Przestrzenna inwentaryzacja wrzosowisk Pomorza

ROCZNIKI GEOMATYKI 2011 m T IX m Z 1(45)

PRZESTRZENNA INWENTARYZACJA WRZOSOWISK

POMORZA*

SPATIAL INVENTORY OF HEATHLANDS IN POMERANIA

Mieczys³aw Kunz1_{, Andrzej Nienartowicz}2

1 _{Instytut Geografii, Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu}

2 _{Instytut Ekologii i Ochrony Œrodowiska, Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu}

S³owa kluczowe: wrzosowiska, GIS, przestrzenna baza danych, CLC 2000 i 2006, Calluna vulgaris, Pomorze, Toruñ

Keywords: heathlands, GIS, spatial database, CLC 2000 and 2006, Calluna vulgaris, Pomerania, Toruñ

Wprowadzenie

Wrzosowiska pe³ni¹ niezwykle cenn¹ rolê w krajobrazie. Coraz czêœciej s¹ przedmiotem badañ i analiz prowadzonych ró¿nymi metodami i przy wykorzystaniu nowoczesnych narzê-dzi badawczych, czêsto ³¹cz¹cych ró¿ne podejœcia, nauki czy dyscypliny naukowe. S¹ wiêc one w krêgu szczegó³owych zainteresowañ nie tylko botaników, biologów i ekologów, ale tak¿e geografów, urbanistów czy historyków. O randze tej formacji roœlinnej œwiadczy fakt, ¿e zosta³y one umieszczone na europejskiej liœcie Natura 2000 w oparciu o dyrektywê siedli-skow¹. Na obszarze Pomorza, podobnie, jak i pozosta³ych obszarach Polski nie obserwuje siê licznie wystêpuj¹cych na du¿ych powierzchniach formacji wrzosowiskowych, za wyj¹t-kiem obszarów specjalnego przeznaczenia – poligonów wojskowych. Wrzosowiska wystê-puj¹ raczej jako mniejsze skupiska p³atów. S¹ one czêstym elementem krajobrazu linii energe-tycznych, linii oddzia³owych, pasów przeciwpo¿arowych oraz niejednokrotnie ma³ych œró-dleœnych polanek. Ze wzglêdu na fakt, ¿e w przewa¿aj¹cym zakresie towarzysz¹ krajobrazo-wi leœnemu, z tego wzglêdu zarz¹dzane s¹ krajobrazo-wiêc przez nadleœnictwa lub parki narodowe oraz parki krajobrazowe.

Celem prezentowanej w artykule pracy jest inwentaryzacja przestrzenna wrzosowisk Pomorza wykonana na podstawie ankiet rozes³anych do nadleœnictw i parków narodowych oraz krajobrazowych tego obszaru. Dodatkowo opisano znane z literatury oraz z dostêpnych baz danych stanowiska wrzosu.

Ponadto, szczegó³owej inwentaryzacji terenowej poddano wrzosowiska miejskie Toru-nia, które s¹ jednym z nielicznych wyj¹tków wystêpowania tej kategorii pokrycia terenu na

obszarach administracyjnie przynale¿nych do oœrodków miejskich. Miasto po³o¿one w Kotlinie Toruñskiej, gdzie na sporej przestrzeni wystêpuj¹ wydmy œródl¹dowe poroœniête lasem, w przesz³oœci stanowi³o twierdzê przy granicy prusko-rosyjskiej. Koniecznoœæ ods³oniêcia przed-pola twierdzy fortowej spowodowa³o wycinkê lasów i powstanie na jego peryferiach rozle-g³ych wrzosowisk. Tworzenie na peryferiach miasta i przedpolu twierdzy du¿ych poligonów lub mniejszych terenów æwiczeñ wojskowych sprzyja³o trwaniu w tych miejscach krzewinko-wej formacji roœlinnej. Wrzosowiska obficie wystêpowa³y tu w przesz³oœci. W ich eksploracji terenowej wykorzystano dostêpne mapy topograficzne oraz pomiary GPS. Obecnie, w wyniku gospodarczej dzia³alnoœci cz³owieka, a zw³aszcza zagospodarowywaniu nowych terenów pod budownictwo mieszkaniowe, ta interesuj¹ca formacja roœlinna jest raczej w zaniku.

Obszar badañ

Badania przestrzennego rozmieszczenia wrzosowiska prowadzono na obszarze Pomorza (Pojezierze S³owiñskie i Pomorskie). Analizowany obszar obejmuje swoim zasiêgiem wództwo zachodniopomorskie oraz wiêksz¹ czeœæ województwa pomorskiego, czêœæ woje-wództwa kujawsko-pomorskiego oraz fragmenty wojewoje-wództwa wielkopolskiego i lubuskie-go. Obszar badañ, o powierzchni prawie 50 000 km2 _{ograniczony jest przez naturalne} grani-ce: od strony zachodniej rzekê Odrê, na pó³nocy wybrze¿e Morza Ba³tyckiego, na wschodzie Wis³ê oraz na po³udniu Wartê i Noteæ (rys. 1). Na powierzchni tej (wed³ug CORINE Land

Rys. 1. Po³o¿enie obszaru badañ (Pomorze)

Cover 2006) dominuj¹ tereny rolne (55%) oraz lasy i ekosystemy seminaturalne (40%). Na obszarze tym wystêpuje spore zró¿nicowanie przestrzenne rzeŸby, jakkolwiek ca³oœæ regio-nu zespolona jest jednorodnym cyklem morfogenetycznym w okresie stadia³u pomorskiego zlodowacenia ba³tyckiego (Augustowski, 1977).

Wyznaczony obszar znajduje siê w gestii 96 nadleœnictw, które przynale¿¹ do piêciu Re-gionalnych Dyrekcji Lasów Pañstwowych – w Szczecinie, Szczecinku, Gdañsku, Toruniu i Pile.

Mimo silnych przekszta³ceñ zbiorowisk leœnych oraz intensyfikacji gospodarki rolnej przy-roda tego obszaru odznacza siê tak wysokimi walorami, ¿e wydzielono 4 parki narodowe (Woliñski, S³owiñski, Drawieñski, Bory Tucholskie) oraz 15 parków krajobrazowych (rys. 2). W przypadku miasta Torunia prace inwentaryzacyjne prowadzono na dwóch powierzch-niach badawczych, gdzie wrzosowiska wystêpowa³y w przesz³oœci i utrzymuj¹ siê do dziœ. S¹ to obszary zlokalizowane w granicach administracyjnych miasta: 1) powierzchnia badaw-cza JAR stanowi¹ca obszar planowanej dzielnicy mieszkaniowej, a do 1991 r. teren stacjono-wania i æwiczeñ jednostki armii radzieckiej, 2) powierzchnia badawcza Glinki, teren o intere-suj¹cej historii, gdzie jeszcze wspó³czeœnie spotkaæ mo¿na wielkopowierzchniowe obszary wrzosowisk, a g³ównymi zagro¿eniami s¹ inwestycje drogowe i zwi¹zane z tym ska¿enia atmosfery od ruchu samochodowego oraz urbanizacja.

Powierzchnia badawcza JAR zlokalizowana jest w pó³nocnej czêœci Torunia, pomiêdzy ulic¹ Grudzi¹dzk¹, Ugory i Poln¹ oraz pó³nocn¹ granic¹ miasta, w bezpoœrednim s¹siedztwie du¿ego osiedla mieszkaniowego Wrzosy (rys. 3). Obszar ten do XIX wieku by³ niezamiesz-ka³y i poroœniêty lasem sosnowym. W XIX stuleciu by³ u¿ytkowany jako teren æwiczeñ pruskiej kawalerii. W latach 1945-1991 by³o to miejsce stacjonowania batalionu pontonowe-go i jednostki lotniczej oraz park sprzêtu pontonierów i sk³ady lotnicze armii radzieckiej (st¹d nazwa powierzchni badawczej JAR – Jednostka Armii Radzieckiej). Po opuszczeniu terenu przez armiê radzieck¹ w 1991 roku teren sta³ siê nieu¿ytkiem, szybko opanowanym przez nalot sosnowy i wrzos. Miasto planuje wybudowanie w tym miejscu osiedla mieszkaniowe-go na oko³o 20 tys. osób. Plan zamieszkaniowe-gospodarowania przestrzennemieszkaniowe-go temieszkaniowe-go obszaru zosta³ uchwa-lony w 2007 roku.

Powierzchnia badawcza Glinki po³o¿ona jest na lewym brzegu Wis³y i stanowi najbar-dziej wysuniêty w kierunku po³udniowo-zachodnim kraniec miasta (rys. 3). Jest to trójk¹t znajduj¹cy siê miêdzy przebiegaj¹cymi tam szosami, dawn¹ prowadz¹c¹ w kierunku Ino-wroc³awia i Poznania oraz biegn¹c¹ wzd³u¿ niej now¹ obwodnic¹ Torunia (odcinek drogi krajowej S10, zwany równie¿ tras¹ poligonow¹) oraz lini¹ kolejow¹ Toruñ – Bydgoszcz – Inowroc³aw.

W XIX i na pocz¹tku XX wieku teren by³ wykorzystywany jako plac æwiczeñ wojsko-wych. W okresie II wojny œwiatowej istnia³ tu obóz jeniecki Stalag XX (Tyszkiewicz, 1976). Po II wojnie œwiatowej, w latach 50., we wschodniej czêœci powierzchni Glinki wzniesiono budynki Pomorskich Zak³adów Drobiarskich, które w latach 70. rozbudowano. W styczniu 2008 r. zak³ad doszczêtnie sp³on¹³. Po og³oszeniu przez firmê decyzji o nieodbudowywaniu fabryki rozwa¿any jest projekt wybudowania na miejscu zak³adu osiedla mieszkaniowego. W ostatnich latach powierzchnia zabudowy na stanowisku badawczym Glinki uleg³a powiêk-szeniu. Na terenach granicz¹cych z fabryk¹ Drosed powsta³y inne budynki przemys³owe. Dziœ czêœæ trójk¹tnej powierzchni badawczej Glinki, która nie zosta³a zabudowana ani zamie-niona na ogródki dzia³kowe jest poroœniêta p³atami wrzosu, murawami psammofilnymi oraz

p³atami porostów i mchów. Najwiêkszym zagro¿eniem dla tych otwartych zbiorowisk jest las. Najintensywniej sosna wkracza od strony zachodniej i pó³nocno-zachodniej, gdzie teren graniczy z rozleg³ym kompleksem Puszczy Bydgosko-Toruñskiej. Teren jest dewastowany przez nielegalne wysypywanie odpadów. Od po³udnia zagro¿eniem s¹ ska¿enia komunikacyj-ne oraz wydeptywanie, a tak¿e zajmowanie terenu przez pêtle autobusowe i miniboiska pi³-karskie organizowane spontanicznie przez m³odzie¿.

Metody badañ

W badaniach przestrzennego rozmieszczenia wrzosowisk Pomorza wykorzystano meto-dê ankietow¹. Do siedzib wszystkich nadleœnictw oraz dyrekcji parków narodowych i krajo-brazowych tego obszaru przes³ano ankietê. Opracowana ankieta zawiera³a szczegó³owe za-pytanie o wystêpowanie na zarz¹dzanym przez dany podmiot obszarze formacji wrzosowi-skowych. Dotyczy³o to nazwy (jeœli posiada), lokalizacji w podziale na obrêb leœny, oddzia³ i pododdzia³, wspó³rzêdnych geograficznych konturu powierzchni, zajmowanej powierzchni, kategorii u¿ytkowania oraz gatunków wystêpuj¹cych roœlin. Ponadto osoba wype³niaj¹ca ankietê podawa³a dane kontaktowe.

W lokalizacji przestrzennej wyników ankiet wykorzystano oprogramowanie do tworzenia przestrzennych baz danych firmy ESRI – ArcView 9.3 wraz z wybranymi rozszerzeniami. W oparciu o zgromadzone w postaci cyfrowej zasoby mapowe – mapy topograficzne oraz leœne mapy gospodarcze – dokonano lokalizacji i wprowadzenia do systemu zinwentaryzo-wanych obszarów wrzosowiskowych, w odniesieniu jeœli by³o to mo¿liwe do granicy p³atu lub pododdzia³u. Mo¿liwoœæ wykorzystania narzêdzi geoinformatycznych oraz danych tele-detekcyjnych zaproponowa³ Veitch i in. (1995).

W opisie rozmieszczenia geograficznego siedlisk wrzosowiskowych wystêpuj¹cych na obszarze Pomorza w podziale na poszczególne syntaksony wykorzystano Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 opracowany pod redakcj¹ Herbicha w 2004 roku oraz wybrane pozycje literaturowe.

Dodatkowo przeanalizowano zawartoœæ bazy CORINE Land Cover poziomu trzeciego dla tego obszaru. Obejmuj¹ca swoim zasiêgiem ca³y kraj, baza danych CORINE Land Cover (CLC) zosta³a opracowana na podstawie interpretacji zobrazowañ satelitarnych LANDSAT ETM+ dla roku 2000 i SPOT-4 HRVIR oraz IRS P6 LISS III dla roku 2006. Jest to baza przedstawiaj¹ca pokrycie terenu sklasyfikowane wed³ug 44 kategorii, o najmniejszym 25 ha wyró¿nionym wydzieleniu powierzchni (Cio³kosz, Bielecka, 2005). Spoœród wszystkich wydzielonych kategorii pokrycia terenu poziomu trzeciego obszary wrzosowiskowe wystê-puj¹ jako wrzosowiska i zakrzaczenia (kod 322), torfowiska (kod 412) oraz niejednokrotnie, jako pogorzeliska (kod 334).

W eksploracji terenowej wrzosowisk miejskich Torunia wykorzystano dostêpne histo-ryczne mapy topograficzne oraz precyzyjne pomiary odbiornikiem GPS – TopCon HiperPro. W przypadku powierzchni JAR najstarsze mapy pochodzi³y z 1892 (pruska mapa topogra-ficzna w skali 1:25 000, arkusz 1510 – Thorn, Preuß. Landesaufnahme) i 1934 roku (nie-miecka mapa topograficzna w skali 1:25 000, arkusz 2977 – Thorn, Reichsamt für Lande-saufnahme). Najstarsze mapy stanowiska Glinki dotyczy³y 1909 (pruska mapa topograficz-na w skali 1:25 000, arkusz 1583 – Podgórz, Preuß. Landesauftopograficz-nahme) i 1936 roku (niemiec-ka mapa topograficzna w s(niemiec-kali 1:25 000, arkusz 3077 – Podgórz, Reichsamt für

Landesauf-nahme). Wyniki pomiarów GPS, przeprowadzonych w 2009 roku pozwoli³y na okreœlenie lokalizacji i powierzchni poszczególnych p³atów roœlinnoœci z dominacj¹ wrzosu pospolitego – Calluna vulgaris oraz powierzchni ca³kowitej zajmowanej przez p³aty tej krzewinki.

Dodatkowo, dane o wspó³czesnym rozmieszczeniu wrzosowisk na powierzchni JAR (pozyskane z pomiarów terenowych), naniesiono na plan przysz³ego osiedla mieszkaniowe-go sporz¹dzony przez Miejsk¹ Pracowniê Urbanistyczna w Toruniu w 2007 roku. W wyniku nak³adania na siebie dwóch warstw informacji okreœlono przysz³e zmiany poszczególnych fragmentów powierzchni badawczej, a tym samym równie¿ zagro¿enia wszystkich p³atów wrzosu wystêpuj¹cych w jej obrêbie przez procesy urbanizacyjne.

Wyniki

Rozmieszczenie geograficzne typów siedlisk wrzosowiskowych Pomorza Na podstawie Poradnika ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (red. Herbich, 2004) wrzosowiska wystêpuj¹ce na obszarze Pomorza zaliczyæ mo¿na do nastêpuj¹cych typów siedlisk przyrodniczych:

1) 4010 wilgotne wrzosowiska z wrzoœcem bagiennym Erica tetralix, które wystêpuj¹ w pó³nocnej czêœci Pomorza, g³ównie w Puszczy Goleniowskiej, okolicach Ko³obrzegu i pó³nocnej czêœci Pojezierza Drawskiego (rys. 4A), przewa¿aj¹ w miejscach eksten-sywnego wypasu, zdzierania darni i okresowego wypalania oraz miejscach po eksplo-atacji kwaœnego torfu i mokrych obni¿eniach bezodp³ywowych w pasie nadmorskim; rozmieszczenie mokrych wrzosowisk jest s³abo rozpoznane, opisywane do tej pory by³o w pracach Herbichowej (1979), Jasnowskiego (1962, 1962a), Jasnowskiego i in. (1968) oraz Piotrowskiej i Herbicha (1974); siedlisko to wystêpuje w Polsce jako jeden podtyp: 4010-1 wilgotne wrzosowiska z wrzoœcem bagiennym Erica tetralix (rys. 4B); wed³ug Nienartowicza i Kunza (2003) na obszarze Pomorza wrzosowiska wilgotne wystêpuj¹ w okolicach Pucka (Bielawskie B³oto), Szczecina i Goleniowa (wrzosowisko Sowno) oraz w rezerwacie Nowe Wicko;

2) 4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctosta-phylion), które wystêpuj¹ na ca³oœci obszaru Pomorza (rys. 4C), od ma³ych zwartych p³atów na obrze¿ach lasów liœciastych i borów sosnowych do rozleg³ych obszarów piasz-czystych na terenach poligonów wojskowych; opisane zosta³y one w pracach m.in. Brzega (1982), Czubiñskiego (1950), Gaw³owskiej (1964), Markowskiego (1997) i Werdyn (1964); wed³ug Nienartowicza i Kunza (2003) wrzosowiska suche na obszarze Pomorza wystê-puj¹ w okolicach S³owiñskiego Parku Narodowego, Jastrzêbiej Góry i W³adys³awowa, Szczecinka i Bornego Sulinowa oraz w Borach Tucholskich. Siedlisko to dzieli siê na trzy podtypy:

m 4030-1 wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum (rys. 4D) wystêpuj¹ g³ównie

na skrajach lasów, wzd³u¿ dróg i szlaków komunikacyjnych oraz na pasach przeciw-po¿arowych; na obszarze Pomorza zinwentaryzowane zosta³y na terenie Puszczy Draw-skiej oraz miêdzy Miros³awcem i Czaplinkiem; dotychczas nie by³y przedmiotem szcze-gó³owych badañ, a na obszarze Polski osi¹gaj¹ wschodni¹ granicê zasiêgu;

m 4030-2 wrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum (rys. 4E) zajmuj¹ du¿e

nas³onecznionych skarpach, pod liniami energetycznymi i na pasach przeciwpo¿aro-wych; zaliczane s¹ do najczêœciej spotykanego typu wrzosowisk; na obszarze Pomo-rza wystêpuj¹ w postaci zwartej w pó³nocnej czêœci Puszczy Drawskiej, na Pojezie-rzu Po³udniowopomorskim, a w postaci rozproszonej na obszarze Puszczy Noteckiej, Puszczy Drawskiej, Kotliny Gorzowskiej, Pojezierza Myœliborskiego i w Borach Tu-cholskich (Kunz i in., 2008);

m 4030-3 wrzosowiska m¹cznicowe Arctostaphylo-Callunetum (rys. 4F) wystêpuj¹

na obrze¿ach borów sosnowych, wzd³u¿ dróg i szlaków komunikacyjnych; ich po-wierzchnia wystêpowania jest niewielka; wystêpuj¹ na obszarze Borów Tucholskich. Przestrzenne rozmieszczenie wrzosowisk wed³ug bazy CORINE Land Cover

Na podstawie analizy zasobu bazy danych CLC opracowanej dla 2000 roku wynika, ¿e na obszarze Pomorza wyró¿niono 20 p³atów obszarów wrzosowiskowych o ³¹cznej powierzchni niespe³na 1832 ha. Wszystkie wyró¿nione powierzchnie przynale¿¹ do kategorii torfowiska (kod 412). Najwiêksze wrzosowisko, o powierzchni 235 ha wystêpowa³o w pobli¿u S³owiñ-skiego Parku Narodowego, a najmniejsze (29 ha) na pó³nocny-wschód od DrawS³owiñ-skiego Par-ku Krajobrazowego. W przypadPar-ku 12 obszarów wystêpowania wrzosowisk ich powierzch-nia nie przekracza³a 100 ha, a pozosta³ych 7 nie przekracza³a 132 ha. Analiza zasobu CLC dla roku 2006 nie wyznaczy³a nowych powierzchni wrzosowiskowych i w pe³ni potwierdzi³a stan wystêpowania dla roku 2000. Dla tego roku wyznaczono tak¿e 20 obszarów wrzosowi-skowych (rys. 2) o identycznej powierzchni zajmowania i miejscu wystêpowania.

Przestrzenne rozmieszczenie wrzosowisk wed³ug rozes³anych ankiet Spoœród wszystkich 115 wys³anych ankiet odpowiedzi otrzymano od ponad 80 adresa-tów. Analiza wyników pozwala na stwierdzenie, ¿e wrzosowiska wystêpuj¹ na obszarze 28 nadleœnictw i jednego parku narodowego (Park Narodowy Bory Tucholskie). Wykaz wszyst-kich nadleœnictw, na obszarze których stwierdzono formacje wrzosowiskowe zawiera tabe-la, a ich przestrzenny rozk³ad pokazany jest na rysunku 5. £¹cznie zinwentaryzowano 4470 ha powierzchni wrzosowiskowych wystêpuj¹cych na 480 stanowiskach. Najwiêcej po-wierzchniowo wrzosowisk wystêpuje na terenie:

m Nadleœnictwa Borne Sulinowo (ponad 1670 ha) i zaliczane s¹ do tzw. wrzosowisk

k³omiñskich,

m Nadleœnictwa Drawsko (ponad 1370 ha) wystêpuj¹cych na obszarze poligonu

woj-skowego,

m Nadleœnictwa Czarnobór (ponad 240 ha), m Nadleœnictwa Damnica (ponad 240 ha),

m Nadleœnictwa Okonek (ponad 200 ha) – planuje siê utworzyæ na tym obszarze

rezer-wat przyrody.

Najwiêksze powierzchniowo p³aty wrzosu wyznaczono na terenie Nadleœnictwa Borne Sulinowo (obrêb Borne Sulinowo i Broczyno), Nadleœnictwa Okonek (obrêb Okonek) oraz Czarnobór (obrêb Czarnobór).

Najwiêcej p³atów wrzosu wyznaczono na obszarze Nadleœnictwa Lubichowo (105), Nad-leœnictwa Przymuszewo (139) oraz NadNad-leœnictwa Drawsko (80). S¹ to jednak p³aty wrzosu o ma³ych rozmiarach. Jako jedyny spotykany gatunek podawany w ankietach wymieniono Calluna vulgaris zaliczany do wrzosowisk suchych.

Przestrzenne rozmieszczenie wrzosowisk

w granicach administracyjnych miasta Torunia

Wrzosowiska powierzchni badawczej JAR

Na pruskiej mapie topograficznej Torunia z roku 1892 w czêœci pó³nocnej powierzchni badawczej JAR wystêpuj¹ce wrzosowiska zosta³y przedstawione w postaci piêciu p³atów o bardzo ró¿nym kszta³cie i wielkoœci (rys. 6A). Najwiêkszy z nich mia³ powierzchniê 7,866 ha, a najmniejszy 1,496 ha. £¹czna powierzchnia p³atów wrzosu wynosi³a 21,021 ha. Rysu-nek 6B przedstawia wrzosy tego obszaru z okresu pomiêdzy I a II wojn¹ œwiatow¹. P³aty wrzosu szczególnie obficie wystêpuj¹ po stronie wschodniej i po³udniowo-zachodniej istnie-j¹cych wtedy obiektów wojskowych. £¹czna liczba p³atów wrzosu wynosi 17, a ich po-wierzchnia ca³kowita wynosi³a 128,326 ha, co stanowi³o 37,21% ca³ej powierzchni JAR. Wielkoœæ maksymalnego p³atu wynosi³a 66,266 ha, zaœ najmniejszego tylko 0,3203 ha. Wspó³-czeœnie p³aty wrzosu wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocnej i wschodniej czêœci powierzchni JAR (rys. 6C). Mniej obficie wystêpuj¹ po stronie wschodniej g³ównego terenu wykorzystywa-nego do niedawna przez wojsko. W czêœci pó³nocnej p³aty wrzosu wystêpuj¹ pod lini¹ ener-getyczn¹ i przebiegaj¹ w poprzek powierzchni badawczej. W czêœci zachodniej koncentruj¹ siê na zakoñczeniu drogi prowadz¹cej przez las od strony osiedla Wrzosy. Po stronie wschodniej p³aty krzewinek wystêpuj¹ wzd³u¿ drogi stanowi¹cej granicê zasadniczej czêœci terenu woj-skowego. £¹cznie na powierzchni JAR wystêpuj¹ 22 p³aty wrzosu. Najwiêkszy z nich ma powierzchniê oko³o 2,095 ha. Jest to p³at po³o¿ony w czêœci zachodniej terenu badañ od strony osiedla Wrzosy. Graniczy on z terenem leœnym i jest oddzielony od innych p³atów wrzosu œcie¿kami powsta³ymi wskutek przejazdów quadów i motocykli. Najmniejszy z po-ligonów ma powierzchniê 0,025 ha i znajduje siê miêdzy rzadko rosn¹cymi sosnami. Suma powierzchni wrzosowiskowych zlokalizowanych na ca³ym stanowisku JAR w 2009 roku wynios³a 11,732 ha, co stanowi³o 3,4% ca³kowitej powierzchni badawczej.

Rysunek 6D przedstawia rozmieszczenie p³atów wrzosu w 2009 roku na tle planu zago-spodarowania przestrzennego przysz³ego osiedla mieszkaniowego „JAR”. Na planie wyró¿-nione zosta³y tereny przeznaczone pod zabudowê mieszkalno-us³ugow¹. Wytyczone zosta³y tak¿e miejsca przebiegu nowych dróg osiedlowych, linii energetycznych oraz œcie¿ek dla pieszych i rowerzystów. Wyznaczono granicê ogóln¹ zabudowy osiedla, ukazuj¹c w ten sposób tereny, które pozostan¹ niezmienione, i te które zostan¹ przekszta³cone. Na planie zosta³y równie¿ zaznaczone przysz³e powierzchnie zieleni oraz aktualne tereny leœne, które najprawdopodobniej zostan¹ zachowane. Z przeprowadzonego w technologii GIS nak³ada-nia obu warstw informacji wynika, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ istniej¹cych p³atów wrzosu zostanie zniszczona. Szansê przetrwania maj¹ jedynie p³aty wrzosu zlokalizowane po za-chodniej stronie powierzchni badawczej JAR.

Wrzosowiska powierzchni badawczej Glinki

Zmiany pokrycia/u¿ytkowania tego najbardziej wysuniêtego na po³udnie, wyodrêbnione-go fragmentu prezentuje interpretacja map topograficznych (rys. 7). Wystêpowanie wrzoso-wisk zosta³o zaznaczone jednak jedynie na najstarszych mapach tej serii, tj. pruskiej mapy z 1909 roku oraz niemieckiej mapie topograficznej z 1934 roku (rys. 7A i 7B).

Na pierwszej z tych map zosta³y zaznaczone tylko trzy p³aty wrzosu o ³¹cznej powierzch-ni 0,843 ha (rys. 7A). Najwiêkszy z powierzch-nich zajmowa³ powierzchpowierzch-niê 0,505 ha, a najmpowierzch-niejszy 0,102 ha. Na pozosta³ej czêœci tej wykorzystywanej do æwiczeñ wojskowych powierzchni zdecydowanie dominowa³y piaski zapewne sk¹po poroœniête roœlinnoœci¹ wydmow¹.

Mapa niemiecka z 1934 roku obejmuje piêæ poligonów oznaczonych jako wrzosowisko (rys. 7B). Ich ³¹czna powierzchnia wynosi 29,929 ha, co stanowi 38,01% ca³oœci rozpatrywanego fragmentu powierzchni Glinki. Powierzchnia najwiêkszego p³atu z dominacj¹ Calluna vulgaris wynosi 26,465 ha. Jest ona zlokalizowana w pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego terenu.

Na podstawie szczegó³owej eksploracji terenu stwierdzono, ¿e w 2009 roku na rozpatry-wanym obszarze wystêpuj¹, podobnie jak na powierzchni JAR, 22 p³aty wrzosu pospolitego. W wyniku pomiarów wykonanych za pomoc¹ odbiornika GPS stwierdzono, ¿e ich ³¹czna powierzchnia wynosi 3,570 ha, co stanowi 4,53% ca³ej powierzchni. Najwiêkszy p³at ma powierzchniê 1,889 ha, a najmniejszy zaledwie 0,0006 ha. Najwiêkszy p³at jest rozmieszczony na skraju lasu, który wyrós³ z samosiewu sosnowego wzd³u¿ torów kolejowych (rys. 7C). Dwa nastêpne pod wzglêdem wielkoœci poligony z dominacj¹ Calluna vulgaris wystêpuj¹ bardziej na wschód, bli¿ej terenów przemys³owych. Inne, znacznie mniejsze ju¿ p³aty wrzosu, posiadaj¹ granice ³¹cz¹ce siê naprzemiennie z lasem i muraw¹. Po dokonaniu dok³adnej eksplo-racji terenu scharakteryzowano trzy miejsca wystêpowania roœliny rzadkiej i chronionej jak¹ jest m¹cznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi). Jedno z nich znajduje siê tu¿ obok biegn¹cej tam obwodnicy, wtapiaj¹c siê w czêœæ p³atu zbiorowiska Calluna vulgaris bezpoœrednio grani-cz¹cej z lasem. Stanowisko drugie natomiast, nieco wiêksze od poprzedniego otoczone jest muraw¹ kserotermiczn¹ i znajduje siê niedaleko granicy zak³adów przemys³owych. Stanowi-sko trzecie znajduje siê w pobli¿u lasu sosnowego jaki wytworzy³ siê od strony zachodniej w pobli¿u linii kolejowej. Wyniki tych obserwacji bêd¹ stanowi³y punkt odniesienia do dalszych badañ mog¹cych przyczyniæ siê do ochrony stanowisk tej krzewinki.

Dyskusja i wnioski

Wrzosowiska nie s¹ wyró¿niane na wspó³czesnych mapach topograficznych jako od-dzielna kategoria pokrycia/u¿ytkowania terenu. Na historycznych mapach topograficznych ze wzglêdu na charakter u¿ytkowania zaliczane one by³y do ubogich pastwisk. Z pomoc¹ w inwentaryzacji wrzosowisk przychodz¹ metody bazuj¹ce na zobrazowaniach satelitarnych lub zdjêciach lotniczych. Na podstawie tego pierwszego zasobu utworzono bazê CORINE Land Cover. Jednak ze wzglêdu na przyjêt¹ metodykê delimitacji obszarów pokrycia wrzo-sowiska zajmuj¹ce ma³¹ powierzchniê (poni¿ej 25 ha) nie mog³y zostaæ zaznaczone. Jedy-nym sposobem na uzyskanie rozk³adu przestrzennego wrzosowisk Pomorza wyda³a siê an-kieta. Skutecznoœæ tej metody okaza³a siê na poziomie niespe³na 70%. Oznacza to, ¿e nie wszystkie wrzosowiska tego obszaru zosta³y zinwentaryzowane. Jednak na podstawie otrzy-manych ankiet uszczegó³owione zosta³y miejsca wystêpowania wrzosowiska na obszarze Pomorza, co mocno wzbogaci³o dotychczasowe zasoby, w tym bazê CLC. W najbli¿szym czasie planowane jest ponowienie ankiet do nadleœnictw, od których nie uzyskano odpowie-dzi. Bior¹c pod uwagê, ¿e na opisywanym obszarze dominuj¹ ma³e, acz liczne p³aty wrzosu, ankiety te mog¹ zasadniczo wp³yn¹æ na przestrzenne rozmieszczenie wrzosowisk.

Nadzieja na dokoñczenie pe³nej inwentaryzacji wrzosowisk zwi¹zana jest z zakoñczeniem po 11 latach procesu tworzenia leœnej mapy numerycznej. Od marca 2010 roku wszystkie Nadleœnictwa w Polsce dysponuj¹ bowiem takim zasobem.

Uzyskane wyniki wzbogacaj¹ wiedzê na temat wystêpowania wrzosowisk na obszarze Pomorza i uzupe³niaj¹ ich dotychczasowe rozpoznanie.

Z wyników badañ prowadzonych na obszarze Torunia wynika, ¿e na obu stanowiskach wrzos pospolity zajmuje znaczn¹ powierzchniê. Przysz³oœæ wrzosowisk jej tu jednak zagro-¿ona. G³ównym sektorem gospodarki, który w niedalekiej przysz³oœci mo¿e spowodowaæ zanik wrzosowisk na obu powierzchniach jest mieszkalnictwo, budowa dróg i przemys³ (Kunz i Nienartowicz, 2010). Rozwój tych sektorów gospodarki jest przyczyn¹ strat po-wierzchni wrzosowisk tak¿e w innych krajach. Na dziœ g³ównym czynnikiem zagra¿aj¹cym wrzosowiskom na powierzchni JAR i Glinki jest wkraczanie lasu. Opisane w artykule zmia-ny rozmieszczenia wrzosowisk w ci¹gu ostatnich 100-120 lat na stanowiskach JAR i Glinki oraz zarysowane przez Chojnack¹ i in. (2010) zmiany w rozmieszczeniu tej formacji roœlin-nej na terenach s¹siaduj¹cych z powierzchni¹ Glinki wskazuj¹, ¿e czynnikiem sprzyjaj¹cym podtrzymywaniu wrzosowisk jest u¿ytkowanie terenu przez wojsko. Ods³anianie terenu dla obserwacji przedpola fortyfikacji, wybuchy pocisków i granatów oraz wystêpuj¹ce w ich nastêpstwie po¿ary skutecznie usuwaj¹ drzewostan i u³atwiaj¹ utrzymywanie siê wrzosu na piaszczystym pod³o¿u w krajobrazie otwartym.

Przeprowadzone badania ujawni³y te¿, ¿e w warunkach polskich wrzosowiska traktowa-ne s¹ czêsto jako nieu¿ytki. Dla znacztraktowa-nej czêœci spo³eczeñstwa s¹ otraktowa-ne terenami, które mo¿na ca³kowicie zabudowaæ. S¹ terenami niszczonymi przez zak³adane bez zezwoleñ tory moto-crossowe i wysypiska œmieci.

W analizach wp³ywu ró¿nych czynników ekologicznych na obecnoœæ i rozmieszczenie przestrzenne wrzosowisk bardzo przydatnym narzêdziem badawczym okaza³a siê byæ tech-nologia GIS i GPS. Dobrym Ÿród³em informacji jest te¿ teledetekcja lotnicza i satelitarna.

Praca wykaza³a, ¿e wrzosowiska wystêpuj¹ce dziœ obficie w obu czêœciach Torunia s¹ mocno zagro¿one, ze wzglêdu na przestrzenny rozwój miasta. Warto zachowaæ te uk³ady z przyczyn przyrodniczych, a tak¿e historycznych. Byæ mo¿e, pomimo zaplanowanych do szybkiego wdro¿enia planów zabudowania terenu uda siê zachowaæ chocia¿ fragment tej interesuj¹cej formacji krzewinkowej. Wobec wystêpuj¹cych w warunkach podmiejskich rozlicznych i ró¿norodnych zagro¿eñ bêdzie to jednak zadaniem niezwykle trudnym.

Podziêkowanie

Autorzy sk³adaj¹ s³owa podziêkowania wszystkim Nadleœniczym oraz Dyrektorom par-ków narodowych i krajobrazowych, którzy wype³ni³y i odes³a³y ankietê dotycz¹c¹ wystêpo-wania wrzosowisk na zarz¹dzanych przez nich obszarach.

Literatura Augustowski B., 1977: Pomorze. Wydawnictwo PWN, Warszawa.

Brzeg A., 1982: Sierglingio-Agrostietum ass. nova na drogach w borach sosnowych. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Ser. B, 32: 157-165.

Cio³kosz A., Bielecka E., 2005: Pokrycie terenu w Polsce. Bazy danych CORINE Land Cover, Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Warszawa, s. 76.

Chojnacka J., Cyzman W., Nienartowicz A., Deptu³a M., 2010: Variability of the structure and directions in the development of heaths and psammophilous grasslands within the artillery range near the city of Toruñ, Ecological Questions 12 - Special Issue: 89-130.

Czubiñski Z., 1950: Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹ 4 (2): 439-659.

Gaw³owska J., 1964: M¹cznica lekarska – Arctostaphylos uva-ursi L. w Polsce, jej zasoby i ochrona.

Herbich J. (red.), 2004: Murawy, ³¹ki, zio³oroœla, wrzosowiska, zaroœla. Poradniki ochrony siedlisk i gatun-ków Natura 2000 – podrêcznik metodyczny, Ministerstwo Œrodowiska, t 3: 101 s.

Herbichowa M., 1979: Roœlinnoœæ atlantyckich torfowisk Pobrze¿a Kaszubskiego, GTC, Acta Biologica 5: 1-51. Jasnowski M., 1962: Budowa i roœlinnoœæ torfowisk Pomorza Szczeciñskiego, Soc. Sc. Stetin., Wydz. Nauk

Przyr. Roln. 10: 340.

Jasnowski M., 1962a: Torfowiska wrzosowiskowe typu atlantyckiego na Nizinie Szczeciñskiej. Badania

Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹ 10: 183-203.

Jasnowski M., Jasnowska J., Markowski S., 1968: Gin¹ce torfowiska wysokie i przejœciowe w pasie nadba³-tyckim Polski, Ochrona Przyrody 33: 69-124.

Kunz M., Nienartowicz A., 2010: Temporal and spatial changes in the distribution of heaths within the city of Toruñ according to analysis of cartographic and remote sensing materials, and field exploration, Ecolo-gical Questions 12 - Special Issue: 61-76.

Kunz M., Nienartowicz A., Mizgalska M., 2008: Przestrzenne rozmieszczenie wrzosowisk w Zaborskim Parku Krajobrazowym, Teledetekcja œrodowiska 39: 111-118, Wyd. Klubu Teledetekcji Œrodowiska PTG. Markowski R., 1997: Zbiorowiska ze zwi¹zku Empetrion nigri Böcher 1943 em. Schubert 1960 na polskim wybrze¿u, [W:] Fa³tynowicz W., Lata³owa M., Szmeja J. (red.) Dynamika i ochrona roœlinnoœci Pomorza, Materia³y z Sympozjum, Gdañsk, s. 55-64.

Nienartowicz A., Kunz M., 2003: Polish heathlands, Abstract Book, 8th _{European Heathlands Workshop,}

Camp Reinsehlen, Schneverdingen, Germany, p. 50-54.

Piotrowska H., Herbich J., 1974: Zasadnicze kierunki wczesnych stadiów regeneracji spalonych torfowisk atlantyckich, Phytocoenosis 3 (3/4): 227-238.

Tyszkiewicz J., 1976: Stalag XX a obóz jeñców wojennych w Toruniu w latach 1939–1945, Zapiski

Histo-ryczne XLI(1): 51–80.

Veitch N., Webb N. R. & Wyatt B. K., 1995: The application of Geographic Information Systems and remotely sensed data to the conservation of heathland fragments, Biological Conservation 72: 91-97. Werdyn L., 1964: Materia³y do rozmieszczenia Arctostaphylos uva-ursi L. na Ni¿u Polskim, Badania

Fizjo-graficzne nad Polsk¹ Zachodni¹ 14: 127-143.

Abstract

Spatial distribution of heathlands in Pomerania (the north-western part of Poland) was described based on the results of questionnaires sent out to the registered offices of all forest divisions (96), national (4) and landscape (15) parks in this area. According to the inventory, heathlands occur in 28 forest divisions and 3 national and landscape parks. The frequency of occurrence and the area covered by heathlands were determined. All the data were compiled in the form of a spatial database with the use of Geographic Information Systems. The paper also contains the geographical distribu-tion of heath habitats in the area of Pomerania according to particular syntaxa. Addidistribu-tionally, the content of the database CORINE Land Cover was analysed at the third level for the area of Pomerania, completed for the years 2000 and 2006. The area and the number of patches were described according to three land cover categories: heaths (code 322), conflagration sites (code 334) and peat bogs (code 412). The obtained results increase our knowledge about heaths in Pomerania. Moreover, results of territorial listing of heathlands in the city of Toruñ were obtained. This is a rare situation when this category of land cover occurs in the area administratively belonging to urban territory. At present, this interesting plant formation is rather disappearing as a result of economic activity of man, especially because new areas are developed to build houses.

dr Mieczys³aw Kunz met@umk.pl +48 56 612 25 66

prof. dr hab. Andrzej Nienartowicz anienart@umk.pl

Rys.3. Powierzchnie badawcze na obszarze Torunia: Jar (górna), Glinki (dolna)

C – 4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion); D – 4030-1 wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum; E – 4030-2 wrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum; F – 4030-3 wrzosowiska m¹cznicowe Arctostaphylo-Callunetum

. p L Nadleœnictwo RDLP Obrêb Liczba -o n a t s k si w wrzosu a n z c ¹ £ a i n h c z r e i w o p ] a h [ e z s k ê i w j a N o k si w o n a t s ] a h [ i g a w U 1 Bobolcie Szczecinek Kurowo 5 5,4 2,0 o w o r u K 7 10,9 3,0 2 Bogdaneic Szczecin Mosina 4 4,1 1,2 przyruroc¹igu ñ Ÿ a j y z r P 3 Borne o w o n il u S Szczecinek SBuorilnnoewo 2 711,5 710,6 twzwrz.osowsika ei k s ñ i m o ³ k o n y z c o r B 5 977,9 749,5 4 Czapilnek Szczecinek Czapilnek 3 0,3 0,2 teren y w o k sj o w 5 Czarne ei k s w o h c u ³ z C Szczecinek Czarne 12 277,4 33,9 6 Czarnobór Szczecinek Czarnobór 2 242,7 128,1 tzw. a k si w o s o z r w ei k s ñ i m o ³ k 7 Czersk Toruñ Czersk 2 1,5 1,0 czêœæ u t a w r e z e r 8 Damncia Szczecinek G³ówczyce 32 242,5 35,9 u¿ytek y n z ci g o l o k e 9 Dêbno Szczecin Dêbno 2 3,8 3,3 0 1 Drawno Szczecin Drawno 3 1,0 0,5 1 1 Drawsko Szczecinek Drawsko 80 1373,5 72,4 2 1 Kaczory Pia³ Kaczory 1 0,5 0,5 3 1 Kalsiz i k s r o m o P Pia³ KPoamlsiozrski 25 4,2 0,6 4 1 Katruzy Gdañsk Mriachowo 1 0,1 0,1 y z u tr a K 5 12,0 4,7 5 1 Lubcihowo Gdañsk Drewnaiczki 26 36,5 4,9 o w o h ci b u L 35 40,1 3,8 u¿ytek y n z ci g o l o k e a n z c ei s O 44 67,0 3,7 6 1 £upawa Szczecinek £upawa 8 11,9 2,2 7 1 Meiszkowcie Szczecin £ysogórki 1 72,0 72,0 rezerwat y d o r y z r p 8 1 Myœilbórz Szczecin Myœilbórz b.d. b.d. b.d. teren y w o k sj o w 9 1 NeidŸwaidy Szczecinek Rudawa 6 18,6 11,4 0 2 Okonek Pia³ Okonek 1 204,0 204,0 palnowany t a w r e z e r 1 2 P³ytncia Pia³ P³ytncia 18 27,7 2,0 2 2 Przymuszewo Toruñ Laska 59 19,2 1,1 o w e z s u m y z r P 40 42,7 2,6 3 2 Rytel Toruñ Rytel 3 0,1 0,0 o w o n s o l K 9 1,8 0,9 4 2 Œweirczyna Szczecinek NowyDwór 10 2,0 1,5 napo¿arzysku a n y z c r ei w Œ 3 6,9 4,2 5 2 Trzebeiilno Szczecinek Trzebeiilno 3 0,5 0,2 m o ³ o rt ai W 2 1,8 0,6 6 2 Tuchoal Toruñ Zaelsei 4 8,5 3,7 7 2 Wac³z Pia³ Wac³z 1 9,7 9,7 8 2 Z³oceineic Szczecinek Z³oceineic 5 0,5 0,1 9 2 PNBT 13 34,1 22,3

A – w 1892 roku, okreœlone na podstawie pruskiej mapy topograficznej; B – w 1934 roku, okreœlone na podstawie niemieckiej mapy topograficznej; C – w 2009 roku, okreœlone na podstawie badañ terenowych i pomiarów GPS; D – zasiêg p³atów wrzosu w 2009 roku na³o¿ony na plan zagospodarowa-nia przestrzennego osiedla JAR opracowany przez

B – w 1936 roku, okreœlone na podstawie niemieckiej mapy topograficznej; C – w 2009 roku, okreœlone na podstawie badañ terenowych i pomiarów GPS