O D D Z IA Ł Y W A N IE P R Z E M Y S Ł U Z A G Ł Ę B IA S T A R O P O L S K IE G O ИГА S T O S U N K I' W I E J S K I E w X V III W .
U p rz y w ile jo w a n a p o z y c ja z a g a d n ie ń p o lity c z n y c h w h is to r i o g r a f i i b u r ż u a z yjn e j s p r a w iła , że n ie k tó r z y u c z e n i k u s i li się a a n a li z o w a n ie m n i e j lu b w ię c e j a k ty w n e j d z ia ła ln o ś c i p u b lic z n e j o b y w a te li p o s z c z e g ó ln y c h w o je w ó d z tw i z ie m R zp li te j , b io r ą c za p u n k t w y jś c ia w y s tą p ie n ia ty c h ż e o b y w a te l i n a se jm a c h , ic h u d z i a ł w r u c h u u m y sło w y m , s to s u n e k d o z a g a d n ie ń o b r o n y p a ń s t w a i t p . W z g lę d e m ty c h . p r ó b n a l e ż y d z iś z g ła s z a ć z a s trz e ż e n ia m e to d y c z n e . D o p ie r o s p r o w a d z e n i e ty c h s p r a w n a g r u n t m e t o d y m a te r ia liz m u h is to ry c z n e g o i p o w ią z a n ie z p r o b le m a t y k ą n ie r ó w n o m i e r n ego r ozw o ju sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e g o ró ż n y c h d z ie l n ic p rz e n o s i n a s w i s to tę ż y w o tn y c h s p r a w fe u d a ln e j P o ls k i. F a k te m je s t, ż e w d z ie d z in ie m y ś li p o s t ę p o w e j p rz o d o w a ło sa n d o m ie rs k ie w o je w ó d z tw o , a le d e c y d o w a ło o t y m n ie ty lk o w y r o b ie n i e p o lity c z n e je g o m ie sz k a ń c ó w . P o d o b n ie f a k t e m j e s t ró w n ie ż , ż e s z l a c h ta b r a c ław sk a p r z e ś c ig n ę ła całą ; b r a ć h e r b o w ą w s z k o d n ic tw ie s p o łe c z o ~ p o lity c z n y m , a le p r z y c z y n a j e j z a c o f a n ia nie- s p r o w a d z a się d o s a m e j c ie m n o ty . G d y p o r ó w n a m y c e n y ta rg o w e · n a to w a r y p o m ię d z y U k r a in ą , K ra k o w e m , L u b lin e m i G d a ń s k ie m , ok a ż e się , ż e t a s a m a m i a r a p sz e n ic y k o s z to w a ła w p o ł. X V I I I v/. n a U k r a in i e 1J£ zł., w K r a k o w ie lOVa — 15 zł,, a w G d a ń s k u 14 — 18 zł. C e g ła w e L w o w ie 32 zł., w L u b lin i e 20 — 28 zł. W óz żelaza; w e L w o w ie 36 zł, a w k u ź n ic a c h k ie le c k ic h 16 — 20 z ł·1 P o d o b n ie m a się s p r a w a z in n y m i a r ty k u ła m i. Z n a c z n e w a h a n ia z a c h o d z ą n a w e t n a r y n k a c h w o b rę b ie t e g o s a m e g o w o je w ó d z tw a , c h o c ia ż n o rm o w a ły j e ta k s y u rz ę d o w e . R ó ż n ic e s ą ty m g łę b s z e im w ię k s z a o d m ie n n o ść lo k a ln y c h w ła ś c iw o ś c i p rz y r o d n ic z y c h p o r ó w n y w a n y c h o b sz a ró w . G le b a , la s , s u r o w c e m in e r a ln e , n a t u r a l n y ź r ó d ła e n e r g ii s k ła d a ły się n a p o w s ta w a n ie o b o k sie b ie o d r ę b n y c h r e jo n ó w g o s p o d a r c z y c h , R z p lita ze s w o ją f e u d a ln ą s t r u k t u r ą o b s z a rn ic z ą , s o b ie p a ń s tw e m i s ła b o ś c ią o r g a n ó w w ła d z y c e n tr a ln e j n ie d y sp o n o w a ła s iła m i s p r z y ja ją c y m i ro z w o jo w i je d n o lite g o r y n k u o g ó ln o k ra jo w e g o . M ą g n a - te r i a n a s ta w io n a n a w y z y s k p a ń s z c z y ź n ia n y c h s ił ro b o c z y c h sz ła u p a r c ie d r o g ą k o n -1 S. H o s z o w s k i : C e n y w e L w o w ie w la t a c h -170-1 — -19-14. L w ó w -1834, s. 6, 35; E . T o m a s z e w s k i : C e n y w K r a k o w ie w la t a c h 1601— 1795. Laków 1934, s. 119— 121; W . A d a m c z y k ; C e n y w L u b lin ie od X V I do k o ń c a X V I I I w . L w ó w 1935, s. 100— 103; J . P e l c : C e n y w G d a ń s k u w X V I i X V I I w . L w ó w 1937, s. 96; T . C z a c k i : O lite w s k ic h i p o ls k ic h p r a w a c h I. W a rs z a w a 1800, s. 328; T. K o r z o n : D z ie ję w e w n ę trz n e P o ls k i za S ta n is ła w a A ugtM a., LI, 2 w y d . W a rs z a w a 1897, s, 8(b=84,
HPRZEMYSŁ ЗДСЖЩВДА STAROPOLSKIEGO 50 7 r e n t r a c j i lÄ y ím iŕ h a .ln e j, k tó r a o s ł a b ia ł a g o s p o d a rk ę n a r o d o w ą i u m a c n ia ła p a r t y k u la r n e o d rę łm s ś c i -w o p a rc iu o b o g a c tw a n a t u r a l n e p o sz c z e g ó ln y c h d o m in ió w . S tą d w n io s e k , że o m a w i a n i e z ja w is k s p o łe c z n y c h n a p r z e s tr z e n i X V II w . a w ię c w o k re s ie n a jw ię k s z e g o r o z k w itu i z w y ro d n ie n ia f e u d a ln y c h f o r m u s tr o jo w o - p o lity c z n y c h n ie je s t.m o ż liw e b e z o d tw o rz e n ia s t r u k t u r y d o m in ia ln e j P o ls k i i b o d a j p r z y b liż o n e j r e jo n iz a c ji je j ca b sz a rć w p ro d u k c y jn y c h .
.Xo d r u g ie .z a d a n ie j e s t n a p e w n o tr u d n ie js z e , a le i d o n io ś le jsz e . A lb o w ie m s p r a w y z w ią z a n e z f a k t e m p o b ie r a n ia o p ła t m o s to w y c h i ro g a tk o w y c h , m n ie j lu b w ię c e j n ie d b a łą k o n s e r w a c ją .sie c i k o m u n ik a c y jn e j p rz e z w ła ś c ic ie li m a j ą tk ó w o ra z w s z y s tk ie k o n s e k w e n e jfi w y n ik s j ą c e z p r z y w ile ju w y łą c z n e j i n ie o g r a n ic z o n e j u ż y w a ln o ś c i p o sia d a n e g o o b s z a r u .u tr u d n ia ły w y m ia n ę ^ to w a ro w ą , lecz n ie c z y n iły je j n ie m o ż liw ą lu b .n ie o p ła c a ln ą . „S iln iejsze e k o n o m ic z n ie je d n o s tk i r a d z iły so b ie n ie ź le z ty m i p rz e sz k o d a m i.. Ж а .p rz y w ile j o d p o w ia d a ły w y ją tk i e m o d p rz y w ile ju , n a o p ó r r e a g o
w a ły ^g w ałtem . W p rz ę g a ły a p a r a t p a ń s tw o w y w s łu ż b ę in te r e s ó w k la s y e k o n o m ic z n ie siln e j. .A le to w s z y s tk o j e s t d r u g im e ta p e m z ja w is k a . A o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , co b y ło p o c z ą tk o w y m .ź ró d łe m p rz e w a g i je d n y c h d o m in ió w n a d d ru g im i, k r y j e się w p ie r w s z y m e ta p ie , w M ó r y m m u s i b y ć w y k r y ta a k ty w n a p o s ta w a c z ło w ie k a w o b e c b o g a c tw ziem i.
* * *
JJak p-rjœ dstaw ia s ię t a s p r a w a n a o b sz a rz e W y ż y n y M a ło p o lsk ie j? C zy p rz o d u ją c a r o la p o lity c z n a te g o k r.ą ju z n a jd u j e o d p o w ie d n ik w s to s u n k a c h e k o n o m ic z n o -s p o - tesaiy.cfa? B io rą c m w s k a ź n ik a k ty w n o ś c i g o s p o d a rc z e j f a k t p o s ia d a n ia n a d m i a r u p r o d u k c ji ii u m ie ję tn o ś ć in w e s to w a n ia k a p ita łu w sp o só b n a jb a r d z ie j r e n to w n y , m u s im y n a to p y ta n i e o d p o w ie d z ie ć tw ie rd z ą c o . P o ls k a w X V I w . z a s p a k a j a ła p o tr z e b y sw e g o h a n d lu s e jy n ę fe s n e g o z n a d w y ż e k w y ra ź n y c h r e jo n ó w p ro d u k c y jn y c h . N a jw ię k s z y u d z ia ł w e k s p o rc ie zb o ża p o s ia d a ła W ie lk o p o ls k a i p rz y le g łe p r o w in c je p ó łn o c n o - zaćbodniff. "U kraina, W o ły ń i. P o d o le d o s ta rc z a ły p r o d u k tó w g o s p o d a rk i h o d o w la n e j. O b s z a r p ó łn o c n o w s c h o d n i g ó ro w a ł w w y sy łc e p ło d ó w i p rz e tw o r ó w le ś n y c h , a część M a ło p o lsk i z w o je w ó d z tw e m s ie r a d z k im i ze Ś lą s k ie m m ia ła n a z b y c iu w y ro b y p r z e m y sło w e , z w ła s z c z a g ó rn ic z e i h u tn ic z e .2 N a le ż y p rz e s tr z e c p rz e d b łę d n ą i n t e r p r e ta c j ą te g o p o d z ia łu . N ie m a o n n ic w sp ó ln e g o z z o rg a n iz o w a n ą , p r o w in c jo n a ln ą , a ty m m n ie j c e n tr a ln ą d z ia ła ln o ś c ią p la n is ty c z n ą . P o w s ta ł ja k o s u m a c e lo w y c h p o - cjzynań c z ło w ie k a , w y k o rz y s tu ją c e g o lo k a ln e w a r u n k i w r a m a c h o g ó ln ej k o n iu n k tu r y . D la te g o n ie w y k lu c z a z n a c z n e g o u d z ia łu r d z e n n e j M a ło p o lsk i w e k s p o rc ie zboża. O w szem , w s z y s tk ie w a ż n ie js z e m a j ą tk i n a d w iś la ń s k ie p o s ia d a ły w z d łu ż r z e k i sw o je sp ic h rz e , a n ie k tó r e ta k ż e s p o r y ta b o r ż e g lu g o w y .3 M a ją tk i w c e n tr u m W y ż y n y M a ło p o lsk ie j słu ż y ły za s ta c je w y p a s o w e d la b y d ła w o ły ń sk ie g o . T a k ż e i l u d n o ś ć w ie js k a p o s ia d a ła t u w X V II w . b e z w z g lę d n e n a d w y ż k i h o d o w la n e .
P o d z ia ł t e n n a le ż y w ię c ro z u m ie ć ja k o s ta n b e z w ie d n e j ró w n o w a g i, k tó r e j n a r u sz e n ie m u s ia ło p o c ią g a ć d o tk liw e n ie d o b o r y n a p o ls k im r y n k u e k s p o r to w y m , je ś li 2 R. R y b á r s k i : H a n d e l i p o lity k a h a n d lo w a P o ls k i w X V I w . L w ó w 1920, s. 199 — 200.
3 I n w e n ta r z d ó b r b is k u p s tw a k ra k o w s k ie g o z 1645 r. k . 458— 461. A rc h . K u r ii M e tro p . w K ra k o w ie .
n ie w zb o ż u to w b y d le , je ś li n ie w d rz e w ie i p r o d u k ta c h g o s p o d a rk i le ś n e j to w w y r o b a c h p rz e m y s ło w y c h . O te j o s ta tn ie j e w e n tu a ln o ś c i d e c y d o w a ła p ro d u k c ja Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o . T a p ó łn o c n a p o ła ć w o je w ó d z tw a s a n d o m ie rs k ie g o , o p a s a n a W i słą, P ilic ą i N id ą p o s ia d a ła c a ły z e sp ó ł w ła ś c iw o ś c i g e o lo g iczn y ch , h y d ro g r a fic z n y c h i flo ry s ty c z n y c h , a b y ro z w in ą ć o d m ie n n ą o d in n y c h części p a ń s t w a d z ia ła ln o ś ć go s p o d a rc z ą . O b fito ść ła tw o d o s tę p n y c h r u d ż e la z a , m ie d z i i o ło w iu , g lin e k o g n io trw a ły c h , w y s o k o g a tu n k o w y c h p ia s k o w c ó w i w a p ie n i p rz y n ie w y c z e rp a n y m b o g a c tw ie o p a łu le ś n e g o i d o s ta te c z n e j e n e rg ii w o d n e j s k ło n iła m ie s z k a ń c ó w te j części P o ls k i d o z a ję ć p rz e m y s ło w y c h , k tó r e z te r e n ó w b e z lu d n e j p u sz c z y m ia ły u c z y n ić k r a j p r z o d u ją c y w f o r m a c h g o s p o d a r o w a n ia i p o m y s ło w y w sp o s o b a c h w y z y s k u m a s p ra c u ją c y c h . M ia ła t a d z ia ła ln o ś ć s ta r e t r a d y c je s ię g a ją c e o k re s u w c z e sn o d z ie jo - w ego. J e j z n a c z e n ie g o s p o d a rc z e je d n a k , a w ię c i w p ły w n a lo k a ln e s to s u n k i sp o łecz n e z a c z y n a w z r a s ta ć d o p ie ro , o d k ą d p ie r w o tn y p ie c d y m a r s k i do p r z e ta p ia n ia r u d y n a s u r ó w k ę u le g ł p r z e k s z ta łc e n iu n a z m e c h a n iz o w a n y z a k ła d m e ta lu r g ic z n y z w a n y k u ź n ic ą , co s ta ło się n a p rz e ło m ie X V i X V I w . K u ź n ic a ja k o z a k ła d s ta n o w ią c y p o łą c z e n ie d z is ie js z y c h h u tn ic z y c h , w a lc o w n ic z y c h i w a rs z ta to w y c h p ro c e s ó w te c h n o lo g ic z n y c h z a c z ę ła się o d tą d szy b k o ro z w ija ć . R e p r e z e n tu ją c p o d w z g lę d e m o r g a n iz a c ji f o r m p r o d u k c y jn y c h b e z s p o rn y k r o k n a p rz ó d , s ta je o n a o d ra z u w k o liz ji z c a ły m p o rz ą d k ie m fe u d a ln y m . O d ry w a w y tw ó rc z o ś ć p rz e m y s ło w ą od m ie js k ic h , rę k o d z ie ln ic z y c h w a r s z ta tó w c e c h o w y c h . R o z k rz e w ia się n ie ta m g d zie is tn i a ł f e u d a ln y m o n o p o l, o b w a ro w a n y k s ią ż ę c y m i p rz y w ile ja m i, lecz w m ie js c a c h u p r z y w i le jo w a n y c h p rz e z p rz y r o d ę , w y p o s a ż o n y c h w r u d y , o p a ł i e n e rg ię w o d n ą . Z ry w a z p rz y m u s e m p o s ia d a n ia p r a k t y k i i ś w ia d e c tw a u p r a w n ia ją c e g o do p ro w a d z e n ia p rz e d
s ię b io rs tw a . Id z ie p o lin ii w o ln e g o n a jm u lu d z i do p ra c y , k tó r a p rz y o b słu d z e u r z ą d z e ń m e c h a n ic z n y c h , p r o d u k u ją c y c h z r e g u ły p ó łf a b r y k a t, n ie w y m a g a ła w y s o k ic h k w a lif ik a c ji m a j s t r a c ech o w eg o . K a ż d y , k to p o s ia d a ł d o s ta te c z n y k a p ita ł, m ó g ł się u b ie g a ć o p ro w a d z e n ie z a k ła d u k u ź n ic z e g o n a sw ó j r a c h u n e k . O p ra w o p o s z u k iw a n ia i p r z e tw ó r s tw a m in e r a łó w u b ie g a ją się o b o k z a m o ż n y c h m ie sz c z a n c z ło n k o w ie n a j z n a k o m its z y c h r o d ó w m a g n a c k ic h . C zy b is k u p k r a k o w s k i, czy S z a fr a n ie c , S z e m b e k , D e m b iń s k i lu b B o n e r, n ie w a h a ją się m a g n a c i w y s tę p o w a ć w c h a r a k te r z e g w a rk ó w c h ę c iń s k ic h i m ie d z ia n o g ó rs k ic h . J a k o w ła ś c ic ie le su ro w c ó w , m a g n a c i ry c h ło u z y s k u ją p rz e w a g ę n a d in i c ja t y w ą m ie sz c z a ń s k ą . W 1576 r. z m u s z a ją B a to re g o do r e z y g n a c ji z p r a w a d o w n ę tr z a zie m i i u z a le ż n ia ją d a ls z y ro z w ó j k a p ita lis ty c z n y c h fo r m p r o d u k c ji od fe u d a ln y c h o ś ro d k ó w d y s p o z y c y jn y c h . T e n n ie p o m y ś ln y d la m i a s t i o g ó ln eg o u k ła d u s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h w y n ik k o n k u r e n c j i d w u k la s p o s ia d a ją c y c h n ie w p ły n ą ł p o c z ą tk o w o n a d a ls z y p rz e b ie g u p rz e m y s ło w ie n ia k r a j u . W y n ik a ło to — p r z y n a jm n ie j je ś li ch o d zi o s y tu a c ję w Z a g łę b iu S ta r o p o ls k im — ze s t r u k t u r y s to s u n k ó w w ła sn o ś c io w y c h . P r z e w a ż a ją c a część o b sz a ró w r u d o n o ś n y c h z n a jd o w a ła się tu t a j w r ę k a c h w ie lk ic h p o s ia d a c z y d u c h o w n y c h i św ie c k ic h . S z c z e g ó ln ie f e u d a ło w ie d u c h o w n i, k tó r z y w c z e śn ie j od in n y c h p o z n a li w a rto ś ć d o c h o d o w ą w n ę tr z a ziem i, z a b e z p ie c z y li sw ó j s ta n p o s ia d a n ia w c e n tr u m d z ia ła ln o ś c i g ó rn ic z e j. N ie la s y i p u s tk o w ia , le c z p e r s p e k ty w a e k s p lo a ta c ji r u d ż e la z n y c h p rz y c ią g n ę ła w te o k o lic e n a jp o tę ż n ie js z e in s ty tu c je k o ś c io ła ś re d n io w ie c z n e g o — b e n e d y k ty n ó w n a Ł y s ą G ó rę, c y s te rs ó w do W ą c h o c k a , b is k u p a w ło c ła w sk ie g o d o Ł a g o w a , a r c y b is k u p a g n ie ź n ie ń s k ie g o do K u rz e lo w a , a p rz e d e w s z y s tk im b is k u p a k ra k o w s k ie g o , k tó r e g o d o b r a sto ło w e i k a p it u ln e z a le g ły k r a j od N id y i C i so w a aż po J a s t r z ą b i Iłżę. T a k ż e m a j ą tk i ś w ie c k ie w o k o lic y K o ń s k ic h , P r z y s u c h y ,
PRZEMYSŁ ZAGŁĘBIA STAROPOLSKIEGO 509 C h le w is k i S z y d ło w c a n a le ż a ły do k a te g o r ii w ła sn o ś c i la ty f u n d ia ln e j. Z a le tą teg o s ta n u rz e c z y b y ło , że w ła ś c ic ie le n ie p ró b o w a li w y k o rz y s ty w a ć w s z y s tk ic h ź ró d e ł d o c h o d u p o d b e z p o ś r e d n ią a d m in is tr a c ją . J e ś li ch o d z i o g ó rn ic tw o , n a ś la d o w a li p o lity k ę k ró le w s k ą , u d z ie la ją c z e z w o le ń n a p o s z u k iw a n ie , w y d o b y w a n ie i p rz e r ó b k ę b o g a c tw m in e r a ln y c h k a ż d e m u , k to ty lk o z a p e w n ił k o rz y s tn y c z y n sz z p rz e d s ię b io r s tw a i o lb o rę czy li d z ie s ię c in ę g ó rn ic z ą w ró ż n e j w y so k o ści. B is k u p k r a k o w s k i M a c ie jo w s k i, o g ła s z a ją c w ra z z k a p itu łą w 1601 r . c a łk o w itą w o ln o ść p o s z u k iw a n ia i d o b y w a n ia w s z e lk ic h m in e r a łó w n a te r e n ie d ó b r k ie le c k ic h i c is o w s k ic h w y łą c z a ł od te g o p r z y w ile ju je d y n ie ró ż n o w ie rc ó w . 4 S p r a w a sił ro b o c z y c h d la p o w s ta ją c e g o M ło t m e c h a n ic z n y w S ta r e j K u ź n ic y . P r z y p r a c y je d e n z o s ta tn ic h k u ź n i k ó w m is tr z N ie w ę g ło w s k i. W y g lą d u r z ą d z e n ia i te c h n ik a p r a c y o d p o w ia d a ją c a łk o w ic ie w a r u n k o m z X V I I w . F o t. A. K ry g ie r p r z e d s ię b io r s tw a n ie in te r e s o w a ła w ła ś c ic ie li w c a le . P rz e d s ię b io r c y z a s trz e g a li so b ie ru d ę , o p ał, w o d ę, a zało g ę o rg a n iz o w a li s a m i n a p r a w a c h n a jm u sp o ś ró d lu d z i w o ln y c h , n ie n a r u s z a ją c p a ń s z c z y ź n ia n y c h sił ro b o c z y c h o b s z a r n ik a . 5 D z ię k i te m u z a is tn ia ły ju ż w X V I w . w a r u n k i u m o ż liw ia ją c e p o m y ś ln y ro z w ó j f o r m g o s p o d a rk i k a p ita lis ty c z n e j w r a m a c h fe u d a ln y c h sto s u n k ó w w ła sn o ś c io w y c h .
Z n a jd u ją o n e w y r a z w sw o is ty m ty p ie o s a d n ic tw a p rz e m y s ło w e g o n a p r a w ie g w a re c k im . N ie m a to n ic w sp ó ln e g o z g w a r e c tw a m i o k re s u fe u d a ln e g o . T a m te b y ły k o r p o r a c ja m i w z o ro w a n y m i n a s y s te m ie c e c h o w y m . P o d o b n ie j a k c e c h w o b rę b ie
4 T e c z k a K o s to m ło ty . (D isso lu ta ) A rc h . D iec. w K ie lc a c h .
5 P r z y w ile je d la k u ź n ic S u c h e d n ió w , B ło to , B ro d y , K o w a lik ó w , L e p ie n ic a , O rłó w , O sto jó w . I n w e n t. k lu c z a iłż e c k ie g o z 1652 r. A rc h . K u r ii M e tr. w K ra k o w ie .
m ia s ta , t a k o n e n a o b sz a rz e w y d z ie lo n y c h p ó l g ó rn ic z y c h z a p e w n ia ły z rz e s z o n y m m o n o p o l p ro d u k c y jn y . P o s ia d a ły w z a k re s ie s p r a w są d o w y c h i a d m in is tr a c y jn y c h s w o ją w ła d z ę z w ie rz c h n ią w p o s ta c i k o le g ia ln e g o „ u rz ę d u g ó rn e g o “ , k tó r y p o d o b n ie j a k s ta r s i c e c h ó w w y b ie r a n y b y ł co r o k u p rz e z og ó ł g w a rk ó w . G w a r a n to w a ły p o sz c z e g ó ln y m g w a rk o m w ła s n o ś ć p r o d u k c ji o sią g n ię te j z p rz y d z ie lo n e g o szy b u . N a w e t w s p ó ln a k a s a g w a re c k a b y ła n a ś la d o w n ic tw e m „ s k r z y n e k “ b r a c k ic h .0 N a ty c h z a s a d a c h p o w s ta ła w Z a g łę b iu ty lk o je d n a o sa d a p rz e m y s ło w a — M ie d z ia n a G ó ra . J e j o b s z a r z o sta ł w 1601 r. śc iśle o p is a n y i w y d z ie lo n y sp o d w s z e lk ic h p r z y w ile jó w p o s z u k iw a w c z y c h do w y łą c z n e g o u ż y tk o w a n ia o s a d n ik ó w m ie d z ia n o g ó r - sk ic h . B y li ci o s a d n ic y lu d ź m i w o ln y m i, s p ro w a d z o n y m i t u z O lk u sz a p rz e z k a r d y n a ła R a d z iw iłła . D la te g o choć lo k a c ja m ia ła m ie js c e 12 k m p o z a g r a n ic a m i m ia s ta K ie lc , p o d d a n o ic h ju r y s d y k c ji w ó jta k ie le c k ie g o . W ła ś c ic ie l k o p a ln i z a s tr z e g ł so b ie czy n sz i z w o ln ił g ó rn ik ó w od w s z e lk ic h p o w in n o ś c i p o d w a r u n k ie m , że b ę d ą „n a p o s łu d z e z a m k o w e j do b a r w y i m u s z k ie tó w “ , to z n a c z y że b ę d ą s ta n o w ili p o g o to w ie w o js k o w e n a u ż y te k d o m in ia ln y .7 D ru g ie g w a re c tw o ty c h o k o lic — m ia n o w ic ie c h ę c iń s k ie , z o rg a n iz o w a n e p rz e z O lb r a c h ta w 1494 r. m ia ło ró w n ie ż c h a r a k t e r u p rz y w ile jo w a n e j k o rp o r a c ji. J a k o lo k o w a n e w m ie śc ie n ie d o p ro w a d z iło d o p o w s ta n ia n o w y c h w ie js k ic h o sa d p rz e m y s lo w ý c h . Z m ie n iło je d n a k s k ła d z a w o d o w y w s i R a d k o w ic e , B o le c h o w ic e , G ałęzice, S zew ce, S k ib y , p o ło ż o n y c h n a p o la c h r u d o - n o ś n y c h p rz e z to , że p o c ią g n ę ło m ie s z k a ń c ó w do z a ję ć w g ó rn ic tw ie i w y łą c z y ło ic h sp o d ju r y s d y k c ji s ta ro ś c iń s k ie j. W ła ś c iw e je d n a k o s a d n ic tw o n a p r a w ie g w a re c k im m a c h a r a k t e r k a p ita lis ty c z n y . G w a rk ie m je s t n ie ro b o tn ik , lecz p rz e d s ię b io rc a , k tó r y b ie rz e od w ła ś c ic ie la p o le g ó rn ic z e n a p r a w a c h d o ż y w o c ia lu b te r m in o w e j d z ie r ż a w y , a e k s p lo a ta c ję p r o w a d z i siła m i cz e la d z i i rz e m ie ś ln ik ó w z w o ln e g o n a jm u . N ie p o s ia d a ją c t y t u łu w ła s n o ś c i z iem i, n ie m o że n ią u p o s a ż a ć sw o ic h ro b o tn ik ó w i ż ą d a ć za to ś w ia d c z e ń p a ń s z c z y ź n ia n y c h . N ie m a te ż in t e r e s u p rz e s z k a d z a ć im w p ro w a d z e n iu p o m o c n ic z y c h g o s p o d a r s tw r o ln y c h i h o d o w la n y c h n a te r e n ie p r z y n a le ż n y m do p rz e d s ię b io rs tw a . P rz e c iw n ie , w id z i c h ę tn ie w s z e lk ie o b ja w y s t a b il i z a c ji, b o c h ro n ią go on e p rz e d u t r a t ą sił ro b o c z y c h w czasie p o s to jó w z a k ła d u , sp o w o d o w a n y c h su szą, m ro z e m lu b u s z k o d z e n ia m i u rz ą d z e ń p rz e z p o w ó d ź. J e ś li t a k j a k D zib o n i w k lu c z u b o d z e n ty ń s k im je s t p r z e d s ię b io rc ą n a w ię k s z ą s k a lę i k o rz y s t a z p rz y w ile ju n a w ie c z y ste u ż y tk o w a n ie g r u n tó w w ó jto w s k ic h , m ły ń s k ic h lu b f o lw a rc z n y c h , p a r c e lu je d o n a ty w ę m ię d z y ro b o tn ik ó w .8 W p r a k ty c e ro b o tn ic y p r z e d s ię b io rs tw w y tw a r z a li z a z w y c z a j o s a d ę k u ź n ic z ą , k tó r a m im o z n a c z n e g o n ie k ie d y u ż y tk o w a n ia z ie m i f ig u r u je w in w e n ta r z a c h la ty f u n d ia ln y c h ty lk o ja k o d o c h ó d c z y n szo w y od p rz e d s ię b io rc y .
Z ja w is k o to n ie je s t z aś b y n a jm n ie j s p o ra d y c z n e . W c ią g u X V I w . p r z e d s ię b io r s tw o k u ź n ic z e o g a rn ę ło co n a jm n ie j 50 m ie js c o w o śc i n a te r e n ie Z a g łę b ia S ta r o p o l sk ieg o . S iła p r o d u k c y jn a te g o p rz e m y s łu m u s ia ła b y ć z n a c z n a , s k o ro m ó g ł o n w l a
• U s ta w y i s ta tu ta ... p r a w a g ó rn e g o od u r. J a n a z M sty c z o w a P ła z e 1608. M o n u - m e n ta h is to r ic a d io e c e sis V la d is la v ie n s is V I, s. 37—62. J . R u t k o w s k i : P o c z ą tk i k a p ita liz m u w g ó ra c h c h ę c iń sk ic h . K s ię g a ju b ile u s z o w a d la u c z c z e n ia 4 0 -le t- n ie j p r a c y n a u k o w e j L . K rz y w ic k ie g o . W a rs z a w a 1925, s. 253 i n n ..
7 T e c z k a K o s to m ło ty . I n w e n ta r z b is k u p s tw a k r a k . z 1645 r. K lu c z k ie le c k i. M ie d z ia n e G ó ry .
8 I n w e n ta r z k lu c z a b o ż ę c k ie g o 1680 i k lu c z a k ie le c k ie g o i sa m s o n o w s k ie g o 1746. A rc h . K u r ii M e tro p . w K ra k o w ie .
PRZEMYSŁ ZAGŁĘEIA STAROPOLSKIEGO 5 1 1 ta c h 1569—71 d o s ta rc z y ć 400 w o zó w ż e la z a n a b u d o w ę m o s tu w iś la n e g o w W a r szaw ie. 9 D ą ż e n ia d o r e g u la c ji P ilic y i N id y p o d e jm o w a n e p o d k ą te m p o tr z e b t r a n s p o rto w y c h Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o , w ia d o m o ś c i o d o s ta w ie b la c h y m ie d z ia n e j n a p o k ry c ie z a m k u w a w e ls k ie g o o ra z sp ó ź n io n y i d la te g o n ie z w y k ły p rz y w ile j s k ł a d u n a że la z o e k s p o r to w a n e n a w sc h ó d , n a d a n y S a n d o m ie rz o w i p rz e z Z y g m u n ta I I I w 1613 r. w s k a z u ją , że p r o d u k c ja z a k ła d ó w m e ta lu r g ic z n y c h n a W y ż y n ie M a ło p o l s k ie j p r z e r a s ta ł a z n a c z n ie lo k a ln e p o tr z e b y .10 N ic d z iw n eg o , s k o ro o b s z a r n ik p o p r z e s ta w a ł z a z w y c z a j n a d a n in ie 2 w o zó w ż e la z a (ok. 10 ctn.) z k u ź n ic y p r o d u k u ją c e j o k o ło 5 to n ro c z n ie , to z n a c z y że p r z y g n ia ta ją c a w ię k sz o ś ć p r o d u k c ji, z g o d n i z z a s a d a m i p rz e d s ię b io rs tw a o p a rte g o n a n a jm ie , m ia ła c h a r a k t e r w o ln o ry n k o w j i m o g ła b y ć s p r z e d a n a ta m g d z ie in t e r e s p rz e d s ię b io rc y w id z ia ł w ię k s z e z y sk i.11
U s tę p s tw a fe u d a łó w n a rz e c z p e w n y c h e le m e n tó w g o s p o d a r k i k a p ita lis ty c z n e j tr w a ł y t a k d łu g o , d o p ó k i d o m in ia ln y a p a r a t u c is k u , o p a r t y n a u s t r o ju r e p u b l ik i sz la c h e c k ie j n ie d o jr z a ł do p rz e ję c ia z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h p o d b e z p o ś r e d n ią a d m in is tr a c ję . W c ią g u X V I w . z o s ta ł o n z n a c z n ie ro z b u d o w a n y , w z m o c n io n y r z e szą o fic ja lis tó w i c z e la d z i fo lw a r c z n e j i d o s to s o w a n y d o p o tr z e b g o s p o d a r s tw a r o l n eg o , k tó r e w k a lk u l a c ji s z la c h c ic a - e k s p o r te r a zb o ża w y d a w a ło się n a jw ię c e j r e n to w n e . I s tn ie n ie s ił ro b o c z y c h p o z a z a się g ie m o b o w ią z k u p a ń sz c z y ź n ia n e g o , a n ie k ie d y n a w e t ju r y s d y k c ji d o m in ia ln e j b u d z iło u z a s a d n io n y n ie p o k ó j w e d w o rz e , k t ó r e m u ro z p o r z ą d z a ln a p a ń s z c z y z n a p r z e s ta ła w y s ta r c z a ć . U c ią ż liw e s ta w a ły się ś w ia d cz e n ia n a rz e c z p rz e d s ię b io rc ó w , p rz y n o s z ą c e u s z c z e r b e k w la s a c h , s ta w a c h i r o l n ic tw ie . N a d o m ia r złego g w a rk o w ie p o d b ija li c e n y n a ro b o c iz n ę , p ła c ą c c h ło p o m k o r z y s tn e w y n a g ro d z e n ia z a p r a c ę w k o p a ln ia c h , p r z y w y rę b ie d rz e w a , s y p a n iu g ro b li, tr a n s p o r c ie i in n y c h p r a c a c h p o m o c n ic z y c h , n ie w c h o d z ą c y c h w z a k r e s z a ję ć w ła ś c iw e j z a ło g i k u ź n ic z e j. T o te ż p o d w p ły w e m u ty s k iw a ń e k o n o m ó w z m ie n ia ją w ła ś c ic ie le z a s a d y u p r z e m y s ła w ia n ia sw o ic h m a ją tk ó w . T w o rz e n ie u p r z y w ile jo w a n y c h p r z e d s ię b io rs tw n a p r a w a c h g w a re c k ic h z o sta ło w s tr z y m a n e . W m ie js c e te g o p o w o ła n y z o s ta ł u r z ą d ż u p n ik a , n ie k ie d y z ro z b u d o w a n ą sie c ią te r e n o w ą o rg a n ó w p o d le g ły c h , tzw . p o d ż u p k ó w , k tó r y m p o d le g a li m a js tr o w ie i p is a rz e k u ź n ic z n i n a u p o s a ż e n iu ro c z n y m i o rd y n a r ii. Z a d a n ie m te j a d m in is tr a c ji b y ła k o n tr o la n a d c a ło k s z ta ł te m g o s p o d a r k i g ó r n ic z o -h u tn ic z e j, p rz e jm o w a n ie z a k ła d ó w is tn ie ją c y c h
w m ia r ę w y g a s a n ia ' p rz y w ile jó w n a d a w c z y c h , a p rz e d e w s z y s tk im z a k ła d a n ie n o w y c h , o p a r ty c h n a tz w . in w e n ta r ia ln y c h , o s ia d ły c h s iła c h ro b o c z y c h .
W iele p rz y c z y n złożyło się n a to , że n a te j d ro d z e n ie d a ła się o sią g n ą ć c a łk o w ita lik w id a c ja n a r a s ta j ą c y c h e le m e n tó w g o s p o d a rk i k a p ita lis ty c z n e j. P r z e d e w s z y s tk im ro z w ó j p rz e d s ię b io rs tw a k u ź n ic z e g o z m ie rz a ł do c a łk o w ite g o o d e r w a n ia się od o r g a n iz a c ji fo lw a rc z n o - p a ń s z c z y ź n ia n e j. P o d k o n ie c X V I w . p o ja w ia się d a ls z e d o n io s łe u s p r a w n ie n ie p r o d u k c ji h u tn ic z e j, tz w . w ło s k i p ie c , u m o ż liw ia ją c y w y tw a r z a n ie p ły n n e g o m e t a lu o ra z sta li. P o w sta je , o d le w n ic tw o k o tłó w p r z e m y s ło w y c h i części m a s z y n , f a b r y k i b r o n i r ę c z n e j i n a rz ę d z i. R o śn ie d y s ta n s m ię d z y p r y m it y w iz m e m g o s p o d a rk i r o ln e j i z ło żo n o ścią p ro c e s ó w te c h n o lo g ic z n y c h w p rz e m y ś le , p o c ią g a ją c za so b ą n ie u c h r o n n e o d d a la n ie się z a k ła d u p rz e m y sło w e g o od d o ry w c z e j.
” R y b á r s k i : о. с., s. 138.
10 C h ą d z y ń s k i : O p isy m i a s t w z ie m i s a n d o m ie rs k ie j. W a rs z a w a 1855, s. 43.
11 R e g e s tr u m m in e r a r u m sed e v a c a n te 1746. A rc h . K u r ii M e tro p . j.w . o ra z I n w e n ta r z k lu c z a b o ż ę c k ie g o z 1680 r. T am że.
n ie w y k w a lif ik o w a n e j siły ro b o c z e j. K o n ie c z n o ść p rz y c ią g n ię c ia o d p o w ie d n ic h f a ch o w c ó w z m u s z a ła fe u d a łó w d o u tr z y m a n ia ró ż n y c h k o n c e s ji n a rz e c z lu d n o ś c i p rz e m y s ło w e j, ty m b a rd z ie j że is tn ia ły jesz c z e s t a r e p rz e d s ię b io rs tw a g w a re c k ie , z d o ln e do k o n k u r e n c j i z m a n u f a k tu r a m i d o m in ia ln y m i. W a lk a z n im i b y ła t r u d n a . N ie s k r ę p o w a n e w o rg a n iz a c ji p r o d u k c ji i z b y tu , g ó r u ją o n e n a d z a k ła d a m i p a n a f e u d a ln e g o le p s z y m i w a r u n k a m i p ła c y . B iją f e u d a ła je g o w ła s n ą z a c o fa n ą b ro n ią p a ń s z c z y ź n ia n ą . A lb o w ie m g ó rn ic y , p r a c u j ą c za p a ń s z c z y z n ę n ie u ja w n ia li o d k r y ty c h p o k ła d ó w i p o rz u c a li rz e k o m o n ie u ż y te c z n e szy b y , a p o te m za p ie n ią d z e e k s p lo a to w a li g o to w e o d k ry w k i, a b y d o s ta rc z y ć r u d ę g w a rk o w i - k a p ita liś c ie . 12 T y m się tłu m a c z y , ż e fe u d a ło w ie m im o n ie c h ę c i do n a je m n y c h sił ro b o c z y c h k o r z y s ta ją z n ic h w e w ła s n y c h m a n u f a k tu r a c h n a ró w n i z ro b o c iz n ą p a ń s z c z y ź n ia n ą . D ą ż ą j e d n a k p r z y n a jm n ie j do p rz e k s z ta łc e n ia w o ln e j cz e la d z i w o sia d łą , in w e n ta r ia l n ą lu d n o ść p rz e m y s ło w ą , z a w is łą od ju r y s d y k c ji d w o rs k ie j. I t o się im p r z e w a ż n ie u d a je . W c ią g u X V II w . s to s u je się w d o b ra c h g ó rn ic z y c h b is k u p s tw a k r a k o w s k ie g o o ry g in a ln e z a s a d y o s a d n ic tw a p rz e m y sło w e g o , sta n o w ią c e z a p e w n e c h a r a k te r y s ty c z n y t y p te g o r o d z a ju d z ia ła ln o ś c i w P o lsc e . W m ie js c u , w k tó r y m u r z ą d ż u p n ic z y z a d e c y d o w a ł p o w s ta n ie z a k ła d u fa b ry c z n e g o b u d o w a n o o sie d le d la zało g i. W e rb u n e k s ił ro b o c z y c h o d b y w a ł się p r z e w a ż n ie n a Ś lą s k u , n ie b e z u d z ia łu k o ś c ie ln e j a d m in is tr a c ji b is k u p s tw a . D o s ta rc z a ł ic h O lk u sz, S ie w ie rz , a n ie k ie d y in n e w sie te g o sa m e g o k lu c z a . W k a ż d y m ra z ie rz a d k o u c ie k a n o się d o p o m o c y ob ceg o e le m e n t u — N ie m c ó w a lb o W ło ch ó w , w y k o rz y s tu ją c j a k n a js z e r z e j k r a j o w ą siłę ro b o c z ą , k tó r a ła tw ie j d a ła się n a g ią ć do tz w . „ o sia d ło śc i“ czy li p o d d a ń s tw a . O sa d n ic y o tr z y m y w a li o p ró cz m ie s z k a ń p r a w o do u ż y tk o w a n ia g r u n tó w w y ro b io n y c h n a w y k o p k a c h b ez o g ra n ic z e ń w p o w ie rz c h n i. M ogli te ż b e z p ła tn ie k o rz y s ta ć z o p a łu i p a s t w is k n a p o la n a c h i w y r ę b a c h le ś n y c h . P o w in n o ś c i p a ń s z c z y ź n ia n y c h n ie o d b y w a li, -,,ζ w y ją tk i e m g r a b ie n ia i p e łc ia p r z y s tr a w ie p a ń s k i e j“ .13 M ie li n a to m ia s t o bo
w ią z e k p ra c o w a ć s ta le w z a k ła d z ie p rz e m y s ło w y m , za co o tr z y m y w a li w y n a g ro d z e n ie od u r o b k u w w y so k o śc i p rz e w id z ia n e j d w o rs k ą ta b e l ą p ła c y . T a k i ty p o sa d y p rz e c iw s ta w ili f e u d a ło w ie g w a re c k ie j o sad zie· k a p ita lis ty c z n e j.
Z p u n k tu w id z e n ia k o rz y ś c i m a te r ia ln y c h c z ło w ie k a p r a c y b y ło to p r a w ie to sa m o co d a w a li p rz e d s ię b io rc y g w a re c c y . P a ń s z c z y ź n ia n y o d ro b e k p r z y s ia n ie i w a r z y w a c h b y ł b o w ie m o b c ią ż e n ie m b a rd z o n ie z n a c z n y m , r a c z e j sy m b o lic z n y m . A le ze s ta n o w is k a sp o łe c z n o -p ra w n e g o b y ł to z a m a s k o w a n y re g re s . K o lo n ii w o ln y c h n a je m n ik ó w p rz e c iw s ta w io n o o sie d le lu d n o ś c i p o d d a n e j o ty m sa m y m s to p n iu z a m o ż n o śc i i a n a lo g ic z n y c h fu n k c ja c h , lecz d a le k o m o ż n ie js z e j p ro te k c ji. T rz e b a b y ło ty lk o c zasu , a b y t a k a o s a d a p o p rz e z w y c ię ż e n iu lo k a c ji g w a re c k ic h p rz e k s z ta łc iła się w p a ń sz c z y ź n ia n ą .
R ze c z y w iśc ie do p o ło w y X V II I w . o c a la ły ty lk o w y ją tk i. W c ześn iej je d n a k o b a k o n k u r u ją c e ze so b ą ty p y o sa d p rz e ż y ły o k re s ro z k w itu , p rz y c z y n ia ją c się z n a c z n ie d o a k ty w iz a c ji ż y c ia g o sp o d a rc z e g o w Z a g łę b iu S ta r o p o ls k im . D la o b ra z u il u s t r o w a n y c h s to s u n k ó w d ość b ę d z ie w sp o m n ie ć , że n a p r z e s tr z e n i X V II w . u d a ło się s tw ie rd z ić d z ia ła ln o ś ć g ó rn ic z o -h u tn ic z ą w 134 m ie js c o w o ś c ia c h te g o o b s z a ru . P r a
12 „ K o sz te m p a ń s k im w y k o p a w s z y d ó ł u d a ją że p u s ty i o d c h o d z ą go, a p o ty m in s z y m do k u ź n ic p r z e d a ją . P o tr z e b a , a b y się do o d c h o d z o n y c h d o łó w d o z o rc a s p u s z c z a ł“ , choć i im n ie m o ż n a b y ło w ie rz y ć , b o i o n i n a in n e k u ź n ic e r u d ę s p rz e d a w a li.
I n w e n ta r z k lu c z a b o ż ę c k ie g o z 1680 r., j.w . ls In w e n ta r z k lu c z a b o ż ę c k ie g o z 1652 r., s. 113.
PRZEMYSŁ ZAGŁĘBIA STAROPOLSKIEGO 513 c o w a ło w n ic h w ty m o k re s ie 143 d y m a r k i i k u ź n ic e , 3 w ie lk ie p ie c e , zn iszczo n e p rz e z n a ja z d K a ro la G u s ta w a i R ak o czeg o , 6 h u t o ło w iu i m ie d z i i 53 k o p a lń . N ie z n a c z y to , że c a ła t a ilo ść d z ia ła ła n ie u s ta n n ie , choć m o że o n a b y ć b lis k a c y fr b e z w z g lę d n y c h . W sa m y c h b o w ie m d o b r a c h b is k u p s tw a k ra k o w s k ie g o , k tó r e m im o ro z le g ło śc i n ie o b e jm u ją tr z e c ie j części o b s z a ró w r u d o n o ś n y c h z n a jd o w a ło się w l a ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h X V II w . 47 k u ź n ic i d y m a r e k , 3 w ie lk ie p ie c e , 5 h u t ołow iu i m ie d z i o 11 o g n is k a c h i 25 k o p a lń .14 C h o d zi o s a m z a s ię g te r y to r i a ln y z a g a d n ie n ia , o s tw ie rd z e n ie , w ilu p u n k ta c h p rz e s u n ę ły się p rz e z w ie ś e le m e n ty w c z e sn e j g o s p o d a rk i k a p ita lis ty c z n e j i ja k ie p o z o s ta w iły p o so b ie śla d y .
O s a d n ic tw o p rz e m y s ło w e n ie z a s p o k a ja ło z a p o tr z e b o w a n ia n a siły ro b o c z e d la k u ź n ic . P r z e d e w s z y s tk im o sa d y p rz e m y s ło w e p o s ia d a ły n ie w ie lk ą lic z e b n o ść m ie s z k a ń c ó w . Z w y ją tk ie m M ie d z ia n e j G ó ry , k tó r a w X V II w . lic z y ła p o n a d 50 ro d z in , w s z y s tk ie in n e o sa d y g ó rn ic z o -h u tn ic z e s k ła d a ły się z 5 do 8 je d n o r o d z in n y c h z a b u d o w a ń m ie s z k a ln y c h . W ięk szej ilo śc i lu d z i n ie p o tr z e b o w a ła k u ź n ic a d o sw o je j c o d z ie n n e j o b słu g i. D la te g o n a w e t w a ż n y o ś ro d e k h u tn ic tw a m ie d z ia n e g o i o ło w ia n eg o , B iało g o n ; p o s ia d a ł w X V II w . z a le d w ie 8 c h a łu p ro b o tn ic z y c h . 15 W y ją tk o w o sp o tk a ć m o ż n a lic z n ie jsz ą o s a d ę ta m , g d zie j a k w B a r a n o w ie czy S u c h e d n io w ie p o w s ta w a ło n a n ie w ie lk ie j od sie b ie o d le g ło śc i k ilk a k u ź n ic . W ó w czas o s a d a p r z e k r a c z a ła n a w e t 20 ro d z in . Z a w s z e je d n a k t a ilo ść lu d z i n ie w y s ta r c z a ła d o w y k o n a n ia c a ło k s z ta łtu c zy n n o ści, z w ią z a n y c h z d z ia ła ln o ś c ią p rz e m y s ło w ą , z a s p a k a j a ją c w y łą c z n ie sa m o ty lk o z a k ła d o w e p rz e tw ó r s tw o . N a to m ia s t w y d o b y c ie i d o s ta w a j u-
ro w c a o ra z tr a n s p o r t g o to w y c h w y ro b ó w o d b y w a ły się s iła m i lu d n o ś c i p a ń s z c z y ź n ia n e j b ą d ź w r a m a c h p o w in n o śc i, g d y c h o d ziło o z a k ła d p o d a d m i n is tr a c j ą d w o r sk ą , b ą d ź za n a je m , g d y p o tr z e b a w y k r a c z a ła p o z a z a k r e s ro b o c iz n y d a rm o w e j. S to s u n e k cz y n n o śc i f a b r y c z n y c h do w s z y s tk ic h in n y c h c zy n n o ści, z w ią z a n y c h z p r o d u k c ją k u ź n ic y ty p u d y m a r s k ie g o m ia ł się j a k 1 : 3 . T o z n aczy , że d la z a tr u d n ie n ia c z e la d z i p rz e m y s ło w e j w 52 m ie js c o w o ś c ia c h d ó b r b is k u p s tw a k r a k o w s k ie g o m u s ia ła w p o ło w ie X V II w . p ra c o w a ć tr z y k r o tn i e w ię k s z a lic z b a m ie s z k a ń c ó w o k o lic z n y c h w s i ro ln ic z y c h . W ty m w ła ś n ie tk w i z a s a d n ic z e sp o łe c z n e z n a c z e n ie p r z e m y s łu Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o . P rz e k s z ta łc a o n s k ła d z a w o d o w y lu d n o ś c i ro ln ic z e j, ró ż n ic u je je j je d n o litą b u d o w ę sp o łeczn ą, z m ie n ia ro d z a j i w y so k o ść o b c ią ż e ń p a ń sz c z y ź n ia n y c h , s tw a r z a n o w y u k ła d k la s o w y , k tó r y p o b u d z a m a s y p r a c u ją c e d o m y ś le n ia .
* * #
P o ło ż e n ie c h ło p ó w Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o w I poł. X V II w ., czy li p rz e d z a ta m o w a n ie m ro z w o ju k a p ita lis ty c z n y c h fo r m p r o d u k c y jn y c h w p rz e m y ś le , m o ż n a o k re ś lić ja k o p o m y ś ln e . P r z e c ię tn y 1 0 -ła n o w y o b sz a r u ż y tk o w y g ro m a d y w ie js k ie j, n ie li cząc łą k i p a s tw is k z a jm o w a ło 25 g o s p o d a r s tw k m ie c y c h o z ró ż n ic o w a n e j p o w ie rz ch n i. P rz e w a ż a g o s p o d a rs tw o ć w ie rć ła n o w e w s to s u n k u 282 n a 500. A le p o z o s ta ła p o w ie rz c h n ia p r z y p a d a n a k m ie c i n a c a ły c h ła n a c h lu b p ó łła n k a c h , d z ię k i czem u 4 3 % lu d n o ś c i p o s ia d a p e w ie n d o s ta te k . T r a f ia ją się g o s p o d a r s tw a n a s k a lę fo l w a rc z n ą . S ta d a o w iec i b y d ła o p ró cz k il k u n a s t u s z tu k z a p rz ę g u k o n n e g o i r o g a
14 I n w e n ta r z d ó b r b is k . k r a k . z 1645 r., j.w . 15 j.w ., s. 220— 221.
te g o n a g o s p o d a rs tw o n ie n a le ż ą d o rz a d k o ś c i. Ś re d n io zaś, w lic z a ją c g o s p o d a r s tw a ć w ie rć ła n o w e , w y p a d a ło p o 5 s z tu k z a p rz ę g u i 8 s z tu k p o z o sta łe g o in w e n ta r z a ż y w e g o n a k a ż d e g o s p o d a rs tw o k m ie c e . T rz e b a te ż z w ró c ić u w a g ę n a z n a c z n ie ro z w i n ię t ą h o d o w lę ś w iń (3 n a g o s p o d a rstw o ), bo w s k a z u je o n a , że w ie ś n ie c ie r p ia ła je szcze n a n ie d o b ó r k a r m y z b o ż o w e j.10 P o m y ś ln y b y t k m ie c i o p ie r a ł się częścio w o n a W yzysku sła b sz e j e k o n o m ic z n ie i p ię c io k ro tn ie m n ie j lic z n e j g ru p y c h ło p ó w -z a g r o d - n ik ó w , częścio w o z a ś tłu m a c z y się ty m , że s to s u n k o w o m a łe zag ę sz c z e n ie f o l w a r k ó w (1 n a 4 g ro m a d y ) u n ie m o ż liw ia ło p e łn e w y k o rz y s ta n ie c ią ż ą c e j n a k m ie c iu p a ń szczy zn y . W y m ia r te j p a ń sz c z y z n y b y ł b a rd z o w y so k i. W d o b r a c h b is k u p ic h w c a le n ie lż e jsz y n iż w la ty f u n d ia c h ś w ie c k ic h . K m ie ć o b o w ią z a n y b y ł do o d r a b ia n ia t y - ' g o d n io w o 8 d n ió w e k z a p rz ę g o w y c h z 1 ł a n u p rz e z c a ły ro k , a ty lk o od św . M a r c in a do św . W o jc ie c h a czy li w p o rz e z im o w e j do 6 d n ió w e k ty g o d n io w o . J e ż e li w ty g o d n iu w y p a d a ło u ro c z y s te św ię to , m u s ia ł o d ro b ić je w n ie d z ie lę d a rm o w y m tr a n s p o r te m . O p ró cz ro b o c iz n y d a w a ł z ła n u 10 d zież y czy li 20 k o r c y s a n d o m ie rs k ic h o w sa , d ró b , j a j a , g rz y b y i 24 ło k c ie p rz ę d z iw a po 360 n ici. P ła c ił te ż czy n sz i in n e św ia d c z e n ia d w o rs k ie j a k o b ie d n e , ru g o w e , so ln e, k tó r e w s u m ie w y n o s iły k ilk a n a ś c ie z ło ty c h ro c z n ie . P e łn ił k o le jn o s tró ż ę n o c n ą p rz y d w o rz e , a la te m s trz e g ł d w o rs k ic h z b io r ó w p rz e d k ra d z ie ż ą z p o la . W re sz c ie o d d a w a ł d z ie s ię c in ę in s ty tu c jo m k o ś c ie ln y m i p ła c ił p o d a tk i p a ń s tw o w e .
I n n y m i sło w y k m ie ć o d d a w a ł f e u d a ło w i do c a ło ro c z n e j d y sp o z y c ji je d e n sw ój z a p rz ę g ro b o c z y n a o b ró b k ę z ie m i fo lw a r c z n e j, p o d c z a s g d y d ru g i z a p rz ę g i co n a j m n ie j 1 c z ło w ie k m u s ia ł p ra c o w a ć n a g o s p o d a r s tw ie k m ie c y m , a b y p o k ry ć re s z tę p o w in n o ś c i p a ń s z c z y ź n ia n y c h i w y p ro d u k o w a ć p lo n p rz e z n a c z o n y n a d a n in ę . 17 M i m o t a k sro g ic h o b c ią ż e ń o s ia d łe b y ły p r a w ie w s z y s tk ie ła n y k m ie c e , co dow odzi, że u ż y tk o w a n ie z iem i n a p o w y ż sz y c h w a r u n k a c h b y ło d la p o d d a n y c h jesz c z e o p ła c a ln e . W o b ec teg o , że n a 1 f o lw a r k p r z y p a d a ły c ię ż a ry g ru n to w e z 40 ła n ó w o s ia d ły c h , m ia ł d zied z ic n a p o tr z e b y d w o rs k ie c o d z ie n n ie p rz e z c a ły ro k o k o ło 40 d n ió w e k z a p rz ę g o w y c h a lb o 80 p ie s z y c h . C z w a r tą częścią ty c h sił m o ż n a b y ło o b słu ż y ć fo lw a rc z n e g o s p o d a rs tw o ro ln e . N a d m ia r p o w in n o śc i w p ły w a ł w ię c ła g o d z ą c o n a s a m ą in te n s y w n o ś ć p r a c y p a ń s z c z y ź n ia n e j i u m o ż liw ia ł o d n a je m n ie w y k o rz y s ta n y c h re z e r w d la p r z e d s ię b io rs tw g w a re c k ic h . P o p rz e z t e p r z e d s ię b io r s tw a p r z e n ik a ła n a w ie ś tr z e c ia część k a p it a łu o b ro to w e g o k u ź n ic , z g ro m a d z o n e g o w Z a g łę b iu S ta r o p o ls k im w d ro d z e k o rz y s tn e j, w o ln o ry n k o w e j s p r z e d a ż y to w a r ó w ż e la z n y c h w i n n y c h d z ie ln ic a c h P o ls k i. P o ś r e d n io k o r z y s ta ł z teg o ta k ż e f o lw a r k , g d y ż z a m o ż n y k m ie ć z u ż y w a ł w ię k s z ą ilo ść tr u n k ó w i p o w ię k s z a ł d o c h o d y d w o ru z m o n o p o lu p r o p in a c ji. S ło w e m f e u d a ln a w ie ś Z a g łę b ia S ta r o p o ls k ie g o p o s ia d a ła w X V II w . o p ró cz p rz y ro d n ic z y c h ta k ż e sp o łe c z n e w a r u n k i d la p o w s ta w a n ia k a p ita lis ty c z n y c h p r z e d s ię b io r s tw p rz e m y s ło w y c h i p rz e z w p ó łż y c ie z ty m i p o s tę p o w y m i n a ó w c z a s ś r o d k a m i p r o d u k c ji o tw ie r a ła so b ie d ro g ę do d o b ro b y tu .
Z c z a se m z m ie n ia się ta s y tu a c ja . W 1667 r. w k lu c z u b o d z e n ty ń s k im le ż a ły o d ło g ie m 93 ła n y k m ie c e . Ś r e d n ia p o w ie rz c h n ia g ro m a d z k ic h u ż y tk ó w r o ln y c h s p a d ła z 10 n a 7 ła n ó w ; lic z b a k m ie c i z 471 n a 311; ilo ść z a p rz ę g u je d n e g o g o s p o d a r s tw a o b n iż y ła się z 5 n a 3 sz tu k i. W z ro s ła n a to m ia s t lic z b a m a ło ro ln y c h i b e z ro l
10 j.w ., s. 155— 267.
17 D z ie się c in a i sep z a g a r n ia ły p lo n z 10 m ó rg , d la k tó r y c h o b ró b k i tr z e b a b y ło p a r y w o łó w i p a ro b k a .
PRZEMYSŁ ZAGŁĘEIA STAROPOLSKIEGO 51 5 n y c h z 5 do 8 n a k a ż d ą g ro m a d ę .18 Z ilo śc i o d ło g ó w i p o g o rs z e n ia się s ta n u m a j ą tk o w e g o c h ło p ó w m o ż n a b y p rz y p u s z c z a ć , ż e to w y n ik „ p o to p u “ sz w ed zk ieg o . Z a p e w n e , że w o jn a , z w ła sz c z a z a ś d łu ż s z y p o b y t s k o n f e d e ro w a n y c h , n ie p ła tn y c h w o js k k o ro n n y c h w ty c h o k o lic a c h w 1661,/2 r . z ro b iły sw o je . A le is to t a z a g a d n ie n ia le ż y w n ie p o m y ś ln e j d la w s i e w o lu c ji s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h . O b s z a rn ic y p r z e j m u ją c k u ź n ic e g w a re c k ie p o d a d m in is tr a c ję d o m in ia ln ą p rz e r z u c ili n a c h ło p ó w c ię ż a r z a o p a trz e n ia z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h w s u ro w c e w r a m a c h p o w in n o ś c i p a ń s z c z y ź n ia n y c h . W zro sło W sk u te k teg o o g ro m n ie z a p o tr z e b o w a n ie n a ro b o c iz n ę p rz y m u s o w ą . N a sa m o p rz y g o to w a n ie o p a łu d la k u ź n ic s u c h e d n io w s k ic h i s a m s o n o w s k ic h p rz y b y ło ch ło p o m tr z e c h e k o n o m ii ro ln ic z y c h b is k u p s tw a k ra k o w s k ie g o 23.500 d n ió w e k ro c z n ie . 18 O p ró cz te g o p rz y b y w a ły d n ió w k i p r z y z n o sz e n iu d rz e w a n a m ie - le rz e , o d k r y w k a c h ru d , tr a n s p o r c ie s u r o w c a i m a te ria łó w , o c z y sz c z a n iu sta w ó w , n a p r a w ie g ro b li itp . B y ły to w s z y s tk o ro b o ty cięż k ie, w y k lu c z a ją c e w y r ę k ę k o b ie ta m i i d z ie ć m i, d o p u s z c z a ln ą w ro ln ic tw ie . U s ta ł d o p ły w g o tó w k i, z d o b y w a n e j p o p rz e d n io p r a c ą n a je m n ą od g w a rk ó w . W ra z z z a ta m o w a n ie m p o s tę p u s k o ń c z y ł się p o m y ś ln y b y t w ło ś c ia ń s tw a w z a się g u p rz e m y s łu . K o rz y s tn ie j b y ło n ie m ie ć zie m i i n ie p o d le g a ć c ię ż a ro m p a ń s z c z y ź n ia n y m . T o te ż „ m a io r p a rs lu d z i, k tó r z y s p r z ę ż a je m ie li, te r a z się n ie z n a jd u je w c a ły m b is k u p s tw ie “ — p is z e je d e n z c z ło n k ó w k a p i tu ł y k r a k o w s k ie j. 20 „R o le o s ia d łe p o p u s z c z a li“ , z a d o w a la ją c się m in im a ln ą p o w ie rz c h n ią i d o d a tk o w y m z a ro b k ie m w p rz e m y śle . D o poł. X V II I w . z a n ik a c a łk o w i c ie g o s p o d a rs tw o k m ie c e w Z a g łę b iu S ta r o p o ls k im , a w 1789 r. n a 136 ła n ó w w k l u czu b o d z e n ty ń s k im w y p a d a aż 637 g o s p o d a rs tw . C h a r a k te r y s ty c z n y m je s t, że j e d n o s tk ą w y m ia r u p o w in n o ś c i p a ń s z c z y ź n ia n y c h w -in w e n ta rz a c h la ty f u n d ia ln y c h je s t w c ią g u X V II w . ła n , p o te m p ó łła n e k , a w X V I I I w . ć w ia r t k a i w re s z c ie zag o n .
S to p n io w e m u r o z d r o b n ie n iu g o s p o d a r s tw a c h ło p s k ie g o , co j e s t z ja w is k ie m p o w s z e c h n y m w c a łe j P o lsc e , to w a rz y s z y ł w z ro s t o b s z a ró w fo lw a rc z n y c h . W Z a g łę b iu S ta r o p o ls k im z ja w is k o to m a o r y g in a ln y p rz e b ie g . F o lw a r k i w ie lk ie j w ła s n o ś c i w te j o k o lic y n ie b y ły w s ta n ie w c ie lić o p u s to s z a ły c h u ż y tk ó w do sw e j p o w ie rz c h n i u p r a w n e j. N ie p o z w a la ł n a to n ie d o s ta te k s ił ro b o c z y c h . A d m in is tr a c ja d o m in ia ln a p o w ię k s z a w p ra w d z ie ro b o c z y p e r s o n e l i in w e n ta r z , z a tr u d n ia w ię k s z ą ilo ść f o r n a li, p a ro b k ó w , d z ie w e k i p a s tu c h ó w . N a 1 k lu c z w d o b r a c h b is k u p ic h w y p a d a 34 p r a c o w n ik ó w a d m in is tr a c y jn y c h , n ie lic z ą c g a jo w y c h , w ło d a rz y , k a rb o w y c h , k tó r z y słu ż y li d w o ro w i z a c e n ę w o ln o śc i od p a ń sz c z y z n y . N ie w y s ta r c z a to je d n a k n a o p a n o w a n ie w s z y s tk ic h p u s te k . J e s t p rz y ty m z b y t k o sz to w n e . T o te ż z n a c z n a część g r u n tó w c h ło p s k ic h p rz e c h o d z i w d ro d z e n a d a ń w r ę c e u p rz y w ile jo w a n y c h d o n a ta - r iu s z y i d o ż y w o tn ik ó w , k tó r z y z a k ła d a ją w o b rę b ie la ty f u n d ió w d ro b n e fo lw a r k i. W y k a z u ją o n e te n d e n c ję do p o w ię k s z a n ia sw e j p o w ie rz c h n i, a p ró c z te g o d z ię k i b e z p o ś r e d n ie m u n a d z o ro w i w ła ś c ic ie la czy d z ie rż a w c y s t a ją się b a rd z o u c ią ż liw e d la p o d d a n y c h .
W c zasie g d y lu d n o ś ć ro ln ic z a Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o , w c ią g n ię ta w d z ia ła ln o ś ć p rz e m y s ło w ą n a z a s a d z ie św ia d c z e ń g r u n to w y c h u p a d a ła p o d c ię ż a re m n a d m i e r n y c h p o w in n o śc i, o s a d y p rz e m y s ło w e n ie p o s ia d a ją c e ła n ó w in w e n ta r ia ln y c h , u z a s a d n ia ją c y c h w y m ia r p a ń sz c z y z n y , w io d ły w z g lę d n ie p o m y ś ln y ż y w o t n a r a c h u n e k w si o sia d ły c h . S ta ło się to p rz y c z y n ą , ż e u b o ż e ją c a lu d n o ś ć w ie ś n ia c z a c h w y ta ła się
18 I n w e n ta r z k lu c z a b o ż ę c k ie g o z 1667 i 1680 r., j.w . 18 R e g e s tr u m m in e r a r u m , j.w .
ró ż n e g o rz e m io sła . R o b iła g o n ty , w y p la ta ł a k o sz e n a w ę g ie l, tr u d n ił a się k o ło d z ie j- stw e m , b e d n a r s tw e m , c ie s ie lstw e m , k a m ie n ia r s tw e m a n a w e t sz e w stw e m . N a jlic z n ie j z a ś o d p ły w a ła d o z a w o d ó w , z w ią z a n y c h śc iśle z d z ia ła ln o ś c ią z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h . D z ię k i te m u p o m n a ż a ła się lic z b a z a w o d o w y c h m ie rn ik ó w i są ż n ia rz y , k u r z a - czy w ę g la , g ó rn ik ó w i f u la r z y czy li w o ź n ic ó w . Z w ie rz c h n o ś ć d o m in ia ln a n ie p r z e s z k a d z a ła te m u , o d k ą d k u ź n ic e p rz e s z ły p o d je j a d m in is tr a c ję . A b y je d n a k u n ie m o ż liw ić p rz e c h o d z e n ie c h ło p ó w sp o d w ła d z y e k o n o m ic z n e j p o d a d m in is tr a c ję k u ź n ic z ą ż u p n ik ó w i p is a rz y , z n isz c z y ła a tr a k c y jn o ś ć o sie d li p rz e m y s ło w y c h , ro z c ią g a ją c n a n ie o b o w ią z e k p a ń s z c z y ź n ia n y . B ez o sz a c o w a n ia i p o m ia r u g ru n tó w , u ż y tk o w a n y c h p rz e z k u ź n ia k ó w z a s to s o w a n o do w s z y s tk ic h o b o w ią z e k je d n e g o d n ia ty g o d n io w o „ p ie sz o “ , tj . w w y so k o śc i w y m a g a n e j od c h a łu p n ik ó w w e w s ia c h ro ln ic z y c h . T e n z a b ie g , łą c z n ie z ta b e lą w y n a g ro d z e ń z a p r a c ę k u ź n ia c k ą w y s ta r c z y ł do z n iw e lo w a n ia ró ż n ic s p o łe c z n y c h m ię d z y o s ie d la m i Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o . S a m o r z u tn e p o w s ta w a n ie s k u p is k lu d n o ś c i s p r o le ta r y z o w a n e j z o sta ło z a ta m o w a n e n a rzecz o ś ro d k ó w a d m in is tr a c ji d w o rs k ie j.
U s tró j f e u d a ln y b y ł w s ta n ie o sią g n ą ć d o ść w y s o k i sto p ie ń u p rz e m y s ło w ie n ia , lecz o k a z a ł się n ie z d o ln y do w y tw o rz e n ia o sie d la p rz e m y sło w e g o , k tó r e s ta n o w iło n ie z b ę d n y w a r u n e k p rz e jś c ia do w y ż sz y c h f o r m p ro d u k c ji. I n t e r e s f e u d a ła u z n a w a ł ty lk o je d n ą k o n c e n tr a c ję : k o n c e n tr a c ję z ie m i i p o d d a n y c h sił ro b o c z y c h p o d a d m i n is tr a c ją d w o ru . W s k u te k te g o le g ł o n k ło d ą n a d ro d z e ro z w o ju p rz e m y s łu , k tó r e go p rz y s z ło ść w y m a g a ła o g n is k o w a n ia lu d z k ic h i m e c h a n ic z n y c h sił w y tw ó rc z y c h . D o p ó k i n is k i p o z io m te c h n ik i u s p r a w ie d liw ia ł d e k o n c e n tra c ję , m o ż n a b y ło godzić s ła b e in te r e s y p r z e d s ię b io r s tw z f e u d a ln ą o rg a n iz a c ją fo lw a rc z n o -p a ń s z c z y ź n ia n ą . B y ło to m o ż liw e n a p r z e s tr z e n i X V II w . w P o lsc e . D la te g o w ła ś n ie w ie ś Z a g łę b ia S ta ro p o ls k ie g o m u s ia ła p o k ry ć k o s z t u p rz e m y s ło w ie n ia . M a te r ia ln ą s tr a tę , ja k ą p rz e z to p o n io s ła , m ó g ł je j z cza§em z ró w n o w a ż y ć f a k t, że p rz y c z y n iła się d o ro z w o ju p o s tę p o w y c h ś r o d k ó w w y tw a r z a n ia , k tó r e ju ż w n a s tę p n y m s tu le c iu z a c z ę ły w y r a s ta ć p o n a d r a m y u s t r o ju fe u d a ln e g o , u z a s a d n ia ją c p o s tu la t w o ln o śc i i o c z y n sz o w a n ia c h ło p ó w w p r o g r a m ie „ O ś w ie c e n ia “ . N a ra z ie je d n a k z u c is k ie m m a te r ia ln y m .szło w p a r z e p o g o rs z e n ie się d o li sp o łe c z n e j.
J e d y n ą k o rz y ś c ią b e z p o ś re d n ią , ja k ą w y n io s ła w ie ś ze w sp ó łż y c ia z p rz e m y s łe m n a ty m e ta p ie je g o ro z w o ju b y ło w y p ra c o w a n ie z e sp o ło w y c h fo r m o rg a n iz a c ji p r o d u k c ji. W y ra b ia ł je ta k ż e f o lw a r k , o b c ią ż a ją c g ro m a d y s o lid a rn ą o d p o w ie d z ia ln o śc ią za w y k o n a n ie p o w in n o śc i. J e d n a k ż e p o s tę p n ie c h o d z i d ro g a m i m e c h a n ic z n e g o p r z y m u s u . T a s a m a z a g a d a z b io ro w e j o d p o w ie d z ia ln o śc i, k tó r a p rz y o d r a b ia n iu p a ń szczy zn y r o z w ija ła w ro g i s to s u n e k do z e sp o ło w eg o d z ia ła n ia , p r z y jm o w a ła się s k u te c z n ie ta m , g d z ie c h ło p w z e tk n ię c iu z p o tr z e b a m i b a rd z ie j z ło ż o n y c h f o r m p r o d u k c ji d o c h o d z ił s a m do z ro z u m ie n ia w y ższo ści zesp o ło w eg o d z ia ła n ia n a d je d n o s t k o w y m . P r z y k ła d e m teg o je s t z o rg a n iz o w a n a , d o b ro w o ln a o b ro n a z a k ła d ó w p r z e m y s ło w y c h p rz e d p o w o d zią, w k tó r e j z a in te re s o w a n e g ro m a d y u d z ie la ły so b ie w z a je m n e j p o m o cy . J e ż e li z a k ła d w g ó rn y m b ie g u rz e k i b y ł z m u s z o n y p o d w p ły w e m n a p o r u w o d y o tw o rz y ć u p u s ty sw eg o s ta w u , d a w a ł z n a ć n iż e j p o ło żo n y m , a b y p r z y g o to w a ły się d o o b ro n y sw o ic h u rz ą d z e ń w o d n y c h .
N a jm o c n ie j je d n a k z a k o rz e n ia się z a s a d a z e sp o ło w eg o d z ia ła n ia w w ę g la rs tw ie le ś n y m . W y n ik a ło to s tą d , że w y p a la n ie w ę g li o p a ło w y c h d la p rz e m y s łu b y ło c z y n n o śc ią zło żo n ą . N ie m ó g ł je j, t a k j a k w ro ln ic tw ie , w y k o n a ć p o je d y ń c z y człow iek. W y m a g a ło śc ię c ia i z n ie s ie n ia d rz e w a n a sto sy , p rz y g o to w a n ia d o łó w n a m ie le rz e ,
PRZEMYSŁ ZAGŁĘBIA STAROPOLSKIEGO 517
u ło ż e n ia i o k ry c ia m a t e r i a łu p rz e z n a c z o n e g o n a p rz e tle n ie . W sz y s tk o to w y m a g a ło w s p ó łd z ia ła n ia k ilk u lu d zi. N a s tę p n a cz y n n o ść p o le g a ła n a p iln o w a n iu p o d p a lo n e g o sto su , k tó r y do p r z e tle n ia p o tr z e b o w a ł 8 d n i, a w k o ń c u n a u g a s z e n iu w ęg li. W z w ią z k u z ty m n ie r ó w n o m ie r n y m n a s ile n ie m p r a c w ę g la rz e d la u n ik n ię c ia o k r e só w o śm io d n io w e j b e z c z y n n o śc i o rg a n iz o w a li się w p a r t i e ro b o c z e po 10— 12 lu d zi, o p a r te n a z a s a d z ie ró w n e g o p o d z ia łu p r a c y i z a ro b k ó w . W szy scy p r a c o w a li n a d p rz y g o to w a n ie m sto só w , p o w ie rz a ją c p iln o w a n ie c o ra z to in n e m u sp o ś ró d siebie. M ie li sw eg o p rz e ło ż o n e g o tz w . m ie rn ik a , k tó r y b r a ł p o rę b y czy li „ m ia r y “ od a d m in i s t r a c ji le ś n e j i ro z lic z a ł się z d w o re m lu b p r z e d s ię b io rc ą g w a re c k im o w y n a g ro d z e n ie za w y p r o d u k o w a n y w ęg iel. D o p ie ro w X IX w . ó w m ie r n ik p rz e k s z ta łc ił się z r o b o t n ik a w p rz e d s ię b io rc ę , a le i w ó w c z a s n a w e t z a c h o w a ł się je s z c z e w p a r t i a c h w ę g la r - sk ic h w e w n ę trz n y , z e sp o ło w y tr y b p ra c y , o p a r ty n a ró w n o ś c i z a ro b k ó w .21
G o sp o d a rc z e z n a c z e n ie p rz e m y s łu Z a g łę b ia S ta r o p o ls k ie g o w s k a li k r a jo w e j i sp o łe c z n e k o n s e k w e n c je m a s o w e j lo k a liz a c ji k u ź n ic d la m ie s z k a ń c ó w n a w y ż y n ie M a ło p o lsk ie j u s p r a w ie d liw ia ją w c a łe j ro z c ią g ło ś c i p o tr z e b ę r e g io n a ln e j a n a liz y z a g a d n ie ń sp o łe c z n y c h w P o ls c e fe u d a ln e j. W z b o g a c a ją p ro b le m a ty k ę d z ie jó w c h ło p sk ic h m a te r ia łe m p o ró w n a w c z y m . Z b liż a ją do p o z n a n ia rz e c z y w is te g o o b ra z u f e u d a ln e g o p a ń s tw a w p a ń s tw ie .
21 R e g e s tr e x p e n s y p rz y k u ź n ic a c h b ro d z k ic h w 1789 r., A rc h . D iec. w K ielca ch ,. I I I 45.
стырей. Число их однако не во всех монастырях было достаточно, а потому мно гие монастыри пользовались помощью наемников, а на Востоке вопреки уставу ордена — помощью подданного населения. Земледельческое и скотоводческой хозяйство цистерцианских монастырей, хотя в сущности имело в виду обеспечение собственных потребностей монастыря, од нако производило некоторые излишки, составляющие предмет торговли. Излишки зти на Западе получались преимущественно в производстве вина и шерсти. По этому автор заключает, что настоящая земледельческая продукция не разверну лась там особенно сильно и по существу не превыш ала собственных потребностей монастырей. При этом случае автор рассматривает перемену отношений цистер цианцев к феодальной ренте. Постановления Генерального Капитула мало занимались монастырскими реме сленниками, На их основании можно только констатировать ф акт, что ремеслен ники эти давались взаймы (в аренду) светским лицам, по всей вероятности взамен за какие то материальные выгоды. З а то постановления эти дают более обильный материал по вопросам монастырской торговли. Из него вытекает, что существо вала тесная связь цистерцианского хозяйства с рынком и стремление к коммер- ционному определению своих отношений к проводимым сделкам. Дальше автор рассматривает обладание цистерцианцами запрещенными уставом доходами, а так ж е растущую задолженность ордена, которая является результатом через- мерной скупки земель и сооружения новых построек. Он посвящает такж е вни мание вопросу депозитов, которые принимались монастырями. В заключении автор констатирует, что д аж е такой отрывочный и односторон- ный материал, как постановления Генерального Капитула, позволяет подвергнуть ревизии существующий до сегодняшнего дня взгляд на экономическую деятель ность цистерцианцев в Средние Века. Увеличение богатств, приобретенных путем пожалований,1 цистерцианцы были обязаны не столько собственному труду, сколь ко рискованным и скольским торговым и кредитным махинациям. ЯН ПАЗДУР ВЛИЯНИЕ ПРОМЫШЛЕННОСТИ ДРЕВНЕПОЛЬСКОГО ГОРНОГО БАССЕЙНА НА СЕЛЬСКИЕ ОТНОШЕНИЯ Разница цен и различная степень участья отдельных польских областей в за граничной торговле позволяет заключить, что их экономическое развитие в XVI— X VIII ст. было неравномерно. Способствовали этому слабая коммуникационная связь в стране и феодальное ее деление на поместья (dominia). На основании выш еуказанных обстоятельств возникает предположение, что такж е развитие общественных процессов совершалось в Польше разным образом. И только ис следование специфических местных условий может нам дать картину формиро вания капиталистических отношений во всем государстве. Древнепольский Гор ный Бассейн, расположенный между Вислой, Пилицей и Нидой, представляет собой один из тех промышленных районов древней Польши, в которых вслед ствие концентрации горнозаводской деятельности общественные явления уже с XV ст. приобретали своеобразные чергы. В X III ст. на этой территории рабо тало уж е 50 кузниц не только производя экспортные излишки продукции, но
