Julita E. Wasilczuk
Otoczenie instytucjonalne a
innowacyjność przedsiębiorstw
Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 41/2, 331-343NR 875 PROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓW I MARKETINGU NR 41, t. 2 2015 DOI: 10.18276/pzfm.2015.41/2-27 JULITA E. W ASILCZUK1 Politechnika Gdańska
OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE
A INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW
StreszczenieProblematyka innowacyjności w Polsce zajmuje wiele miejsca w badaniach, raportach oraz w konstruowanych narzędziach wsparcia. Badania literaturowe wskazują na wagę instytucji w pro cesie przedsiębiorczym. Wykorzystując badania prowadzone wśród mikroprzedsiębiorstw w Pol sce, przeanalizowano czynniki instytucjonalne, które mogą, według badań literaturowych, wpływać na innowacyjność tych podmiotów. Z badań wynika, że przedsiębiorcy oceniają swoje relacje z instytucjami formalnymi raczej pozytywnie, jednak wskazują na duże obciążenia biurokratyczne, które oznaczają mniej czasu na działania kreatywne. Jednym z ważniejszych wniosków, wynikają cych z badań, jest niska znajomość instytucji wsparcia biznesu wśród badanych mikroprzedsiębior- ców.
Słowa kluczowe: otoczenie instytucjonalne, innowacyjność przedsiębiorstw, instytucje, miko-
przedsiębiorstwo
W prow adzenie
Instytucje formalne w Polsce kształtowały się wraz z transform acją gospo darczą, można było zatem czerpać z doświadczeń krajów o gospodarkach ryn kowo rozwiniętych. Niestety na ostateczny kształt tych instytucji wpłynęły uw a runkowania historyczne oraz instytucje nieformalne (uwarunkowania kulturowe, wyznawane wartości), które doprowadziły do wykształcenia rozwiązań nie do końca sprawnych. Nie dzieje się tak tylko w Polsce, także inne kraje postsocjali- styczne borykają się z tym problemem1 2. N a instytucje formalne nakładają się
1 jwas@zie.pg.gda.pl.
2 S. Estrin, T. Mickiewicz, Shadow economy and entrepreneurial entry, „Review o f Develop ment Economics” 2012, Vol. 16, Iss. 4, s. 511-680.
instytucje nieformalne, których funkcjonowanie wynika z uwarunkowań histo ryczno -kulturowych.
Opisane powyżej uwarunkowania powodują, że jakość instytucji w Polsce jest oceniana raczej nisko. Przedsiębiorcy nie mają zresztą złudzeń co do otocze
nia instytucjonalnego, chociaż zazwyczaj kojarzą go przede wszystkim z instytu cjami formalnymi. Często jednak korzystają ze słabości tych instytucji, czego przejawem jest przedsiębiorczość nieproduktywna, wynikająca z pogoni za rentą
(rent seeking) opisywana m.in. przez Baumolla3, jej przejawem może być pozy
wanie do sądu konkurentów, przejęcia, unikanie płacenia podatków, wykorzysty wanie luk w systemie prawnym. Więcej o przejawach nieproduktywnych zacho wań promowanych przez słabe instytucje można przeczytać m.in. w opracowaniach Sauki4.
Polska nie należy do krajów o wysokim poziomie innowacyjności, chociaż jak twierdzą eksperci jest nadzieja na zwiększenie działań proinnowacyjnych wśród przedsiębiorców5. Z raportów na tem at innowacyjności wynika, że prym wiodą głównie większe firmy. Dystans między polskimi firmami a przeciętnym przedsiębiorstwem w UE zmniejsza się wraz ze zwiększaniem się wielkości firmy. Jednak i tak Polska jest na jednym z ostatnich miejsc pod względem inno wacji. N a 28 krajów UE, duże firmy zapewniają nam 22 miejsce, firmy średnie - 26, a małe - 276 (abstrahując od metody liczenia oraz definicji innowacji, nie jest to szczytne osiągnięcie).
Isto ta instytucji i ich wpływ n a przedsiębiorczość
Sięgając do źródeł, należy rozpocząć od klasycznej definicji Northa, który instytucjami nazwał: „zasady gry w społeczeństwie, lub bardziej formalnie wy myślone przez ludzkość ograniczenia, które określają interakcje między jednost kami”7; dzielące się na dwa rodzaje: po pierwsze reguły gry, po drugie organiza cje, czyli graczy. Przywołana definicja Northa, jak i jej rozwinięcie, jest niezwykle pojemna, tak jak i dalsze opisy i definicje instytucji8:
3 W. Baumol, Entprepreneurship: productive, unproductive, and destructive, „Journal o f Politi cal Economy” 1990, Vol. 98, No. 5, s. 893-921.
4 A. Sauka, Productive, unproductive and destructive entrereneurship: a theoretical and empir ical exploration, William Davidson Institute Working Paper, No. 917, 2008.
5 Na ten temat szerzej P. Zadura-Lichota, Świt innowacyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe lata, PARP, Warszawa 2013.
6 Ibidem, s. 117.
7 D. North, Institutions, Institutional changes and economic performance, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
8 H. Hwang, W. Powell, Institutions and entrepreneurship, w: Handbook of entrepreneurship research, disciplinary perspectives, red. S. Alvarez, R. Agarwal, O. Sorenson, Springer, 2005,
- podzielany model mentalny, rodzinny, zestaw wartości wynikający czę sto z uwarunkowań kulturowych,
- stabilne zwyczaje pojmowania rzeczywistości, - aparat administracyjny gospodarki,
- reguły gry; j ako zbiory reguł, których celem jest rozwiązywanie poj awia- jących się problemów; jako zasady i regulacje,
- praktyki, technologie lub zasady społecznych relacji, które są zakorze nione w społeczeństwie.
Instytucje dzieli się na formalne i nieformalne. Te pierwsze stosują skodyfi- kowane struktury prawne i polityczne, a także wszelkie reguły i regulacje zapi sane i przekazane zainteresowanym stronom (także pisemne umowy). Instytucje nieformalne wykorzystują uwarunkowania kulturowe, normy, konwenanse, i obyczaje, które nie są osadzone w systemie prawnym, ale w społecznych zwy czajach. Instytucje nieformalne związane z tradycjami, zwyczajami, normami i religiami są najstarszymi i tym samym najtrudniejszymi do zmiany. W illiamson sugeruje, że w ich przypadku zmiana może zająć setki, jeżeli nie tysiące lat9. W y daje się jednak, że będzie to z pewnością zależało od tego, jak długo dana insty tucja nieformalna funkcjonowała w świadomości członków społeczeństwa i j a kimi środkami będzie zmieniania.
Egzekwowanie działań instytucji uzależnione jest od relacji między instytu cjami nieformalnymi a form alnym i10. Tam, gdzie zasady i normy formalne po wieliły istniejące instytucje nieformalne, egzekwowanie tych pierwszych jest prostsze i nie wymaga dużych nakładów finansowych (np. akcji informacyjnych, aparatu kontroli).
Badania nad jakością otoczenia instytucjonalnego a przedsiębiorczością są prowadzone od wielu lat, chociaż w ostatnim okresie zwiększa się liczba donie sień na ten temat. M ożna wydzielić kilka nurtów tych badań w odniesieniu do przedsiębiorczości oraz małych i średnich firm, takich jak:
s. 201-232; T. Gaweł, M. Klimczak, Pojęcia instytucji w prawie i ekonomii, w: Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B.B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s. 73-86; T. Lawrence, C. Hardy, N. Phillips, Institutional effects o f inter-organizational collaboration: The emergence o f proto-institutions, „Academy o f Management Journal” 2002, Vol. 45, s. 281-290.
9 O. Williamson, The new institutional economics: taking stock, looking ahead, „Journal o f Eco nomic Literature” 2000, Vol. 38, s. 595-613.
10 F. Sautet, The role o f institutions in entrepreneurship: implications fo r development policy, „Mercatus Policy Series - Policy Primer” 2005, No. 1.
- bariery i warunki wejścia i funkcjonowania przedsiębiorstw (red tape)11,
- relacje między szarą strefą a przedsiębiorczością11 12, - przedsiębiorczość nieproduktywna i destruktywna13, - polityka dotycząca przedsiębiorczości14.
Literatura dotycząca wskazanych nurtów badań jest już całkiem obszerna, dlatego poniżej zaprezentowano kilka wniosków dotyczących każdego z nich. Zaprezentowano je bez analizy metodyki badawczej i ze świadomością, że doty czyły różnych krajów.
Badania przeprowadzone w 39 krajach w ramach projektu Global Entrepre neurship M onitor nie potwierdzają relacji między jakością regulacji dotyczącej rozpoczynania działalności (czasem, kosztami, liczbą procedur) a zakładaniem firmy. Nieco innych wyników dostarczyły badania otoczenia, postrzegania przedsiębiorczego a rozpoczynania działalności gospodarczej, przeprowadzone na 757 przedsiębiorcach i menedżerach z ośmiu krajów15, w których potwier dzono relację między przyjaznością systemów prawnych a zakładaniem firmy.
Relacje między wielkością szarej strefy a przedsiębiorczością nie są jedn o znaczne i będą zależeć od jej poziomu w danym kraju16. N a poziomie indywidu alnym osoby o niższej tolerancji ryzyka będą unikały rozpoczynania działalności w sytuacji, gdy poziom szarej strefy jest znaczący.
Badania związane z produktywną, nieproduktywną oraz destruktywną przed siębiorczością są przedmiotem wielu opracowań naukowych od czasu, gdy w 1990 roku Baumol opublikował swój pierwszy artykuł na ten tem at17. Baumol dowodził
11 S. Ardagna, A. Lusardi, Where does regulation hurt? Evidence from new businesses across coun tries, „NBER Working Paper” 2009 No 14747; S. Estrin, J. Korosteleva, T. Mickiewicz, Which insti tutions encourage entrepreneurs to create larger firms?, „Discussion Paper: Centre for Economic Policy Research” 2011, t. 8247; A. Stel, D. Storey, R. Thurik, The effect o f business regulations on nascent and actual entrepreneurship, „Small Business Economics” 2007, Vol. 28, s. 171-186.
12 S. Estrin, T. Mickiewicz, Shadow economy..., s. 511-680; T. Putnins, A. Sauka, Shadow econ omy index fo r the Baltic countries 2009-2011, The Centre for Sustainable Business at SSE Riga, Riga 2012.
13 A. Sauka, F. Welter, Taking advantage o f transition: the case o f Safety Ltd. in Latvia, w: The cutting edge: innovation and entrepreneurship in new Europe, red. R. Aidis, F. Welter, Edward Elgar, Cheltenham-Northampton 2008, s. 111 -128.
14 W. Barlett, N. Cuckovic, M. Xheneti, Institutions, entrepreneurship development and SME policies in South East Europe, „6th International Conference on Entrerprise in Transition”, Univer
sity o f Split, Split 2005, s. 1435-1454.
15 D. Lim, E. Morse, R. Mitchell, K. Seawright, Institutional environment and entrepreneurial cognitions: a comparative business systems perspective. „Entrepreneurship Theory and Practice” 2010, Vol. 34, No. 3, s. 491-516.
16 S. Estrin, T. Mickiewicz, Shadow economy..., s. 511-680 17 W. Baumol, E ntprepreneurship:productive., s. 893-921.
on, że przedsiębiorcy w pogoni za rentownością są skłonni poszukiwać rozwią zań dogodnych dla nich, a zwiększając tym swoje dochody, pozbawiają tym sa mym swoich konkurentów możliwości produkcji, bądź też w skrajnych przypad kach, doprowadzają do zmniejszenia ogólnej produkcji.
Bartlett, Cuckovic, Xheneti przeanalizowali wpływ polityki wobec MSP na rozwój przedsiębiorczości w krajach byłej Jugosławii18. Z polskiego punktu w i dzenia jest to interesujące opracowanie, ponieważ oparte jest m.in. na teorii Nor- tha dotyczącej historycznego przywiązania (path dependency) do przeszłości i trudnej ścieżki zmian w instytucjach, nawet jeżeli zmiany te miałyby zwiększyć ich efektywność19. Potwierdzeniem wpływu zaszłości historycznych są badania, z których wynika, że mieszkańcy wschodnich Niemiec przejawiają niższe prefe rencje do samodzielności niż zachodnich20. Obciążenie przeszłością wzmacnia skłonności w krajach postsocjalistycznych do korupcji, a słabe instytucje, biuro kracja, nieefektywne prawo ją potęgują21. Kraje postsocjalistyczne borykają się z nieustabilizowanymi regulacjami, brakiem tradycji w zarządzaniu na rynku konkurencyjnym oraz niższą akceptacją dla przedsiębiorczych działań22. W Pol sce najczęściej można spotkać się z opisami barier ze strony instytucji formal nych, na jakie napotykają przedsiębiorcy, lub też relacji między szeroko pojętymi instytucjami wsparcia biznesu a przedsiębiorczością. Zaczęto jednak sięgać także do zagadnień związanych z instytucjami nieformalnymi (np. historycznymi uw a runkowaniami akceptacji przedsiębiorczości23).
In sty tu cje a innow acyjność przedsiębiorstw
W literaturze przedmiotu dotyczącej instytucji, niewiele jest doniesień odno szących się bezpośrednio do relacji między ich jakością a innowacjami. Z badań Shane’a wynika, że nie wystarczy zwiększać wydatki na innowacje, jeżeli nie
18 W. Barlett, N. Cuckovic, M. Xheneti, Institutions, entrepreneurship..., s. 1435-1454. 19 D. North, Institutions, institutional changes...
20 S. Bauerschuster, O. Falck, R. Gold, S. Heblich, The shadows o f the socialist past: Lack o f self-reliance hinders entrepreneurship, „European Journal o f Political Economy” 2012, Vol. 28, s. 485-497.
21 V. Tonoyan, R. Strohmeyer, M. Habib, M. Perlitz, Corruption and entrepreneurship: how form al and informal institutions shape small firm behavior in transition and mature market eco
nomics, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2010, Vol. 34, Iss. 5, s. 803-830.
22 T. Manolova, R. Eunni, B. Gyoshev, Institutional environmentsfor entrepreneurship: evidence from emerging economies in Eastern Europe, „Etrepreneurship Theory and Practice” 2008, Vol.
32, Iss. 1, s. 203-218.
23 H. Nowak, Determinanty przetrwania nowo utworzonych przedsiębiorstw w województwie wielkopolskim - podejście instytucjonalne, praca doktorska, Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań 2013.
zmieni się wartości kulturowych w społeczeństwie24. Badania oparto na szeroko przedstawianych badaniach Hofstede’a25, które pozwalają na eksplorację wielu ciekawych płaszczyzn na styku przedsiębiorczości i kultury, czyli kontekstu in stytucjonalnego. Były także impulsem do dalszych analiz relacji między odnie sieniami kulturowymi a innowacyjnością. Prace Shane’a wyraźnie wskazują na związek między indywidualizmem i akceptacją ryzyka oraz innowacyjnością26. Z pewną ostrożnością m ożna przywołać wyniki badań porównawczych Hofstede’a opisującego pięć wymiarów kultury narodowej27 (gdzie Polska jest krajem o przewadze zachowań indywidualnych - indeks 6028). Nie wyróżnia się tym jednak szczególnie na tle sąsiadów, np. dla Czech wartość indeksu wynosi 58, a dla Niemiec - 67. W drugim indeksie jednak, przywołanym przez Shane’a, nasz kraj wypada dużo gorzej. W artość 92 indeksu wskazującego na unikanie niepewności plasuje Polskę w niechlubnej czołówce - dla przykładu dla naszych sąsiadów Czechów jego wartość wynosi 74, a dla Niemców - 65. Tak wysoka skłonność do unikania ryzyka z pewnością m a znaczenie w podejmowaniu decy zji przedsiębiorczych oraz tych dotyczących innowacji.
Jak dowodzi Aleksander, dużą rolę w chęci wprowadzania innowacji odgry wają regulacje prawne, takie jak: egzekwowanie kontraktów oraz prawa własno ści i ochrona praw własności, które wpływają na współpracę między
partne-•29 rami29.
W arto kilka słów poświęcić zaufaniu społecznemu, jako instytucji nieformal nej, uwarunkowanej kulturowo. W krajach transformujących się byłego bloku wschodniego, zaufanie do instytucji formalnych nie jest wysokie, dużo wyższe jest zaufanie do najbliższych i przyjaciół. Z badań ogólnoświatowych wynika także, że poziom zaufania jest uzależniony od poziomu PKB p e r capita30. W e dług danych European Social Survey odsetek osób powyżej 16 roku życia ufają
24 S. Shane, Cultural influences on national rates on innovation, „Journal o f Business Ventur ing” 1993, Vol. 8, s. 59-73.
25 G. Hofstede, Culture 's consequences:comparing values, behaviors, institutions and organiza tions across nations, Sage, Thousand Oak 2001.
26 S. Shane, Cultural influences on national..., s. 59-73; S. Shane, Why do some societies achieve and not others, „Journal o f Business Venturing” 1992, Vol. 7 No. 1, s. 29-46.
27 G. Hofstede, Culture's consequences...
28 Przywołane wartości pochodzą z http://geert-hofstede.com.
29 E. Alexander, The effects o f legal, normative, and cultural-cognitive institutions on innovation in technology alliances, „Management International Review” 2012, Vol. 52, No. 6, s. 791-815.
30 J. Czapiński, Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011.
cych innym ludziom w Polsce jest niższy (21,9%) niż średni w krajach europej skich (29,3%)31. Ten niższy niż w pozostałych rozwiniętych krajach europejskich poziom zaufania społecznego jest z pewnością negatywnym czynnikiem, który hamuje innowacyjność w naszej gospodarce. W przypadku, gdy instytucje for malne są niskiej jakości, zaufanie do jednostek może je zastąpić, np. w transak cjach rynkowych i zawieraniu kontraktów. Zaufanie (do kontrahentów i współ pracowników) jest także istotne przy ochronie własności intelektualnej, szczególnie gdy proces patentowania jest skomplikowany, długotrwały i od płatny.
Jak wynika z przeglądu literaturowego, różnorodność aspektów instytucjo nalnych w badaniach nad przedsiębiorczością i innowacyjnością jest duża. Z ałożenia badaw cze
Nie jest ambicją autorki tworzenie modelu instytucji (formalnych i niefor malnych) wpływających na działalność innowacyjną. Gdy się nad tym zagadnie niem zastanowić, należy z pokorą stwierdzić, że przebadanie wszystkich instytu cji to praca na wiele lat. W artykule skupiono się więc tylko na kilku elementach otoczenia instytucjonalnego, tych, które badane są rzadziej, a przede wszystkim na przyjrzeniu się, co sami przedsiębiorcy o tym otoczeniu myślą. Należy bo wiem pamiętać, że w rzeczywistości najistotniejsze jest to, jak przedsiębiorcy po strzegają otoczenie, a nie jakie ono rzeczywiście jest32.
Przystępując do analizy badanego zjawiska, na podstawie prowadzonego wcześniej badania poczyniono następujące założenia:
- działalność innowacyjna wymaga od właściciela czasu: w sytuacji zbyt dużego obciążenia biurokratycznego nie ma miejsca na kreatywność, po szukiwanie funduszy, partnerów itp.,
- działalności innowacyjnej, szczególnie w przypadku najmniejszych pod miotów, sprzyja wsparcie instytucji otoczenia biznesu,
- działalność innowacyjna wymaga odpowiedniego klimatu i akceptacji przez otoczenie działań przedsiębiorczych: wspiera to rodzące się pom y sły przez wzmacnianie motywacji do ich realizacji i poczucia misji, jaką się spełnia np. w lokalnej społeczności,
31 P. Dominiak, J.E. Wasilczuk, K. Zięba, N. Daszkiewicz, A. Sobiechowska-Ziegert, Sektor MSP na Pomorzu w warunkach spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego, Agencja Rozwoju Pomorza SA, Gdańsk 2013.
32 J.E. Wasilczuk, Wzrost małych i średnich przedsiębiorstw - aspekty teoretyczne i badania empiryczne, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2005.
- działalności innowacyjnej sprzyja współpraca między firmami, instytu cjami, a jest ona możliwa tylko w wypadku zaufania do partnerów. Dalsze rozważania na tem at wpływu instytucji na innowacyjność przedsię biorstw przeprowadzono na podstawie badania prowadzonego przez autorkę wraz z zespołem wśród m ikro- i małych przedsiębiorstw zarówno na Pomorzu, jak i w całym kraju. Analizie poddano wyniki z trzech badań:
1. Badanie wśród 290 mikroprzedsiębiorców Pomorza. Przeprowadzono je je- sienią 2012 roku (wywiad kwestionariuszowy telefoniczny). Tych samych przedsiębiorców badano w 2009 roku. Badania były prowadzone w ramach projektu Pomorskie Obserwatorium Gospodarcze33.
2. Badanie wśród 1612 mikroprzedsiębiorców z Polski z trzech branż. Badania przeprowadzono jesienią 2012 roku (wywiad kwestionariuszowy telefo niczny)34.
3. Badania wśród 300 przedsiębiorców Pomorza przeprowadzone w 2010 roku (wywiad kwestionariuszowy telefoniczny)35.
W yniki b a d ań
Podstawowym opisanym badaniem jest Pomorskie Obserwatorium Gospo darcze (POG). Jego wyniki uzupełniono jednak o badania opisane powyżej w punkcie 2 i 3. Tam, gdzie treść będzie się do nich odnosiła, w nawiasach umieszczono odpowiednio zapis: MikroP - dla badań wśród mikroprzedsiębior ców z Polski, lub E2012 - dla badań przeprowadzonych wśród 300 przedsiębior ców Pomorza.
W prowadzeniem do wyników badań są dane dotyczące innowacyjności po morskich mikroprzedsiębiorców zebrane w badaniu POG. W kwestionariuszu wywiadu nie postawiono pytania o innowacje (nie było to tematem wiodącym badań), ale o szeroko pojęte zmiany planowane na kolejny rok funkcjonowania. W iększość z zaproponowanych w kafeterii zmian nosi znamiona innowacji, stąd też bez zbędnego wgłębiania się w definicję tychże, można zaobserwować, że plany innowacyjne mikroprzedsiębiorstw skurczyły się w ciągu ostatnich trzech lat. O ile w 2009 roku 70% firm planowało wprowadzenie nowych produktów,
33 Projekt sfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach EFS, P. Dominiak, J.E. Wasil czuk, K. Zięba, N. Daszkiewicz, A. Sobiechowska-Ziegert, Sektor MSP na Pomorzu...
34 Projekt sfinansowany w ramach grantu badawczego NCN na podstawie umowy nr 3051/B/ H03/2010/38.
35 Projekt: EURO 2012 - szanse i zagrożenia dla Pomorza, był sfinansowany w ramach EFS, (01/POKL/8.1.2/2008), J.E. Wasilczuk, K. Zawadzki, Euro 2012. Czy ten mecz można wygrać?, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2011.
a 57% - nowych metod produkcji (rzeczywiście zrealizowało te plany odpowied nio 42% oraz 21% badanych firm), to spadek planów do 45% oraz 24% oznacza jednocześnie drastyczny spadek ich realizacji w kolejnych latach.
W ramach badania relacji między pracownikami instytucji a przedsiębior cami zapytano o ich ocenę w skali od „bardzo źle” i „źle” przez „neutralnie” do „dobrze” i „bardzo dobrze”. W yniki wyważono przez przemnożenie odpowiedzi neutralnych przez 100, tych poniżej przez 50 i 75 i odpowiednio tych powyżej przez 125 i 150 (tab. 1). Tym samym wartości powyżej 100 oznacza ocenę je d noznacznie pozytywną, rosnącą wraz z wartością indeksu. Generalnie mikro- przedsiębiorcy ocenili relacje z pracownikami instytucji pozytywnie, najwyżej z tymi z banków, najniżej - z urzędu gminy lub miasta.
Tabela 1 Ocena relacji z pracownikami instytucji (100 - wartość neutralna).
Instytucja W artość U rząd gm iny/m iasta 109,55
US 113,56
ZU S 110,71
B anki 117,47
Uwaga: przedstawiono wyniki tylko dla instytucji na temat których wypowiedziało się ponad 90% respondentów.
Źródło: obliczenia własne na podstawie wyników badań POG.
Przedsiębiorcy oceniali także uciążliwość biurokratyczną związaną z działal nością gospodarczą: za najbardziej uciążliwe biurokratycznie uznali podatki (85%), następnie rachunkowość (46%) i pozwolenia na budowę (40%). Kontakty z bankami zostały jednak ponownie ocenione jako przyjazne, ponad 70% respon dentów wskazało na nieznaczną uciążliwość biurokratyczną z tym związaną (py tanie dotyczyło tylko tych, którzy m ają kontakty z bankami). Słabość instytucji formalnych przekłada się często na konieczność podejmowania przez przedsię biorców zbędnych działań (biurokracja, brak odpowiednich kompetencji urzęd ników itp.). Z badań sondażowych przeprowadzonych przez autorkę wśród 300 przedsiębiorców w 2011 roku (E2012), wynika, że większość (60%) przedsię biorców traci na działania nieefektywne, związane z biurokracją, od jednej do pięciu godz. tygodniowo. Stosunkowo duża grupa (16%) poświęca jednak na ta kie działania nawet 15 godz. tygodniowo. Ponadto, jak wynika z ankiety ogólno polskiej (MikroP), 67% mikroprzedsiębiorców twierdzi, że ograniczenie biuro kracji w kontaktach z instytucjami pozwoliłoby im oraz ich pracownikom na
zajęcie się bardziej efektywnymi działaniami w firmie. N a pytanie otwarte, jakie to byłyby działania wskazywali głównie pozyskiwanie nowych klientów; niestety jedynie 31 na 1612 mikroprzedsiębiorców pomyślałoby o innowacjach.
Znamiennych informacji dostarczyło pytanie o znajomość instytucji wspar cia biznesu na własnym terenie. Aż 67% mikroprzedsiębiorców pomorskich ta kich instytucji nie zna. Co więcej, okazuje się, że nie jest to tylko problem mikro skali, także małe i średnie przedsiębiorstwa z Pomorza badane w ramach tego samego projektu w 74% nie znają żadnych instytucji wsparcia w swoim regionie (badaniem objęto 695 przedsiębiorstwach, metodą wywiadu bezpośredniego).
Przedsiębiorcy nie odczuwają troski władz lokalnych o tworzenie przedsię biorczego klimatu. Trzy czwarte z nich nie odczuwa żadnych działań zmierzają cych do jego poprawy, a jedynie 5,5% uważa, że przyjazny klimat został stwo rzony lub odczuwa to sporadycznie - 18%.
Jak wykazano, ważną rolę w działalności przedsiębiorczej i innowacyjnej ogrywa zaufanie. Zapytano mikroprzedsiębiorców o poziom wzajemnego zaufa nia - 34% uważa, że jest on bardzo wysoki i wysoki, 20% natomiast ocenia go jako niski i bardzo niski. Niecała połowa (44%) wskazuje na średni poziom w za jem nego zaufania. Trudno określić, czy jest to wynik satysfakcjonujący. Jeżeli przyrównać go do przywołanych powyżej badań European Social Survey, m ó wiących że w Europie 30% osób powyżej 16 roku życia ufa innym ludziom - nie ma się czego obawiać. Wiadomo jednak, że przedsiębiorcy w Polsce niechętnie ze sobą współpracują (potwierdzają to np. badania przeprowadzone przez PARP na tem at udziału w postępowania publicznych)36.
Podsum ow anie
Dla każdego z czterech postawionych powyżej założeń do badań można sfor mułować wnioski:
1. W łaściciele mikroprzedsiębiorstw wiele czasu spędzają na działaniach zwią zanych z biurokracją i kontaktach z urzędami. Jednocześnie dobrze oceniają kontakty z instytucjami formalnymi i kompetencje urzędników. Nie będzie więc odkrywczym wniosek, że wsparciem byłoby ograniczenie biurokratycz nych procedur i dalsza dbałość o jakość obsługi przedsiębiorcy, która już w tej chwili jest wysoko oceniania.
2. Bardzo niepokojący jest fakt słabej znajomości instytucji otoczenia biznesu przez mikroprzedsiębiorców. Mimo dużych środków wydatkowanych na ten
cel, świadomość możliwości udania się po pomoc jest niewielka. Bez szero kiej akcji promocyjnej (może inaczej zaprojektowanej niż dotychczas) przed siębiorcy będą cały czas twierdzić, że nikt się nimi nie interesuje i ich nie wspiera. Pozostaje jednak otwarte pytanie, jakiego rodzaju wsparcia należy udzielać (ale to kwestia do rozstrzygnięcia w innych badaniach).
3. Przedsiębiorcy nie czują dbałości władz lokalnych, które by tworzyły odpo wiedni klimat dla akceptacji ich działań. W przypadku mikroprzedsiębior- ców, którzy wywodzą się z tych samych społeczności, w których później pro wadzą działalność, jest to niezwykle istotne. Istnieje wiele potwierdzonych badań wskazujących na wagę najbliższego otoczenia w działalności przed siębiorczej.
4. Mimo nie najwyższego poziomu zaufania w naszej kulturze, mikroprzedsię- biorcy raczej ufają swoim partnerom biznesowym. Należy to uznać za bardzo dobry symptom, sprzyjający zacieśnianiu współpracy, która może zaowoco wać nowymi rozwiązaniami w biznesie (innowacjami). Nie należy jednak popadać w euforię, próbując odgórnie narzucać rozwiązania (np. w postaci klastrów). Z doświadczeń oraz doniesień literaturowych na temat przedsię biorców w Polsce i Europie wynika, że wszelka ingerencja odgórna jest ne gatywnie postrzegania. To przedsiębiorcy sami powinni dostrzec wartość w tworzeniu aliansów - zaczynając od tych nieformalnych, by z czasem, nie stety nie tak krótkim, przekształcać je w bardziej formalne rozwiązania. Należy pamiętać, że wnioski te są wyciągnięte na podstawie badań przepro wadzonych na trzech różnych próbach badawczych, które nie były jednorodne pod względem branży i lokalizacji, a ich dobór spełniał kryteria założone dla każ dego z realizowanych projektów. Jeżeli jednak weźmie się pod uwagę to, że do tyczyły one tego samego otoczenia prawnego, takich samych instytucji i uwarun kowań kulturowych, można posłużyć się nimi jako tłem do dalszego zgłębiania zagadnień związanych z relacją między innowacyjnością przedsiębiorstw a insty tucjami formalnymi i nieformalnymi w Polsce.
B ibliografia
A lexander E., The effects o f legal, norm ative, a n d cultural-cognitive institutions on in n o vation in te chnology alliances, „M anagem ent In ternational R eview ” 2012, V ol. 52, N o. 6.
A rdagna S., L u sard i A., W here d o es regulation h u rt? E vidence fr o m n ew businesses across countries, „N B E R W orking P ap er” 2009, N o 14747.
B a rlett W ., C uckovic N ., X h en eti M ., Institutions, entrepreneurship develo p m en t an d S M E p o lic ie s in South E a st E urope, „6th International C onference o n E n te rp r is e in T ransition” , U niversity o f Split, S plit 2005.
B auerschuster S., F alc k O., G old R., H eb lich S., The shadow s o f the so c ia list p a st: L a c k o f self-reliance h in d ers entrepreneurship, „E uropean Journal o f P o litical E conom y” 2012, V ol. 28.
B aum ol W ., E ntprepreneurship: productive, unproductive, a n d d estru ctive, „Journal o f P o litical E conom y” 1990, Vol. 98, N o. 5.
C zapiński J., D ia g n o za społeczna 2011. W arunki i ja k o ś ć ży cia P olaków , R a d a M o n ito ringu Społecznego, W arszaw a 2011.
D om iniak P ., W asilczuk J.E., Z ię b a K ., D aszkiew icz N ., S o b iechow ska-Z iegert A., S ek tor M S P na P om orzu w w arunkach spow olnienia tem pa w zrostu g o sp o d a rc zeg o , A gencja R o zw o ju P o m o rza SA, G dańsk 2013.
E strin S., K orosteleva J., M ickiew icz T., W hich institutions encourage entrepreneurs to create larger fir m s ? , „D iscu ssio n Paper: C entre fo r E conom ic P olicy R esearch” 2011, t. 8247.
E strin S., M ickiew icz T., Shadow eco n o m y a n d en trepreneurial entry, „R eview o f D e v elo p m en t E co n o m ics” 2012, V ol. 16, Iss. 4.
G aw eł T., K lim czak M ., P o ję cia instytucji w p ra w ie i ekonom ii, w: Ł a d in stytucjonalny w gosp o d a rce, red. B .B . P olszakiew icz, J. B oehlke, W yd. U niw ersy tetu M ik o łaja K o pernika, T o ru ń 2005.
H ofstede G., C u ltu re’s consequences:com paring values, behaviors, institutions a n d or g a n iza tio n s across nations, Sage, T housand O ak 2001.
h ttp ://geert-hofstede.com .
H w an g H ., P ow ell W ., In stitu tio n s a n d entrepreneurship, w: H a n d b o o k o f entrepreneur ship research, disciplinary persp ectives, red. S. A lvarez, R. A garw al, O. Sorenson, Springer, 2005.
K ow alew ska A., Szut J., N o w e p o d ejście do zam ów ień p u b lic zn y ch , P A R P, W arszaw a 2011.
L aw rence T., H ardy C., P hillip s N ., In stitu tio n a l effects o f inter-o rg a n iza tio n a l collabo ration: The em ergence o f p ro to -in stitu tio n s, „A cadem y o f M anagem ent Journal” 2002, V ol. 45.
L im D ., M orse E., M itchell R., S eaw right K ., In stitu tio n a l en viro n m en t a n d entrepre n eu ria l cognitions: a com parative business sy stem s perspective. „E ntrepreneurship T heory and P ractice” 2010, Vol. 34, No. 3.
M an o lo v a T., E unni R., G yoshev B ., In stitu tio n a l environm ents f o r entrepreneurship: evidence fr o m em erging econom ies in E astern E u ro p e , „E trepreneurship T heory and P ractice” 2008, Vol. 32, Iss. 1.
N o rth D ., Institutions, In stitu tio n a l changes a n d econom ic p erfo rm a n ce, C am bridge U n i versity Press, C am bridge 1990.
N ow ak H ., D ete rm in a n ty p rze trw a n ia now o utw orzonych p rzed sięb io rstw w w ojew ódz tw ie w ielkopolskim - p o d ejście instytucjonalne, p rac a doktorska, U niw ersy tet E k o n o m iczny, P o zn ań 2013.
P utnins T., S auka A., Shadow eco n o m y index f o r the B a ltic countries 2 0 0 9 -2 0 1 1 , The C entre fo r S ustainable B usiness at SSE R iga, R ig a 2012.
S auka A., P roductive, unproductive a n d destructive entrereneurship: a th eo retica l a n d em p irical exp lo ra tio n , W illiam D av id so n Institute W orking P aper, N o. 917, 2008. S auka A., W e lte r F., Taking advantage o f transition: the case o f S a fe ty Ltd. in L atvia,
w: The cutting edge: innovation a n d entrepreneurship in new E u ro p e , red. R. A idis, F. W elter, E dw ard E lgar, C h e lte n h am -N o rth am p to n 2008.
Sautet F., The role o f institutions in entrepreneurship: im plications f o r developm ent policy, „M ercatus P olicy Series - P olicy P rim er” 2005, N o. 1.
Shane S., C ultural in flu e n c e s on na tio n a l ra tes on innovation, „Journal o f B usiness V en turing” 1993, Vol. 8.
Shane S., W hy do som e societies a chieve a n d n o t others, „Journal o f B usiness V enturing” 1992, V ol. 7, N o. 1.
Stel A., S torey D ., T hurik R., The effect o f business reg u la tio n s on n a sc en t a n d actual entrepreneurship, „S m all B u sin ess E conom ics” 2007, V ol. 28.
T on o y an V ., S trohm eyer R., H abib M ., P erlitz M ., C orruption a n d entrepreneurship: how fo r m a l a n d inform al institutions shape sm a ll fir m behavior in transition a n d m ature
m a rke t econom ics, „E ntrepreneurship T heory and P ractice” 2010, V ol. 34, Iss. 5. W asilczuk J.E., W zrost m ałych i średnich p rzed sięb io rstw - a sp ekty teoretyczne i badania
em piryczne, W yd. P olitechniki G dańskiej, G dańsk 2005.
W asilczuk J.E., Z aw adzki K ., E u ro 2012. C zy ten m ecz m ożna w y g ra ć? , W yd. C eD eW u, W arszaw a 2011.
W illiam son O., The new in stitutional econom ics: ta kin g stock, loo kin g ahead, „Journal o f E conom ic L iterature” 2000, Vol. 38.
Z adura-L ichota P ., Ś w it innow acyjnego społeczeństw a. T rendy na najbliższe lata, PA R P, W arszaw a 2013.
IN ST IT U T IO N A L E N V IR O N M E N T AND IN N O V A TIV EN ESS O F BUSINESSES
Summary
The issues o f innovativeness in Poland is an important part in research, reports and support mechanisms. The literature research shows, that institutions play a very important role in entrepre neurship as well as in innovation process. Using the research conducted among the micro entrepre neurs in Poland the institutional factors are analyzed, which can, according to literature research, impact the innovativeness o f these entities. The conclusion from the research is that entrepreneurs evaluate their relations with forma institutions rather positive, however they indicate the large bu reaucracy burdens, which leave less time for creative activities. The knowledge about the support ing institutions among entrepreneurs is very low, which is the very important conclusion from the research..
Keywords: institutional environment, innovativeness o f enterprises, institutions, micro enterprise
