z n ie s p e łn io n y m i a m b ic ja m i p is a r s k im i H a r r e r a , r o b o tn ik a -ś lu s a r z a z a m b ic ja m i r z e m ie ś ln ic z y m i D r e x le r a , in ż y n ie r a z a m b ic ja m i u C z o n e g o -e k o n o m is ty F e d e r a i n ie
w y so k ie j m ia r y p is a r z a E c k a r ta . W ja k ie j m ie r z e te c z te r y p o sta c ie m o g ą d ać p o d s t a w ę do u o g ó ln ie ń ? C z y c o k o lw ie k da n a m te z a , że w s z y s c y z w y ją t k ie m D r e x le r a (tzn . tr z e j p o z o sta li) w y w o d z ili s ię ze śr o d o w isk z a m o ż n e g o d r o b n o m ie sz c z a ń stw a i z d o b y li w y ż s z e w y k s z ta łc e n ie ? A m o że n a o d w r ó t, n a le ż a ło b y w y s n u ć stą d w n io se k , ż e aż 2'5°/о c z ło n k ó w e lity s ta n o w ili ro b o tn ic y z n ie w ie lk im w y k s z ta łc e n ie m ? N a p e w n o zaś g o ło s ło w n ie b r z m i te z a , że w ię k s z o ś ć c z ło n k ó w e lity n a z is to w s k ie j r e k r u t o w a ła się z w a r s t w d r o b n o m ie s z c z a ń s tw a u s ta b iliz o w a n e g o Os. 224). C z y d o r o s ły c h lu d zi m o ż n a k la s y f ik o w a ć w e d le z a w o d u o jc a (B a n a s z k ie w ic z w s p o m in a n a w e t o ty m , że o jc ie c p r z e s z ło p ię ć d z ie się c io le tn ie g o E c k a r ta b y ł a d w o k a te m )?
T a k o s t r y c h w ą t p liw o ś c i n ie b u d zą ju ż r o z w a ż a n ia a u to r a p o ś w ię c o n e p ó ź n ie j s z e m u o k r e s o w i, k ie d y n a s t ą p iło zmacane um asow iienie N S D A P i z w ię k sz e n ie e lity p a r t y jn e j. P o d o b n ie m nie'j d y s k u s y jn y c h a ra k te r m a ją fr a g m e n t y p o ś w ię c o n e p r o g r a m o w i, str u k tu rz e o r g a n iz a c y jn e j i m e to d o m d z ia ła n ia p a r tii; je d n a k ż e w z n a c z n e j m ie r z e je s t to z r e a s u m o w a n ie o p in ii w y r a ż a n y c h w lite r a tu r z e p r z e d m io tu . P r a c a B a n a s z k ie w ic z a m a k ilk a n ie w ą tp liw y c h w a lo r ó w : ja s n ą k o n s t r u k c ję , p r z e jr z y s t y w y k ła d , in t e r e s u ją c y k w e s tio n a r iu s z p y ta ń b a d a w c z y c h . W p o lsk ic h w a r u n k a c h , p r z y n ik łe j p o p u la r y z a c ji p r o b le m ó w h is to r ii n a jn o w s z e j N ie m ie c , a je d n o c z e śn ie p r z y niezbędne:j p o tr z e b ie p r o w a d z e n ia p r a c w te j d z ie d z in ie , 'jej u k a z a n ie się s t a n o w i p o m y ś ln y p r o g n o s ty k . M o ż e s ta n o w i je d n a k z a r a z e m je d e n z p u n k tó w w y jś c io w y c h do d y s k u s ji m ię d z y h is to r y k a m i a s o c jo lo g a m i na te m a t w a r s z t a tu b a d a w c z e g o i m e to d in t e r p r e ta c y jn y c h ? J e r z y H o lz e r Jan B o r k o w s k i , W i z j e s p o łe c z n e i z m a g a n ia w i c ia r z y w ś w i e tle m ł o d z i e ż o w e j p r a s y l u d o w e j 1928— 1939, L u d o w a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n ic z a , W a r s z a w a 1966, s. 510.
W e w s tę p ie au tor w y ja ś n ia , że w s w o je j a n a liz ie sz u k a ł o d p o w ie d z i n a p y ta n ia : j a k k s z ta łto w a ła się m y ś l s p o łe c z n o -p o lit y c z n a i ś w ia to p o g lą d o w a w ic ia r z y , ja k a w iz ja p r z y s z łe g o p a ń s t w a p r z y ś w ie c a ła im , ja k i b y ł g łó w n y k ie r u n e k ich d z ia ł a l n o śc i, co n a jb a r d z ie j w z b u d z a ło ich z a in te r e so w a n ie . P o n a d to „ p r z y o k a z ji” p r z e d s ta w ia tr u d n o śc i tej m ło d z ie ż y i p r z e ś la d o w a n ia o r a z „ n ie k tó r e s p r a w y w e w n ę t r z n e ru ch u lu d o w e g o ” . O ile tr u d n o śc i m ło d z ie ż y w ic io w e j1 i p r z e ś la d o w a n ia m o g ą w y n ik a ć z tr e śc i p r a s y w ic io w e j, o t y l e „ n ie k tó r e w e w n ę tr z n e s p r a w y ruchiu lu
d o w e g o ” p r z e k r a c z a ją r a m y z a k r e ś lo n e w ty t u le o r a z w w y ja ś n ie n iu treści w e w s tę p ie i o m a w ia n ie ich „ p r z y o k a z ji” n a le ż a ło ra c z e j p o m in ą ć .
W z o r u ją c się n a je d n e j fr a n c u s k ie j a n a liz ie p r a s o w e j, au tor p o d a je n a w stę p ie , że s z u k a ł o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , „ k im b y li c z y te ln ic y p is m , ilu ich b y ło , g d z ie m ie s z k a li, ja k i b y ł ich sk ła d s o c ja ln y , j a k k s z ta łto w a li o b licz e sw e g o p is m a ” . „ N ie d y s p o n o w a łe m d o s ta te c z n y m m a te r ia łe m ...” — s k a r ż y s ię au tor — „ s tą d n ie rza d k o o p e ru ję h ip o t e z a m i...” W s z y s t k i e te p y ta n ia b y ły m a ło isto tn e d la p r z e d s ta w ie n ia ś w ia to p o g lą d u i z a in te r e so w a ń w ic ia r z y . B y ło tr u iz m e m stw ierd zen ie,, że a u to r zy a r ty k u łó w , p o z a n ie z b ę d n y m s ta ły m r e d a k to r e m i p r a c o w n ik ie m a d m in is tr a c y jn y m , n ie p o b ie r a li ż a d n e g o h o n o ra riu m . P is a n ie a r ty k u łó w w „ W ic i a c h ” b y ło w ty ch c z a s a c h z a s z c z y te m , a p r a c a s p o łe c z n a p o tr z e b ą m o r a ln ą , a nie p ła tn ą p o sa d ą .
P r z e d s t a w ia ją c św ia to p o g lą d w ic ia r z y , au tor o m a w ia o d d z ie ln ie ty g o d n ik „ W i c i” i o d d z ie ln ie c z te r y in n e c z a s o p is m a , k a ż d e z o so b n a . W s k u t e k te g o te sa m e z a g a d n ie n ia au tor o m a w ia k ilk a k r o t n ie , m n ie j lu b w ię c e j p o b ie ż n ie . S a m a z a sa d a p o d z ia łu n ie d a ła się z re sz tą u tr z y m a ć p r z y o m a w a n iu p o s z c z e g ó ln y c h z a g a d n ie ń , k tó r e d o ty c z y ły r ó w n o c z e śn ie „ W i c i ” i in n y c h c z a so p ism . N p . n a s. 107 k r y t y k a
S . L . p r z e z „ M ło d ą M y ś l L u d o w ą ” lo b k on fere n -cja w K ę p ie C e le jo w s k ie j w 1933 r o ku (s. 117, 246, 249, 250, 252, 255, 262, 26'5, 271). P o n a d to b r a k z u p e łn ie s y n t e z y k o ń co w e j ś w ia to p o g lą d u w ic ia r z y p o z a szikicem p rz e k o n a ń p o lity c z n y c h n a tr z e c h n i e sp ełn a stro n a ch .
A u t o r się g n ą ł te ż p o in f o r m a c je do a k t w ła d z a d m in is t r a c y jn y c h , a n a w e t do p o u fn y c h r a p o r t ó w i· d o n o só w p o lic y jn y c h . A n i a k t a adlmindistracyjne, a n i 'tym b a r dziej r a p o r ty -k o n fid e n tó w nie p o d a w a ły lu b n ie c h c ia ły p o d a w a ć „ c a łe j p r a w d y ” , p o z o s t a w ia ją c rz e c z y ś c iś le p o u fn e r a c z e j do u stn e j r e la c ji. A u t o r p o s iłk o w a ł się te ż r e la c ja m i u s tn y m i b y ły c h u c z e s tn ik ó w ru ch u w ic io w e g o , p r z y c z y m w je d n y m p r z y p a d k u u ja w n ił sz c z e g ó ły sto s u n k ó w o s o b is ty c h d w ó ch zn a n y c h d z ia ła c z y n a p o d s ta w ie p o u fn e j w y p o w ie d z i je d n e g o z n ich , k tó r y p r z e ż y ł d r u g ie g o , ale z m a r ł ró w n ie ż p r z e d p u b lik a c ją 'k siążk i.
C z ę sto s p o t y k a m y w p r a c y o g ó ln ik o w e o k r e ś le n ia : „ O d tą d w M .M .L . w ie lu a u t o r ó w p o d e jm o w a ło ...” b e z p r z y p isu lu b b e z s k o n k r e ty z o w a n ia w p r z y p is ie n p .: „ W K ę p ie C e le jo w s k ie j K . B a g iń s k i m ó w ił...” , „ I n n y z n ó w au tor p is a ł...” (s. 255). N a s. 415 p r z y p is 74 m ó w i o k a m p a n ii p r z e c iw W it o s o w i b e z p o d a n ia d o k u m e n t a cji. N a s. 97: „ W 1930 r. je d e n z a u to r ó w ...” b e z p r z y p is u . N a s. 8 3: „ ...p is a ł je d e n z a u to r ó w ...” — „ A in n y te r e n o w y d z ia ła c z ...” — „ O g ó ln a o c e n a ... ta k z o sta ła u j ę ta ...” — b e z w y m ie n ie n ia a u to r a , w ię c n ie w ia d o m o , do k tó r e g o a u to r a od n o si się k tó r e z d a n ie i tr z e b a sz u k a ć r o z w ią z a n ia w z b io r o w y m p r z y p is ie . P o d o b n ie n a s. 103: „ ...p is a ł je d e n z a u t o r ó w ...” N a p o d s ta w ie zb io r o w e g o o d n o śn e g o p r z y p is u 173 s a m a u to r n ie m ó g łb y d ziś p o w ie d z ie ć , k to b y ł ty m „ je d n y m z a u t o r ó w ” n a s. 103. P rz e c h o d z ą c do o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , w ja k ie j m ie r z e au tor z r e a liz o w a ł z a m ie r z o n e p r z e z s ie b ie p r z e d s ta w ie n ie ś w ia to p o g lą d u w ic ia r z y , tr z e b a stw ie rd z ić , iż p o ło ż y ł g łó w n y n a c is k n a sto s u n k a c h m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i o r g a n iz a c ja m i w ru c h u lu d o w y m o ra z na s p ra w a c h e k o n o m ic z n y c h , k tó r e w z m ie n io n y c h w a r u n k a ch u s tr o jo w y c h z o s ta ły r o z w ią z a n e w P o lsc e L u d o w e j i p o d o b n ie s tr a c iły dziś na z n a c ze n iu . A u t o r p o tr a k to w a ł n a to m ia s t b a rd z o p o b ie ż n ie św ia to p o g lą d m o r a ln y w ic ia r z y , p r o b le m , k t ó r y i w o b e c n e j ch w ili n ie s tr a c ił n a a k tu a ln o śc i. P o d ob n ie au tor p o tr a k to w a ł p o b ie żn ie k w e stię u k r a iń s k ą , n ie m ie c k ą i ż y d o w s k ą w P o lsce . N ie z n a ją c n a sze g o ś r o d o w is k a p rz e d w o jn ą a u to r n ie z d a w a ł so b ie d o sta te c z n ie s p r a w y z fa k tu , iż w y d a w a n e w W a r s z a w ie „ W i c i ” s t a ły się p rz e d w o jn ą w a ż n y m c z y n n ik ie m o p in ii p u b lic z n e j, z a b ie r a ły g ło s w e w s z y s t k ic h b ie ż ą cy ch s p r a w a c h i że ze z d a n ie m „ W i c i ” lic z y ły się p o w a ż n e o r g a n y p ra so w e .
N a w s tę p ie ro z d z ia łu I tr a k tu ją c e g o o „ W ic ia c h ,, au tor o g r a n ic z y ł się do s t w ie r d zen ia , iż n u m e r 1 n a w ią z y w a ł do ty g o d n ik a „ S ie w ” , a r e d a k c ja ch c ia ła p o d k r e ślić , że „ W i c i ” s ta n o w ią p r o s tą k o n t y n u a c ję „ S ie w u ” . A u to r n ie z d a w a ł so b ie s p r a w y z f a k t u , iż p o k o le n ie u ro d zo n e w P o lsc e L u d o w e j m o ż e ju ż «d e w ie d z ie ć , ja k ą o r g a n iz a c ją b y ł „ S i e w ” , k to i d la c ze g o p o s ta n o w ił z a ło ż y ć „ W i c i ’ . A cóż m o ż n a p o w ie d z ie ć o n a s t ę p n y m p o k o le n iu ?
„ W p ie r w s z e j f a z ie « W ic i» p r o p a g o w a ły k u lt p r z y r o d y ” — p isz e au tor la p i d arn ie, p r z y r ó w n u ją c m im o w ied n d e w ic ia r z y do sz c z e p ó w p ie r w o tn y c h . N a le ż a ło je d n a k ż e się g n ą ć do w ła ś c iw e g o ź ró d ła id e o lo g ii w ic io w e j, do m y ś li k ie r o w n ik a „ W ic i” , J ó ze fa N ie c k i, w y r a ż o n y c h p ie r w o tn ie n a ła m a c h „ T y g o d n i a ” S ta n is ła w a T h u g u tta w 1930 r o k u w a r ty k u le p t. „ O ż y c ie w e w n ę tr z n e w s i ” (nr 3, 9·— 11, 13), a n a stę p n ie w y d a n y c h w ty m ż e r o k u o so b n o p t. „ O w e w n ę tr z n e ż y c ie w s i ” . A u to r nie z a ją ł się ty m p o d s t a w o w y m d la id e o lo g ii w ic io w e j ź r ó d łe m , a ty lk o s a m w d w ó ch zd a n ia ch (s. 38) p r ó b o w a ł o k r e ślić „ m is t y c y z o w a n ie ” „ W i c i ” , z n ie k s z ta ł c a ją c o r y g in a ln e u ję c ie N ie c k i, p r z y p is u ją c „ m is t y c y z m ” nie tyl/ko „ W ic i o m ” , ale i „ S ie w o w i” . P r a w id ło w y m w y r a z e m m y ś li J. N ie c k i b y ła d e k la r a c ja id e o w a Z M W R P z 4 c z e rw c a 1931, k tó r ą au tor p r z y t o c z y ł i s tr e ś c ił ip ra w id łow o w p a r u s ło w a c h : „ P r z y w ią z a n ie do zie m i — oto k a m ie ń w ę g ie ln y ś w ia to p o g lą d u c h ło p s k ie g o ” . A u to r
p is z e , iż „ W i c i ” u z n a ły , że d o ż y n k i w y k o r z y s t y w a n e p r z e z s a n a c ją d la c e ló w p o lity c z n y c h b y ł y w y r a z e m p o w r o tu do p a ń sz c z y ź n ia n y c h z w y c z a jó w i n a w o ły w a ły do ich b o jk o tu . P rz e o c z o n o , iż N ie c k o p r o p a g o w a ł św ię to ż n iw n e w sp o łe cz n o ści w i e j s k ie j , a „ W i c i ” p o d a ły sz c z e g ó ło w ą in s t r u k c ję z te k s ta m i p ie ś n i o b rz ę d u „ Ż n i w n y c h Ś w ią t ” ( „ W i c i ” , n r 29— 30 z 1938). N a str o n ie ty tu ło w e j p is m a b y ł n a p is p od ty tu łe m : „ D z is ie js z y n u m e r p o ś w ię c a m y Ż n iw n y m Ś w ię t o m ” , a n a s tę p n ie ty tu ł k ilk u s t r o n ic o w e g o a r ty k u łu J. N ie c k i pt. „ Id e a ch le b a b e z k r w a w e g o ” . P ie lę g n o w a n ie o b rz ę d ó w w g r o m a d z ie w ie js k ie j b y ło czę ścią s k ła d o w ą p r o g r a m u w ic ia r z y o d n o w y m o r a ln e j sp o łe c z n o śc i w ie js k ie j.
A u t o r w y m ie n ia na s. 84 p o śr ó d lic z n y c h p is m , k tó r e w 1936 r o k u „r u s z y ły d o b o ju ” p r z e c iw w ic ia r z o m , „ R y c e r z a N ie p o k a la n e j” i „ C z y ta n k ę R ó ż a ń c o w ą ” , a le p o m i j a n a jw a ż n ie js z e : „ K u r ie r W a r s z a w s k i” , c z o ło w y d zie n n ik n a r o d o w y w s t o lic y , „ P r ą d ” , m ie s ię c z n ik w y d a w a n y p r z e z K a t o lic k i U n iw e r s y te t L u b e ls k i i „ R u c h K a t o l ic k i” , o rg a n A k c j i K a t o lic k ie j w P o z n a n iu . W „ K u r ie r z e W a r s z a w s k im ” w y s tę p o w a ł p r z e c iw „ W i c i o m ” n a c z e ln y p u b lic y s ta tego d z ien n ik a , b. se n a to r B o le s ła w K o s k o w s k i. W o d p o w ie d z i n a je g o a r ty k u ł p t. „ N a b e z d r o ż a c h ” z 12 s ty c z n ia 1936 „ W i c i ” o d p o w ie d z ia ły o b s z e r n y m a r ty k u łe m o g ło s z o n y m w d w ó ch n u m e r a c h 4 i 5 z 26 s ty c z n ia i 2 lu te g o 1936 p t. „ O p r a w d z iw ą m o r a ln o ś ć C h r y stu so w ą ” . P o w o ła ły się w n im n a e n c y k lik ę P iu sa X I o k a p ła ń s tw ie c h r z e ś c ija ń s k im , k tó r a p o d k r e ś liła p o tr z e b ę p o g łę b ia n ia k u ltu r y in te le k tu a ln e j k a p ła n ó w o ra z z n a jo m o ś c i dlucha cza su i z d ro w e g o z m y s łu w s p ó łc z e s n e g o , k tó r y n ie b o i się p o s tę p u i w ie , że ża d n a z d o b y c z n a u k i n ie m o ż e b y ć w sp rz e c z n o śc i z p r a w d ą . N a z a r zu t n ie z n a jo m o ś c i h isto rii k o ścio ła k a to lic k ie g o „ W i c i ” o d p o w ie d z ia ły , iż w h isto rii k o śc io ła p r ó c z z a słu g d la k u ltu r y ś w ia to w e j s ą te ż s m u t n e k a r t y , ja k in k w iz y c ja , ispraw a G a lile u s z a , s p a le n ie H u s a , r o z w ią z ło ś ć p a p ie ż a A le k s a n d r a V I . W o d p o w ie d z i n a to B . K o s k o w s k i 7 lu te g o 1936 ( a r t y k u ł p't. „ Ż l i o p ie k u n o w ie lu d u ” ) z a r zu c ił w iciarizom „ n ie z n a jo m o ś ć n a jd o n io ś le js z y c h f a k t ó w i p r ą d ó w h isto rii r o d z i m e j” . R e d a k c ja „ W i c i ” p r z y p o m n ia ła w ó w c z a s w se rii a r ty k u łó w ro lę d u c h o w ie ń stw a w n a sz y c h d z ie ja c h , a w s z c z e g ó ln o śc i w o k r e sie r o z b io r ó w . S e r ia t a n o s iła t y tu ł „ S z k o d liw i o b r o ń c y k o ś c io ła ” . R e d a k to r p r z e p r o w a d z ił a n k ie tę w ś r ó d k ó ł „ W i c i ” i z o d p o w ie d z i w y n ik a ło , że w 1936 r . te w ła ś n ie a r t y k u ły z d z ie jó w d u c h o w ie ń stw a w P o lsc e w z b u d z iły w ś r ó d c z y te ln ik ó w n a jw ię k s z e z a in te r e so w a n ie .
G d y w 1937 r . w z m o g ła się a k c ja k ó ł k le r y k a ln y c h i „ P r ą d ” lu b e ls k i o g ło s ił w s ty c z n io w y m i lu to w y m n u m e r z e o b sze r n ą r o z p r a w ę p t. „ R u c h m ło d o w ie js k i” , s k ie r o w a n ą p r z e c iw „ W i c i o m ” , a n a stę p n ie p o z n a ń sk i „ R u c h K a t o lic k i” p o w tó r z y ł ją w sk ró c ie w n u m e r z e z 15 'lutego 1937 p t. „ R u c h w i c i o w y ” , „ W i c i ” o d p a r ły za r z u ty w a r t y k u le p t. „ P r z e c iw p r ą d o m w s te c z n y m i r u c h o m w t y ł ” o g ło s z o n y m w mrze z 28 m a r c a i 11 k w ie t n i a 1937 (nr 13 i 16). G d y zaś „Ruich K a t o l ic k i” w y s t ą p ił w m a r c u z d a ls z y m i z a r z u ta m i, a tr z e j b isk u p i w y d a li w o p a rc iu o r o z p r a w ę w „ P r ą d z ie ” p r z e c iw „ W i c i o m ” lis t y p a s te r s k ie , „ W i c i ” o g ło s iły o d p o w ie d ź n a te lisity pit. „ J e d e n j e s t B ó g i p r a w d a je s t je d n a ” , w n r ze 17 z 18 k w ie t n ia 1937, z b ija ją c p u n k t p o p u n k c ie n ie słu szn e z a r z u ty . G d y zaś i c z w a r ty b isk u p w y d a ł lis t p a s te r sk i, p o w y ż s z y a r ty k u ł w „ W ic i a c h ” w ydaino ja k o o d b itk ę z p o d t y t u łe m „ O d p o w ie d ź n a lis ty p a s t e r s k ie ” . S p r a w y te au tor p r z e o c z y ł o g r a n ic z a ją c się d o w z m ia n k i, iż „ W i c i ” w r o k u 1936 i 1937 „ z a m ie ś c iły p o o k o ło 50 a r ty k u łó w ... o tr e śc i a n t y - k le r y k a ln e j” . P o m in ą ł te ż a u to r c z w a r ty lis t p a s te r s k i b is k u p a p r z e m y s k ie g o B a r -
d y <s. 84). ,---/
W i e l k i m p o w o d z e n ie m c ie s z y ły się w k o ła c h w ic io w y c h n a w si w y k ła d y o p o w sta n iu z ie m i, p o c h o d ze n iu c z ło w ie k a i o r e lig ii. D la te g o u k a z a ły się w „ W ic i a c h ” w o k r e s ie w z m o ż o n y c h a t a k ó w p r a s y n a r o d o w o -k le r y k a ln e j n a r u c h w ic io w y d w a a r ty k u ły , k tó r e p r z e d s t a w iły z a ró w n o a r g u m e n t y d e is ty c z n e jalk i a te is ty c z n e p t. „ O d W o li w s z e c h m o c n e j do lu d zk ie j n ie d o li” w nr 24 i 2 5 /2 6 z 6 c z e rw c a i 13/20
lip c a 1937. C h o d z iło o to , a ż e b y w ic ia r z e u r a b ia li so b ie w ła s n y p o g lą d n a s p r a w ę n a p o d s ta w ie s w o b o d n e g o r o z w a ż e n ia a r g u m e n t ó w za i p r z e c iw , a n ie n a p o d s t a w ie n a k a z u n a r z u c o n e g o z g ó r y , k tó r y z p r z e k r e ś le n ie m g o d n o śc i o so b iste j w y k lu c z a ł j a k ą k o lw ie k ró ż n ic ę zd ań . W sp r a w ie u k r a iń sk ie j au tor p r z y to c z y ł ty lk o je d n ą w y p o w ie d ź z 1929 r. i d w ie z 1939 r., z a z n a c z a ją c że „ n ik t w ię c e j O1 ty m n ie p i s a ł ” . A u t o r p o m in ą ł w y p o w ie d ź ,,W ic i” z 10 lip c a 1938 n r 28 w a r ty k u le w y m ie r z o n y m p r z e c iw k a n o n iz a c ji je z u it y k s. A n d r z e ja B o b o li. P o w o łu ją c się n a zd a n ie A le k s a n d r a Ś w ię to c h o w s k ie g o o „ n a g a n n y m ” p o s tę p o w a n in u z K o z a k a m i n a k re sa c h , oc en io n o w ty m a r ty k u le , że d la lu d n o śc i p r a w o s ła w n e j n a k r e s a c h k a n o n iz a c ja ta j e s t p r z y k r y m p r z y p o m n ie n ie m je g o w a lk i z ich w ia r ą . A u tor* p o m in ą ł te ż o s t r ą w y p o w ie d ź „ W i c i ” p r z e c iw p r a s ie s a n a c y jn e j w 1938 r. za je j k r ó tk o w z r o c z n e z a c h w y ty n a d a k c ją H e n le in a , k tó r a o ż y w iła u z a sa d n io n e r o sz c z e n ia U k r a iń c ó w w P o lsc e do a u to n o m ii te r y to r ia ln e j w G a lic ji W s c h o d n ie j i n a W o ły n iu ( „ W i c i ” , nr 21 z 22 m a ja 1938). A u t o r p o m in ą ł ró w n ie ż a p e l „ W i c i ” o w y k o n a n ie p r z e z P o ls k ę z o b o w ią z a ń w s to s u n k u do U k r a iń c ó w p rzyjię ty ch w u sta w ie z 1922 r ., a w sz c z e g ó ln o śc i k r e o w a n ia u n iw e r s y te tu u k r a iń s k ie g o w e L w o w i e i p r z y z n a n ia U k r a iń c o m a u to n o m ii ( „ W i c i ” , n r 22 z 28 m a j a 1939). P o w y ż s z y a r ty k u ł c y to w a ło p is m o u k r a iń s k ie „ D ił o ” z u w a g ą : „ T a k ie ro z w a ż a n ia s ą r z a d k im z ja w is k ie m w p o ls k ie j p r a s ie , bo· gldzie j a k g d z ie , ale w P o l sc e h a s ła s ło w ia ń s k ie j so lid a r n o śc i je s z c z e do n ie d a w n a b y ły c a łk ie m n ie p o p u la r n e ” ( „ W i c i ” , .nr 25 z 18 c z e rw c a 1939).
M ó w ią c o sto su n k u „ W ic i” do C z e c h o s ło w a c ji au tor p o m in ą ł z a sa d n ic z ą w y p o w ie d ź ich z 2'8 m a ja 1939 p t. „ U p a d e k i p r z y s z ło ś ć n a r o d u c z e sk ie g o — S ło w ia ń s k i r a c h u n e k s u m ie n ia ” . A r t y k u ł te n w s k a z y w a ł b e z o g r ó d e k w ła ś c iw y c h w i n o w a j c ó w : F r a n c u z ó w i A n g lik ó w , a g łó w n ie s o c ja lis tó w fr a n c u s k ic h z B lu m e m n a cze le. „ W i c i ” n ie z a w a h a ły się s tw ie r d z ić , ż e i m y je s t e ś m y w in n i, p o n ie w a ż sile i b u c ie pr.uskiej m o g liś m y p r z e c iw s ta w ić ty lk o w e w n ę tr z n e r o z d a r c ia , z a w iść i in tr y g i, a s o lid a r n o ść sło w ia ń s k ą u w a ż a liś m y za s ta r o ś w ie c k i fr a z e s . „ N ie m c y b ę d ą r o z g r o m io n e i m u sz ą b y ć r o z g r o m io n e , bo ś w ia t c a ły n ie m o że b y ć w o b e c n ic h ż a n d a r m e m n a s tr a ż y i w y r z u c a ć ro c z n ie m ilia r d ó w na z b r o je n ia ... Z b liż a się d zień w a lk i, a z w y c ię s tw o n a sz e p r z y n ie s ie w o ln o ś ć C z e c h o m w m y ś l h a s ła : Z a n a sz ą w o ln o ś ć i w a s z ą !” W o s ta tn im p r z e d w o jn ą n u m e r z e „ W i c i ” z 27 sie rp n ia 1939 w a r ty k u le w s t ę p n y m p t. „ D r o g a P o lsk i p r o w a d z i n a Z a c h ó d ” c z y t a m y : „ O to n a d e s z ła c h w ila d z ie jo w a , g d y p r z y m o c n e j p o s ta w ie b o jo w e j całeg o n a ro d u i p r z y p o p a r c iu m o r a ln y m i o r ę ż n y m c a łe g o w o ln e g o ś w ia ta p r z y jd z ie n a m s ta n ą ć p r z e c iw n a js t a r s z e m u i n a j - z a c ie k le js z e m u n a s z e m u w r o g o w i, k tó r y je s t te ż w r o g ie m ca łe j S ło w ia ń s z c z y z n y . B ę d z ie m y m u s ie li n ie ty lk o o p r z e ć się n a w a le n ie m ie c k ie j, a le z b o ż ą p o m o c ą r u szyć po· p r z e ła m a n iu n a p o ru n ie m ie c k ie g o n a o d z y sk a n ie z a g r a b io n y c h i s k ą p a n y c h w e k r w i, u tr a c o n y c h z ie m n a sz y c h p r a s ta r y c h i o d 1 w ie k ó w s ło w ia ń s k ic h ” (nr 36). O d n o ś n ie do· s p r a w m ię d z y n a r o d o w y c h a u to r p is z e , że w p iś m ie „ z n a jd u je m y r ó w n ie ż w z m ie n n y m to n ie u tr z y m a n e w z m ia n k i o p o lity c e F r a n c ji i W ie l k ie j B r y ta n ii o r a z in n y c h p a ń s t w , a ta k ż e in fo r m a c je o ró ż n y c h k r a ja c h i w y d a r z e n ia c h ” . P o w y ż s z e zd a n ie n ie p o d a je ż a d n y c h sz c z e g ó łó w , n ie p o w o łu je ż a d n y c h d o w o d ó w ani p r z y p is ó w . O tó ż d ział m ię d z y n a r o d o w y b y ł p r o w a d z o n y w „ W ic i a c h ” w e d łu g z a sa d n a u k o w e j p o p u la r y z a c ji i n ie s tr a c ił i dziś n a a k tu a ln o śc i. „ W i c i ” p is a ły o N o w y m Ł a d z ie R o o s e v e lt a (nr 5 1 /5 2 z 2 0 /2 7 g r u d n ia 1936), o r e fo r m a c h K e m a la M u s t a f y w T u r c ji (n r 50/51 z 11/18 g r u d n ia 1938), o z n a c ze n iu G a n d h ie g o w In d ia ch na tle h is t o r y c z n y m (n r 2 z 8 s ty c z n ia 1939; nr 3 z 15 s ty c z n ia 1939). W p o w y ż s z y c h a r ty k u ła c h „ W i c i ” p r z e d s t a w iły u j e m n e s k u t k i p r z e s ą d ó w r e lig ijn y c h n a roizwój c y w iliz a c ji i k u ltu r y w T u r c ji i w In d ia c h . „ W i c i ” z a m ie ś c iły sz e r e g a r ty k u łó w o w y s t a w ie ś w ia to w e j w P a r y ż u w 1937 ro k u , p r z y c z y m n ie o m ie s z k a ły z a u w a ż y ć
w ie lk ic h k o n tr a s tó w m ię d z y z b y t k ie m i n ę d zą w s to lic y F r a n c ji. W a r t y k u le w s t ę p n y m p t. „ N a r ó d w ie r n y id ei d e m o k r a ty c z n e j — w p a w ilo n ie szw ed zlk im n a jle p s z y m n a w y s t a w ie p a r y s k ie j” — „ W i c i ” p r z e d s t a w iły d o b r o b y t i p o k ó j w e w n ę t r z n y w k r a ju r z ą d z o n y m od к ii ku d z iesię ciu la t p rz e z s o c ja lis tó w . R e d a k to r „ W i c i ” w o b a w ie p r z e d a t a k a m i p r z e c iw n ik ó w ś w ia d o m e g o m a c ie r z y ń s tw a s k r e ś lił w t y m a r t y k u le n a stę p u ją c e n ie z w y k le w y m o w n e zdiamie w y p isa n e n a ściainie h o n o ro w e j w p a w ilo n ie s z w e d z k im : „ N a r ó d szwediziki z a w d z ię c z a sw ó j d o b r o b y t d o b r o w o ln e m u o g r a n icze n iu m a c ie r z y ń s t w a ” . W a r ty k u le t y m b y ła też z a w a r ta s u r o w a o c e n a r z ą d ó w M u s s o lin ie g o i H it le r a w p r z e c iw s ta w ie n iu do p o lity k i s p o łe c z n e j r z ą d u s z w e d z k ie g o : „ A l e n a jw a ż n ie js z e je s t to , że I ta lia , a w p ie r w s z y m rz ę d zie N ie m c y z a m ie n iły się n a je d e n w ie lk i o b ó z w o js k o w y , w k tó r y m m y ś l lu d z k ą u b r a n o w h e łm s z tu r m o w y , k ie r u ją c w s z y s tk ie w y s iłk i do n o w e j w o j n y z a g r a ż a ją c e j p o k o jo w i ś w ia ta ” (n r 46 z 14 lis to p a d a 1937). „ W i c i ” d a ły też tr e ś c iw ą c h a r a k t e r y s t y k ę W a ty k a n u i p r z e c iw s t a w iły p r z e p y c h o w i W a t y k a n u u b ó stw o p ie r w s z y c h c h r z e śc ija n k r y ją c y c h się w z a ra n iu c h r z e ś c ija ń s tw a w k a ta k u m b a c h r z y m s k ic h („ W ie lk a n o c w R z y m ie ” , n r 23 z 30 m a j a 1937).
W je d n y m z d a n iu a u to r m ó w i o w a lc e p r o w a d z o n e j p r z e z „ W i c i ” z a lk o h o liz m e m . P o m in ą ł a k c ję u r zą d z a n ia n a w s i w e s e l b e z a lk o h o lu . W z a s a d n ic z y m a r t y k u le w n r 10 z 7 m a r c a 1937 „ W i c i ” p r z e d s t a w iły sp r a w ę n a tle w ie k o w e g o r o z p i ja n ia w s i p r z e z d w ó r i ż y d o w s k ic h a r e n d a r z y o r a z d o m a g a ły s ię od1 p a ń s t w a c z e r p iąceg o o g r o m n e d och o d y z m o n o p o lu s p ir y tu so w e g o z a k ła d a n ia p o w s ia c h o ś r o d k ó w w a l k i z a lk o h o liz m e m („ C io s w se rce .k ultury lu d o w e j” ). N ie m a o 1 t y m w p r a cy ż a d n e j w z m ia n k i.
A u t o r p is z e o „ ż y w e j d y s k u s ji id e o lo g ic z n e j p r o w a d z o n e j p r z e z Z w ilą ze k ( „ W i c i” ) n a k u r s a c h te r e n o w y c h ” i w y m ie n ia w śró d te m a tó w m . in. o b r z ę d y s ło w ia ń s k ie i ich z n a c z e n ie w p o d n o sz e n iu i c e m e n to w a n iu ż y c ia w s i — ź ró d ła i ż y w o tn o ść b e z k r w a w e j id e i s ło w ia ń s k ie j. N ie s te ty , a u to r o g r a n ic z y ł s ię d o p r z y t o c z e n ia t y tu łó w , a n ie p o d a ł a n i ich tr e śc i, an i d y s k u s ji, ja k ą o n e w y w o ł a ł y , ch o c ia ż b y ły one n a d e r zruaimiiieime .dla id e o lo g ii i ru c h u w icio w ego ·. S y n t e z ą ty c h r o z w a ż a ń o w e w n ę tr z n y m ż y c iu w s i j e s t tr a d y c y jn e p r z y w ią z a n ie g o s p o d a r z a w ie js k ie g o do z ie m i, k tó r e d ało ż y z n e o w o c e , w ię k s z e p lo n y , le p s z e w y n ik i ch ło p sk ie g o g o s p o d a r s tw a in d y w id u a ln e g o w p o r ó w n a n iu z g o sp o d a r k ą fo lw a r c z n ą . S tw ie r d z ił to auto®, p i szą c : „ W s z y s c y .a u torzy b e z w y ją t k u u z n a w a li w y ż s z o ś ć p r o d u k c y jn ą g o sp o d a r k i c h ło p sk ie j n ad g o s p o d a r k ą fo lw a r c z n ą . S . Ig n a r p is a ł: „ « W e d łu g śc isły c h ob liczeń G r a b s k ie g o ok azulje s ię , że c h ło p i nie ty lk o g ó r u ją w h o d o w li k o n i, k r ó w , św iń i d r o b iu , ale ta k ż e s p r z ą t a ją w ię c e j z b o ża i o k o p o w y c h z m o r g i...» {<s. 148). P o d ob n ie S o l a r z p o d k r e ś la ł z a le ty g o s p o d a r s tw a in d y w id u a ln e g o n a w s i : « D r o b n e g o s p o d a r s tw o c h ło p sk ie c h o w a w so b ie d z iw n ą ta je m n ic ę ła g o d z e n ia w so b ie p r z e c iw ie ń s tw i ta r ć , ja k ie n ie p o k o ją i w y w r a c a ją d o ty c h c z a s o w y u s tr ó j s p o łe c z n o -g o sp o d a r c z y , p r z e c iw ie ń s t w m ię d z y p r a c ą a p o s ia d a n ie m i r o z p o r z ą d z a n ie m o w o c a m i tej p r a c y [...]. W ta k m a łe j w s p ó ln o c ie , g d z ie W s z y s c y są i p r z y p r a c y , i p r z y r z ą d z en iu , s p r a w ie d liw ie d o k o n u je się r o z d z ia ł ś w ia d c z e ń i k o r z y śc i. Jest to w a r t o śc io w y p syichicznie p o d k ła d p o d z rz e s z e n io w ą d o b r o w o ln ą o r g a n iz a c ję w n o w y m u str o ju » (s. 249). P o w y ż s z y sta n r z e c z y tłu m a c z y s ię t y m , ż e w u p r a w ie ziem i w n a sz y c h w a r u n k a c h o d g r y w a ją r o lę n ie ty lk o c z y n n ik i m e c h a n ic z n e , a le i p s y ch ic z n e, z w ią z e k d u c h o w y c z ło w ie k a z z ie m ią , k tó r y p o d k r e ś la li w ic ia r z e z S o l a r z e m i N ie c k ą n.a c z e le ” .
Z b ý t p o b ie ż n a le k tu r a i p o w ie r z c h o w n a 'a n a liza „ W i c i ” p o w tó r z y ła się p r z y in n y ch c z a s o p is m a c h . I ta k p is z e a u to r , że „ o d 1934 r o k u w « M ło d e j M y ś li L u d o w e j» w y s tę p o w a li ty lk o z w o le n n ic y ś w ie c k o ś c i ż y c ia sp o łe c z n e g o . P r o w a d z ili d o ść o ż y w io n ą p r o p a g a n d ę a n t y k le r y k a ln ą , w y d o b y w a ją c ró ż n e .a sp ek ty d z ia ła ln o ś c i k le ru [...], a p r z e d e w s z y s t k im z w ią z e k d u c h o w ie ń s tw a z k la s a m i p o s ia d a ją c y m i
W e d łu g a u to r a z a t e m w y r a z e m d ą ż e n ia do św ie c k o śc i ż y c ia sp o łe c z n e g o b y ła w „M łodiej M y ś l i L u d o w e j ” itylko' o ż y w io n a p r o p a g a n d a a n ty k lery k a lin a . W isto c ie w „ M ło d e j M y ś l i L u d o w e j ” w y ja ś n io n o w obsizefrnym s tu d iu m , k tó r e w y s z ło n a stę p n ie ja k o o d b itk a , j a k ie w z g lę d y p r z e m a w ia ją p r z e c iw n a u cz a n iu r e lig ii w s z k o ł a c h p a ń s t w o w y c h . „ M ło d a M y ś l L u d o w a ” o p a r ła się n a p r z y k ła d z ie T o m a s z a M a s a r y k a , z a słu ż o n e g o w s p ó łt w ó r c y n ie p o d le g łe j C z e c h o s ło w a c ji, Iktóry ch o c ia ż był ■człow iek iem w ie r z ą c y m , b r o n ił w o ln o śc i s u m ie n ia i d la te j z a s a d y u s u n ię c ia n a u
c z a n ia r e lig ii w s z k o ła c h p a ń s t w o w y c h („ T o m a s z M a s a r y k w o b r o n ie wtolności su m ie n ia ” , „ M ło d a M y ś l L u d o w a ” nr 9— 10 z 1937 r. i n r 1 z 1938 r.). B y ł to p r o b le m z a s a d n ic z y , k t ó r y (rozw iązan o d op ie ro w P o lsc e L u d o w e j.
M ó w ią c o p o c z ą tk a c h „ M ło d e j M y ś li L u d o w e j ” a u to r o g r a n ic z y ł się do s t w ie r d ze n ia , że w p ie r w s z y c h s ie d m iu la t a c h w y s z ło z a le d w ie 12 n u m e r ó w . A l e ju ż ze s p r a w o z d a ń ś r o d o w is k o w y c h Z w ią z k u P A M L w y n ik a ło , że w e L w o w i e p a n o w a ło d uże o ż y w ie n ie , w y s tą p io n o ta m p u b lic z n ie w o b r o n ie „ W y z w o l e n ia ” p r z e d n a g o n k ą e n d e c ji w s p r a w ie s p r o w a d z e n ia do k r a ju z w ło k H . S ie n k ie w ic z a , w o b r o n ie m n i e j szo śc i u k r a iń sk ie j w P o lsc e o r a z w o b r o n ie Ż e r o m s k ie g o p r z e d n a p a śc ią e n d e c ji z p o w o d u „ P r z e d w io ś n ia ” . B y ł to w s p ó ln y z „ W ic i a m i” n u rt p r a w d y , d e m o k r a c ji i p o s tę p u p r z e c iw s z o w in iz m o w i i z a c o fa n iu 'k ołtu n erii r o d z im e j ( „ M M L ” n r 2 z g r u d n ia 1925), a p o n a d to w nr 1 z 1926 r. z te g o ż o ś r o d k a lw o w s k ie g o P A M L „ P o s ie w ” p o c h o d ził a r ty k u ł p t. „ O z je d n o c z e n ie ru ch u lu d o w e g o ” , k tó r y p o s t u l o w a ł u tw o r z e n ie w k a ż d e j w s i je d n e j w s p ó ln e j d la p r a w ic y i le w ic y c h ło p sk ie j o r g a n iz a c ji, o c z y m a u to r sa m n a d m ie n ił w je d n y m zd a n iu w u stę p ie o sp ra w a c h ru ch u lu d o w e g o w „ M M L ” .
N ie d o k ła d n ie w r e s z c ie sp o r zą d zo n o n o tk i b io g r a fic z n e . P r z y k ła d o w o : n ie m o ż n a b y ło w nottee o K a z im ie r z u B a n a c h u p o m in ą ć , ż e b y ł on w o k r e s ie o k u p a c ji d e le g a te m rzą d u w L o n d y n ie n a W o ł y ń . N ie w ła ś c iw ie napilsano w n o tc e o A d a m i e B ie n iu, ż e 'był a r e s z t o w a n y i s ą d z o n y w „ p r o c e sie tz w . 1.6” . K t ó r y c z y te ln ik u r o d z o n y ju ż w P o lsc e L u d o w e j b ę d zie r o z u m ia ł te n s z y fr ?
R e a s u m u ją c p o w y ż s z e u w a g i, tr z e b a stw ie r d z ić , że au tor n ie z r e a liz o w a ł ta k , j a k z a m ie r z a ł, w y tk n ię te g o so b ie ce!lu i n ie o d tw o r z y ł, j a k n a le ż a ło , ś w ia to p o g lą d u m o r a ln e g o w ic ia r z y i ich n a jw a ż n ie js z y c h z a in te r e so w a ń . W k ró tk ic h , d z ie n n ik a r s k ich r a c z e j „o d .n o to w a n ia c h ” id e o lo g ia w ic ia r z y o b e jm u ją c a s z e r o k ie h o r y z o n ty d o z n a ła z w ę ż e n ia i s p ły c e n ia , 'a b o g a ta tr e ś ć ty g o d n ik a „ W i c i ” i in n y c h piism d o z n a ła z u b o że n ia . T łu m a c z y a u to r a o k o lic z n o ść , ż e p is a ł o o b c y m d la s ie b ie ś r o d o w is k u i n ie z n a jo m o ś ć s to s u n k ó w sta ra ł s ię z a stą p ić le k tu r ą a k t a d m in is tr a c y jn y c h , r a p o r t ó w i d o n o só w p o lic y jn y c h .
K s ią ż k a m o ż e sp e łn ić ro lę p o m o c n ic z ą p r z y o p r a c o w y w a n iu m o n o g r a fii o „ W i -· cia ch ” , p r z y c z y m t y g o d n ik „ W i c i ” w in ie n b y ć p o d s ta w ą , a in n e p is m a b y ły b y ty lk o c y to w a n e w m ia r ę p o tr z e b y , p o n ie w a ż n ie są on e r ó w n o z n a c z n e z „ W i c i a m i ” , a n ie je d n o k r o tn ie w r ę c z ró ż n ią się z „ W i c i a m i ” w k w e s tia c h św ia to p o g lą d u m o r a ln e g o . J e żeli 'zaś s ta n o w is k o n ie k tó r y c h c z a so p ism w p e w n y c h k w e s tia c h b y ło id e n ty c z n e , to oddizielne ic h o m a w ia n ie sta n o w iło b y , j a k u a u t o r a , z b ę d n e p o w t ó r z e n ie .
S ta n is ła w P i o tr o w s k i
A n n a С i e n c i a ł a , P o la n d and th e W e s t e r n P o w e r s 1938— 1939. A S t u d y in th e I n t e r d e p e n d e n c e o f E a s te r n and W e s t e r n E u r o p e , L o n d o n 1968, s. 310.
P o lity k a z a g ra n ic z n a P o ls k i o k resu m ię d z y w o je n n e g o d o c z e k a ła się ju ż w ie lu o p r a c o w a ń . W y m ie n ić tu .m ożn a p r z y k ła d o w o p ra c e J. K r a s1 u s k i e g o i M . W o j c i e c h o w s k i e g o o sto su n k a c h p o ls k o -n ie m ie c k ic h , a n a liz ę p o lity k i B e c k a na o d cin k u c z e c h o s ło w a c k im d o k o n a n ą p rz e z J. K o z e ń s k i e g o , b a d a n ia
