations, as
well as from the comparative perspective.
