Struktura handlu gdańskiego w pierwszej połowie XV wieku

HENRYK SAMSONOWICZ

Struktura handlu gdańskiego w pierwszej połow ie XV wieku

P y ta n ie , n a k tó re m a odpciw iedzieć n in ie jsz y a rty k u ł, b rzm i: czy te n ­ d e n c ja rozw o jo w a h a n d lu gdańskiego· o b serw o w an a od d ru g iej połow y XV w. p o w stała w w y n ik u w ie lo stro n n y c h p rz e m ia n zachodzących w o k resie zap o czątk o w an y m w o jn ą 13-letnią, czy też genezy jej należy szukać w cześniej i w iązać ją z d łu ższy m o k rese m ro zw o ju g o sp odar­ czego P ru s ,i P o lsk i o raz n ie k tó ry c h k ra jó w Z achodniej E u ropy? J a k w iadom o o d czasów in k o rp o ra c ji P o m o rza h a n d e l G dań sk a o p iera ją c y się n a ekspo rcie zboża folw arcznego zd ecydow anie zw yżkow ał przez blisko 200 lat, stw a rz a ją c a k ty w n y b ilans h an d lo w y d la swego· z ap le­ cza. W iązało się to ze sp ecjalizacją p ro d u k c y jn ą ta k południow ego w y ­ brzeża B ałty k u , ja k i całych rejo n ó w lu b k ra jó w w p ro d u k c ji to w a ­ ró w spożyw czych, w y tw a rz a n ie się zaś sp e cja liz ac ji p ro d u k c y jn e j, r y n ­ k u ogólnego·, p row adziło do o sła b ia n ia n a ziem iach polskich rozw o ju rodzim ego p rzem y słu ; E u ro p a w schodnia — up raszczając nieco· zagad­ n ien ie — s ta ła się dostaw cą su ro w có w i p ó łp ro d u k tó w d la p rze m y słu zachodniej E u r o p y 1. L ite ra tu ra p rze d m io tu zgodnie stw ie rd z a gw

ał-1 N ie w dając się w -szczegółowe om aw ian ie bogatej literatury przedm iotu n a ­ leży podać ogóln e ujęcie syntetyczne lat ostatnich: M. M a ł o w i s t , S tu dia z d z ie ­ j ó w rzem io sła w okresie k r y z y s u feu dalizm u w za chodn iej Europie w X I V i X V w., W arszawa 1954, s. 437, 465; tegoż autora referat w I X e Congrès des Sciences Historiques, Rome· 1956, s. 305. S. H o s z o w s k i , Handel Gdańska w okresie X V —· XVIII w., „Zeszyty N aukow e WSE w K rakow ie“ nr 11, 1960, s. 18, 42. H. S a m s o ­ n o w i c z , Badania nad k a p ita le m m ie szc za ń s k im G dańska w II p o łow ie X V w., W arszawa 1960, -s. 20. Stan rzeczy od strony w spółzależn ości produkcji folw arcznej1 i handlu przedstaw ili Wł. R u s i ń s k i , Drogi ro z w o jo w e fo lw a rk u p a ń s z c z y ­ źnianego, PH X LVII, 1956, nr 4, s. 617 nn, 639 oraz t e m ż e , Znaczenie r y n k u z e ­ w nętrznego w dziejach gospodarki folw a rc zn o -p a ń szcz yźn ia n ej, VIII P o w sz e c h n y Z jazd H is to ry k ó w Polskich, Historia gospodarcza Polski, W arszawa 1960, s. 141 i A. W y c z a ń s k i , S tu dia nad f o lw a r k ie m szlach eckim w Polsce w la ta ch 1500— 1580, W arszawa 1960, s. 27 nn. L iteraturę przedm iotu i stan badań zestaw ia kry­ tycznie J. J o h a n s e n , Umrisse und Au fgaben der hansischen Siedlu ngsgeschichte und K artographie, „H ansische G eschichtsblätter“ [HGbl.] t. LX X III, 1955, s. 96, także W. N a u d é, Die G etreidenh andelspolitik der europäis chen S ta a te n v o m XIII. bis X V III Jh., Berlin 1896, s. 208 nn. Por. także podkreślenie· roli Gdańska w organizacji tej w ym iany N. W. P o s t h u m u s , Die Geschiedenis v a n de Leidsche lakenin dustrie, I. De Middeleeuwen, S. Gravenhage 1908, s. 241. M. M. P o s t a n , The economic and political re la tions of England and th e Hansa f r o m 1400 to 1475, S tudies in English tra d e in the X V century, London 1933, s. 97 nn. O gólne uwagi na ten tem at E. D a e n e 11, Der O stse e v e rk e h r u nd die Hans,estädte v o n d e r M itte des 14. bis zur M itte des 15. Jh., HGbl. 1903, s. 3—51. G. A. K ie is s e 1 b а с h, Die

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L I I I — z e s z y t 4

to w n y wzroist h a n d lu gdańskiego .po w o jn ie 13-letniej 2, podczas k tó re j siłą rzeczy m u sia ł m ieć m iejsce p ew ien reg res. W ypada zatem zastano- w ić się n a d zagad n ien iam i n a stę p u ją c y m i: czy ten d e n c ja rozw ojow a ak ty w n e g o h a n d lu m iała m iejsce w I poł. X V w., a jeśli tak , to w jak im sto p n iu wyw ożono n a zachód zboże, czy w idoczna je s t w ty m ok resie sp ecjalizacja p ro d u k cy jn o -h an d lo w a w w y m ian ie g dańskiej. B ra k źró ­ deł u n iem o żliw iał d an ie k o m p le tn e j odpow iedzi na te p y tan ia . S ugestie ta k ic h czy in n y ch p rzek azó w rozm aicie b y ły p rzy jm o w a n e przez b a d a ­ czy i teza p ostaw iona przez M. M a ł o w i s t a o w czesnej m e try c e — z początków X V w . — p rze m ia n gospodarczych p ro w adzący ch d o w y ­ k ształcen ia się now o ży tny ch fo rm w y m ian y n a B a łty k u 3 n a p o ty k a n ie ­ k ied y n a zastrzeżenia. T enże a u to r o stro ż n ie fo rm u łu ją c y sw o je p rz y ­ puszczenie pozostaw ia n iero z strzy g n ię te p y tan ie, czy na przełom ie X IV i X V w. P r u s y d o sta rc za ły H olandii w iększych ilości zboża 4, a widzi now e fo rm y w y m ia n y w s tru k tu rz e e k sp o rtu reprezentującego· su ro w co ­ w e zaplecze. A n aliza zachow anych w zm ian ek o eksp orcie zboża w I poł. X V w. dokonana została przez M. B i s k u p a 5. I te n uczony ostro żn ie w ysuw a p rzy p uszczen ie o pow iązaniu ek sp o rtu zbożowego· z rozw ojem gospodarki fo lw arczn ej ju ż w początkach X V stu lecia. D aw niejsza lite r a ­ tu ra p rzedm io tu , Th. H i r s с h, a za n im i D. K r a n n h a l s n ie w idzieli p rze d in k o rp o ra c ją P r u s do P o lsk i zdecydow anej jakościow ej zm ian y w o b raz ie h a n d lu G d a ń s k a 6. In n i idą jeszcze dalej. W. Ś l ą s k i w ręcz stw ierd za, że istn ia ła zd ecydow ana ró żnica m iędzy sposobem h a n d lu gdańskiego· w I i w II poł. X V w., co p o tw ierd z ają ta c y b adacze jak B i g w o o d czy P o s t h u m u s . P ie rw sz e p ięćd ziesiąt la t stu le c ia , łą ­ cząc je ze sc h y łk ie m w iek u X IV, zaliczają ci a u to rz y do o k re su c h a ra k ­ tery z u ją c e g o się w y b ijan ie m G d ań sk a n a czoło· m ia st pruskich, n a zasa­ dach śred niow iecznego h a n d lu o p a rte g o na p o śred n ictw ie 7. N a to m ia st zasłużony h isto ry k te g o m ia sta , P . S i m s o n , p o d k reśla w y ją tk o w o siln y rozw ój h a n d lu g d ańskiego, w ty m i e k sp o rtu zboża, ju ż o d końca X IV w . i to rozw ój o p a rty n a sp e cja liz ac ji p ro d u k c y jn e j poszczególnych

wirtschaftlichen Grundlagen der deutschen Hanse und die Handelsstellung H a m ­ burgs, Berlin, s. 263. Ostatnio z ciek aw ym i spostrzeżeniam i dotyczącym i w spółza­ leżności rozw oju północnej Europy w y stą p ił E. W e i s e · , Die Hanse, England und die Merchant A d v e n tu r e r s. Das Z u s a m m e n w irk e n vo n K ö ln u nd Danzig, „Jahr­ buch des K ölnischen G eschichtsverein“ t. X X X I—X X X II, 1957, s. 137—164. N ie­ stety n ie m iałem m ożności dotarcia do artykułu W. S. U n g e r a, De Hollandsche graanhandel en graanpolitik in de M id deleeuwen, „De Econom ist“ 1926.

2 Por. H. S a m s o n o w i c z , Handel zagran iczny Gdańska w II pol. X V w. (re jonizacja handlu na p o d sta w ie ksiąg cła palow ego ), PH XLVII, 1956, n r 2, tab. II, III.

3 M. M a ł o w i s t , P o d s ta w y gospodarc ze p rzy w ró ó e n ia jedności p a ń s tw o w e j

Pom orza Gdańskiego z Polską w X V w., PH XLV, 1954, nr 2—3.

4 M. M a ł o w i s t , Studia z d zie jó w rzemiosła, s. 395.

5 M. B i s k u p , Zjednoczenie P om orza Wschodniego z Polską w p o łow ie X V w ieku , W arszawa 1959, s. 94 nn.

6 Th. H i r s c h , Danzigs Handels- und G ew erbsgeschic hte unter d e r H e r r ­ schaft des D eutschen Ordens, Leipzig 1858, s. 39 nn, 129. D. K r a n n h a l s , Die Rolle der Weichsel in der W irtsch aft des Ostens, Leipzig 1939. s. 85, 10.

7 W. Ś l ą s k i , Danziger Handel im X V Jh. auf Grund eines im Danziger S ta d ta rc h iv befindlichen Handlungsbuches geschildert, H eidelberg 1905, s. 14—15. G. B i g w o o d , Gand e t la circulation des grains en Flandre du X I V e au X V IIIe s., „V ierteljahrschrift für S ozial- und W irtschaftsgeschichte“ t. IV, 1906. N. P o s t h u ­ m u s , D e oosterse Handel te A m ste r d a m , L eiden 1953, s. 72.

H A N D E L G D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W . ₆₉₇ k rajó w : F la n d rii, A nglii i Zach. F ra n c ji dosy łający ch sukno, sól i w y­ w ożących c e re a lia z w y b rzeży B a łty k u . Z d anie to po tw ierd za o sta tn io jeszcze k ilk u badaczy — F. R ö r i g , H. B e c h t e l i M. P o s t a n 8 — podczas k ied y in n i, ja k np. c y to w a n y d alej L e ś n i k o· w w ogóle n e ­ g u ją znaczenie wywOiZU zboża. A b y u n ik n ąć n iep oro zu m ień stw ierdzić n ależy jeszcze raz : w iadom o, ż e zboże było z P o lsk i ek sp o rto w a n e od X III w ie k u 9, ju ż n a p rzeło m ie X IV i XV w. sa m e P r u s y m ogły w y p ro ­ duk ow ać pew n ą n ad w y żk ę to w a ro w ą 10. Chodzi zatem o· stw ierd zen ie, czy ek sp o rt zboża sta w a ł się ju ż w I poł. X V w zjaw iskiem stały m , m a ­ sow ym , czy m ógł w ięc w p ły w ać n a s tr u k tu rę gospodarczą ziem do­ rzecza W isły; czy o p ie ra ł się .na k o n iu n k tu ra ln y c h zapotrzebow aniach, czy sta n o w ił elem en t s ta ły w k sz ta łto w a n iu się europejskiego· ry n k u . P o do bn ie ja k c y to w a n e p race, ta k i n in iejsza n ie będzie m ogła sobie rościć p re te n s ji do p rze p ro w a d z en ia pełnego dow odu. Skąpe źródła um ożliw iają jed y n ie dokonanie p ró b y oszacow ania zjaw isk gospodar­ czych. N iem n iej re z u lta ty o sią g n ię te o sta tn io p rzy b a d a n ia c h n a d p o ­ czątkam i e k sp o rtu zboża szczecińskiego·11 i jego· znaczeniem w ekonom ice B a łty k u z w ra ca ją uw ag ę n a te n p ro b lem i w G d ań sk u , k ie ru ją c uw agę badaczy n a g łó w n y po lsk i p o rt zbożow y u sc h y łk u średniow iecza.

P ie rw sz y m zag ad n ien iem zw iązan y m z w ielkością h a n d lu je s t sp ra w a obliczenia p rzy p u szczaln ej liczby sta tk ó w g d a ń sk ic h w y p ły w ający ch z p o rtu w poszczególnych latach . B ra k k sią g celnych i n ieja sn e d an e dotyczące w ysokości cła 12 n ie p o z w a lają n a o trz y m a n ie d o sta te cz n ie pełnego: o b raz u . D otychczasow e p ra c e o m aw ia jąc e flo tę g d ań ską bądź nie z a jm u ją się obliczen iem liczby s ta tk ó w 13, bądź dotyczą o k re s u póź­ niejszego u . A by zo rientow ać się, p rz y n a jm n ie j w p rzy b liżeniu , w w iel­ kości flo ty g d ań sk iej, n a le ż y zan alizow ać d okładnie je d y n ą zachow aną gru p ę źródeł, p rz y n a jm n ie j częściow o noszącą c h a ra k te r m asow y. Są to w y k azy s tr a t p o n iesio n y ch p rze z gdańszczan w sp o rach i w alkach

8 P. S i m s o n , Geschichte der S t a d t Danzig t. I, Danlzig 1913, s. 157, 197, 199. F. R ö r i g , Hansische Beiträge zu r deutschen W ir tschaftsgeschichte, B reslau 1928, s. 211, 235; t e n ż e i , V o m W e rd e n u nd Wesen der Hanse, L eipzig 1940, s. 20 nn. H. B e c h t e l , W irtschaftsgeschichte Deutschlands t, I, M ünchen 1951, s. 236, 319, 354. M. P o s t a n, The T rade of M edieval Europe: The North, The Cam bridge Economic H is to ry of Europe t. II, Cambridge 1952, s. 120 nn.

9 D ane na tein tem at w raz z literaturą cytu je St. K u t r z e b a , Wisla w hi­ storii gospodarczej d a w n e j Rzplitej Polskiej, Monografia Wisty, W arszawa b.r. E. R. R a t h s , , Die E n tw icklu n g des Weichselhandel v o n der M itte des 13. bis z u m 15. Jh., „D eutsche Blätter in P olen “ 1927. Wł. K o w a l e n k o , Polska żegluga na Wiśle i B ałtyku X I V i X V w., RH XVII, 1948. M. B i s k u p , Handel w iś la n y w latach 1454— 1466, RDSG XXV, 1953.

19 Por. L. W e b e r , P reussen vor 500 Jahren, D anzig 1878, s. 251.

11 B. Z i e: n t a r a, Rola Szczecin a w od rza ń sk im i b a łty c k i m handlu zboże m XIII—X I V w., PH LII, 1961, nr 3 i 4. Por. tegoż autora, K r y z y s a g ra rn y w Marchii W krzań skiej w X I V w., W arszawa 1961, s. 52 nn.

12 P. S i m s o n , op. cit., t. II, s. 202.

13 Ch. B r a m e r , Die Entw icklu n g der Danziger Reederei im M ittelalter, „Zeitschrift des W estpreussischen G esch ichtsverein s“ 1922, gdzie autorka zajm uje się głów nie zagadnieniam i stosunków praw nych, w łasn ościow ych i organizacją floty gdańskiej. W. V o g e l , Geschichte der deutschen Seesch iffah rt t. I, Berlin 1915, s. 225 nn, 271 nn, 306 nn, om aw ia ogólne w sk aźn ik i w ielk ości flo t p oszcze­ gólnych m iast H anzy oraz zajm uje się organizacją i system em żeglugi. O. L i e r n a u w ZWGV LXX, s. 71 przyjm uje ok. 100 statków , zapewne jedynie dużych.

14 W. V o g e l , Beiträge zu r S ta tis tik der deu tschen Seesch iffah rt im 17. und 13. Jhr., cz. II, HGbl. LVII, 1932.

z D uńczykam i, H o len d ram i i A nglik am i. W alk i n a m orzu i rek w izy cje d ó b r sta n o w iły u sc h y łk u średniow iecza n o rm a ln y bieg rzeczy 15. M ożna w ięc p rz y p e w n e j ostrożności, p o tra k to w a ć szeregi s tr a t k u p iec tw a gdańskiego jako w ielkości p o zo stające w p e w n y m ok reślo n y m sto su n k u do· re a ln y c h obro tó w h an dlo w y ch, k ie ru n k ó w w y m ian y i je j ten d en cji rozw ojow ych.

Z estaw ien ia s tr a t g dańskich, lu b ogólniej p ru sk ic h (bow iem w y s tę ­ p ow ało p a ru sz y p ró w K ró lew ca i E lbląga), w I p ołow ie X V w. są b ard zo n ieró w n o m iern e . O gólnie rzecz biorąc sta n o w ią o n e zestaw ienia doko­ n y w a n e w m om encie p rzy stę p o w a n ia p rzez w alczące s tro n y do· n eg o cja­ cji pokojow ych. S p isy w an e b y ły zatem w p arę, a n a w e t k ilk a la t po, do­ k o n a n y c h rozb ojach i p rz e d sta w ia ją n iew ą tp liw ie znacznie pow iększo­ n e p rze z p oszkodow anych w łaścicieli d a n e dotyczące ilości i w artości tow aró w . P oza d ro b n iejszy m i zażalen iam i i sk a rg a m i p o d aw an ym i przez p a ru k u p có w 16 z n an e są o b fitsze zestaw ienia: sk a rg i gd ańszczan d o ty ­ czące s tr a t p o n iesio n y ch w p a ń stw ac h sk a n d y n aw sk ic h w la ta c h 1396— 1434, a p rze d staw io n e w e w rześn iu 1434 r. podczas ro k o w ań p o ko jo­ w ych z D anią 17, s tr a ty p oniesione w A nglii od 1411 r., a p rze d staw io n e k ró lo w i H en ry k o w i VI w e w rz e śn iu 1434 r. przez w. m istrz a P aw ła R u sd o rfa i8, w y k az s tr a t gdańszczan pon iesion ych w D anii w lata ch 1427— 1441 19, w ykaz s tr a t poniesionych p rzez m ieszczan p ru sk ic h i in ­ flan ck ich w la ta c h 1438— 41, a spow odow anych przez H o le n d ró w 20, w ykaz s tr a t gdańskich p o n iesio n y ch w D anii w la ta c h 1450— 1462 21, w reszcie p ełn e ze sta w ien ie s tr a t p o niesionych w D anii przez gdańszczan w la ta c h 1396— 1462, sp o rząd zo n e przez ra d ę m ie jsk ą w 2 eg zem pla­ rzach n aw zajem się u z u p e łn ia ją c y c h 22. Z achow ane odpisy z a w iera ją w iele sprzeczności, częściowo się n aw zajem u zu p ełn iają. P rz y ze sta w ia ­ n iu w iadom ości w n ich z a w a rty c h n ależy p rzep ro w ad zać dług i szereg w e ry fik a c ji i u sta le ń filia c ji poszczególnych zaw odów 23. M a te ria łe m po ­ ró w naw czy m m ogą być w y k azy s tr a t poniesionych przez lu b eczan i sp o ­ w odow anych przez A n g likó w w lata ch 1449— 1453 24, a u z u p ełn iający m

15 H. S a m s o n o w i c z , Badania nad kapitałem, m ieszczańskim , s. 21, gdzie obliczenie, że z 50 lat II poł. X V w . 30 przypadało na w ojny, blokady gospodarcze i niepokoje· polityczne. Por. też E. D a e n e d l , B lüth ezeit der d eu tschen Hanse t. III, Berlin 1906. W. F r i c c i u s , Der W ir tsch aftskrieg als M ittel hansischer P o­ litik im 14. u nd 15. Jh., HGbl. 1932, s. 38 nn; 1933, s. 52 nn.

13 Np. Hansisches Urk un den bu ch [ = HUB] t. VI, w yd. K. K unze, L eipzig 1909, s. 298 — straty spow odow ane przez A nglików w 1423 r., s. 616 — przez D uńczy­ ków w 1433 r.

17 Hanserßcesse [= HR] v o n 1431— 1476 (II), t. I, w yd. G.v.d. R o p p , Leipzig 1876, s. 277 nn, nr 381.

18 HR II, s. 298 nn, nr 385.

12 HUB VII, 1, w yd. H. G. V. R u n d s t a e d t , Weimar 1930, s. 355, nr 704. 20 HUB VII, 1, s. 401, nr 767. Inna w ersja por. Bronnen to t Geschiedenis va n den Oostzeehandel 1122—1499 t. II, w yd. H. A. P o e l m a n , S. Gravenhage 1917, s. 796, nr 2205.

21 HUB VIII, w yd. W. S t e i n , Leipzig 1899, s. 695, nr 1160; s. 711, nr 1161. s. 722, nr 1167.

22 WAP Gd. 300. R, fol. F., nr 3.

23 D okładną analizą filia c ji rękopisów strat holenderskich przeprow adził H. G. v. R u n d s t a e d t , HUB VII, 1, s. 401—403.

H A N D E L G D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W . ₆₉₉ w ykazy szy p rów gdań sk ich jeżdżących na M orze P ółn ocne i zrzeszo­ ny ch w o rg an izacjach m a ry n a rsk ic h 25 o raz w y k azy k a p ró w działających z ram ien ia ra d y m ie jsk ie j w o k resie w o jn y 13 -letniej 26. O gólnie w ięc biorąc nasze w iadom ości pochodzą z n a stę p u ją c y c h ty p ó w źródeł: w y ­ kazów s tr a t — siłą rzeczy d o ty czący ch ty lk o części flo ty G d ań sk a i to flo ty d a le k o m o rsk iej żeg lu jącej poza S und, w ykazów — zap ew ne p e ł­ nych lu b p ra w ie p e łn y c h — sz y p ró w sp e cja liz u ją c y ch się w d a le k o ­ m o rskich podróżach, w ykazów k a p ró w i po jed y n czy ch w zm ianek o s ta t­ k ach w reszcie — dla o k resu , k tó ry m się n in ie jsz y a rty k u ł z a jm u je — pełnego w y k azu w szy stk ich sta tk ó w p rz e w ija ją c y c h się przez p o rt g d a ń ­ ski, a z a w a rte g o w n a js ta rs z e j księd ze cła palow ego z ro k u 1460 27. W ty m o s ta tn im w y p a d k u n a p o d staw ie im ion szyprów , k u p có w czy do d atk ow ych w skazów ek, liczbę sta tk ó w należący ch do G d ańska m ożna ok reślić n a ok. 200 jed n o stek .

Mimo dużych tru d n o śc i zw iązanych z ta k fra g m e n ta ry c z n y m i źró d ła­ m i, m ożna przecież n a ich p o d staw ie dokonać p ró b y u z y sk an ia p o trz e b ­ n y c h wiadom ości. N a w stęp ie należy d o k onać bardzo· isto tn eg o s tw ie r­ dzenia: s ta tk i h a n z ea ty ck ie jeszcze w X V w. o k reśla n o w edług im ion k ie ru ją c y c h n im i szyprów . W y n ik a to z u k ład u tek stu , z pow oływ ania się poszkodow anych na nazw isk o k a p ita n a s ta tk u , n a p o b ieran ie w resz­ cie ceł m o rsk ich zapisyw an y ch w ła śn ie w edług im ion szy p ró w N ależy założyć, że 1 szy p er n ie b ył o g rab io n y częściej niż raz na rok. P rzeciw n e tem u założeniu p rzy p a d k i b y ły b y jakoś zaznaczone w źródłach. T y m ­ czasem ta k sk a rg i poszczególnych kup có w w yliczający ch , co u tra c ili n a ró żny ch s ta tk a c h (oznaczonych n azw isk am i szyprów ), ja k i szy p ró w w y­ m ien iających , co zostało im zabrane, nie w sk azu ją n a k ilk a k ro tn e r a ­ bu nk i 29. S um a to w aró w zrab o w an a u jednego sz y p ra n ie jest też nigdy ta k w ielk a, by w y k lu czała dokon an ie zabo ru ty lk o n a jed n y m sta tk u .

Z estaw ien ie w szy stk ich w sp o m n ia n y c h w zm ian ek źródłow ych w e­ dług im ion szy p ró w d a je n a stę p u ją c e w y n ik i dla G d ań sk a (tab. I).

25 HUB VI, s. 272 nr 484, 1422 r.; s. 299, nr 535, 1423 r. Por. też HR I, 7, s. 341, nr 538 — podana liczba statk ów gdańskich w ysłan ych za Sund.

28 HUB VIII, s. 435, n r 674, 1457 r.; s. 447, nr 708, 1458 r.; s. 592, nr 989, lata 1458—1460; s. 691, nr 1150, 1462 r. Na tem at flo-t kaperskich por. M. B i s k u p , K a z im ie r z Jagiellończyk a p oczątki p o lskiej f lo ty w o jen nej, Zap. TNT XVII, 1951, nr 1—2, s, 19. T e n ż e , Stosun ek Gdańska do K a z im ie r z a Jagie llończyka w okresie w o j n y 13-letniej 1454— 1466, Toruń 1952, s. 189 nn.

27 WAP Gd. 300. 19. 1.

28 N azw y statków należały w X V w . na B ałtyku raczej do rzadkości. W ystę­ p ow ały o n e na Morzu Północnym , np. „Sanctus Spiritus“ z Hamburga, HUB VI, s. 387, nr 692 z 1427 r. Por. Ch. B r ä m e r , Die E n tw icklu ng der Danziger Reederei, s. 92, W. V o g e l , Geschichte der deutschen Seeschiffahrt, s. 316—490. Do w y ­ jątków należały w ielk ie karaw ele — „Pierre de la Rochellei“, (? „P eter,von D anzig“), które zresztą budow ane były na zachodzie. O. L i e n a u , Das grosse K r a w e e l der Peter vo n Danzig 1462— 1475, D anzig 1943. To sam o zjaw isk o określania statków w ed le nazw isk szyprów spotykam y w 1522 r. przy sporządzaniu w ykazu strat, WAP Gd. 300. D. 71, nr 134.

29 Skargi m ożna podzielić na 2 grupy: straty sp isyw an e w g zeznań kupców i w g zeznań szyprów. N ie p ow iązanie jednych z drugim i m oże doprowadzić nie^ kiedy do nieporozum ień — szczególnie przy pow szechnym pom ijaniu dat d zien ­ nych. Jedyną m etodą jest u szeregow anie zatem danych w g nazw isk szyprów za-k ład aiac. że w oza-kreślanym roza-ku n azw isza-k o szypra zw iązan e było· z jednym statza-kiem .

Z estaw ien ie poniższe p o zw ala n a w yb ór ty c h k ilk u d a t, z k tó ry m i łączy się w ięk sza liczba z n a n y c h sta tk ó w . W zm ianki o jed n y m , dw óch czy trz e c h o k rę ta c h , rzecz p ro sta , n ie m og ą posłużyć do żad n y ch s p e k u ­ lacji o gólniejszych. N ieco w ięcej d a ją la ta 1422— 23, 1426— 27, 1429— 33, 1438— 42, 1451— 53 i 1458. P e łn e d a n e z 1460 r. s ą tu zu p ełn ie w y ją t­ kowe.

Tabela I

Rok Liczba Rok Liczba Rok Liczba

statków statków statków

1396(7) I 1429 10 1446 _. 1407 1 1430 4 1447 2 1410 2 1431 2 1448 1 1411 2 1432 13 1449 3 1415 1 1433 10 1450 I 1417 1 1434 2 1451 7 1418 6 1435 1 1452 11 1419 1 1436 3 1453 16 1420 2 1437 3 1454 3 1421 5 1438 34 1455 3 1422 88 1439 50 1456 3 1423 32 1440 9 1457 4 1424 2 1441 11 1458 28 1425 I 1442 46 1459 — 1426 11 1443 — 1460 200 1427 26 1444 — 1461 ₁ 1428 — 1445 2 1462 16

W a rto bliżej om ów ić źró d ła m ów iące o ty c h lata c h . Z ro k u 1422 z a ­ cho w ały się sp isy n au cleri ad p a rte s F landrie, A n g lia e etc. velifica n tes..., z ro k u 1423 — n a u c le ri v e lific a n te s v e rsu s F landriom . W y m ien ien i w 8

g ru p ac h (zapew ne tw o rząc 8 flo t p ro w ad zo n y ch p rz e z 8 ad m irałó w ) szy­ p ro w ie w liczbie 80 nie sta n o w ią w szy stkich g d ań skich żeg larzy. Z ro ­ k u tego m am y w iadom ości o z ra b o w an iu p rzez D uńczyków 2 sta tk ó w gdańszczan; 2 szy p ró w z 4 poszkodow anych n ie w y s tę p u je w spisach. M ożna z atem założyć, że alb o sp is y p o m ijały jak ieś jed n o stk i dalek o ­ m o rsk ie, a lb o też n ie w y m ien ian i w n ic h sz y p ro w ie k iero w ali m ały m i s ta tk a m i d o c ie rają c y m i je d y n ie n ied alek o od p o r tu m acierzy steg o . Ze­ sta w ie n ie z ra b o w an y c h to w a ró w — głów nie śledzi ze S k an ii — n a le ż ą ­ cych do sz y p ró w n ie w y m ien io n y ch w sp isach, pozw ala na p rz y ję c ie teg o o sta tn ie g o przyp u szczen ia. Rzecz p ro sta s ta tk i d alek o m o rsk ie s ta ­ n o w iły zaledw ie część flo ty g d ań sk iej. W 1460 r. w ed łu g szacunkow ych obliczeń s ta tk i żeglujące, poza c ie śn in y d u ń sk ie s ta n o w iły ok. 40% całej flo ty . W ciągu 40 la t p ro p o rc je m o g ły się zm ienić n a k orzy ść dużych sta tk ó w żeg lu jący ch n a Z achód E u ro p y . Z d ru g ie j s tr o n y je d n a k w siód­ m y m ro k u w o jn y 13letniej, n ie n ajlżejszy m dla G d ańska 30, sądząc z r u

-34 O p in ię o k r y ty c z n y m d la G d ań sk a o k r e s ie w k o ń cu 1460 r. w y p o w ia d a li: P. S i m s o n , D anzig im dreizeh n jäh rigen K riege, „ Z e itsc h r ift der W estpr. G

e-H A N D E L O D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W . ₇₀₁ chu w p o rcie w y ją tk o w o d u ż y ud ział m ia ły n iew ielk ie sta te cz k i p r z y ­ wożące do m ia sta żyw ność i z a o p a trz e n ie 31. D lateg o w y d a je się, że m o­ żna p rz y ją ć z dużym przy b liżen iem sto su n e k d u ż y c h do m ały ch statk ó w , ja k 2 :3 ta k ż e i dla ro k u 1422. Je śli zatem flo ta dalek o m o rsk a liczyła ok. 86 jed n o stek , to w szy stk ich s ta tk ó w g d ań sk ich zap ew ne było· ok. 22 0. O czywiście w g rę w chodzą tu sta tk i p e łn o m o rsk ie ró żn y ch ty p ó w żeglu ­ jące do In fla n t, Szw ecji, D anii, Pom orza, M ek lem b u rgii i E u ro p y Z a­ chodniej 32, ja k i flo ta ru c h u przybrzeżnego'. Rzecz jasn a sp isy ro k u 1423 n ie w y m ie n ia ją w szystkich żeg la rz y gdańskich. A le ty lk o 11 szyprów z 31 w yliczonych n a liście w ro k u 1423 w ystępow ało i w ro k u p o p rze d ­ nim . J a k w y tłu m a c zy ć te rozbieżności m iędzy n azw isk am i z ro k u 1422 i 1423? C zy 20 szyprów „ aw an so w ało “ n a w ięk sze s ta tk i, czy zostało p rz y ję ty c h do zrzeszenia? Czy b y li to now i k iero w n ic y w y p ra w k u p ie c ­ kich? C zy w reszcie spis z 1422 r. ró w n ież nie ob ejm o w ał w szystkich? W y d aje się, sądząc ze w zm ia n e k o ró żn y c h p o rta c h przezn aczen ia ty ch .samych s z y p ró w 33, że m o żn a b y tę n ieja sn o ść rozw iązać ja k n a s tę p u je : nie istn ia ł s ta ły podział m ięd zy sz y p re m w y p ra w ia ją c y m się do o d leg ­ łych portów , a żeg larzem n ie zapuszczającym się poza B a łty k , ta k ja k w śred n io w ieczu nie m ożna n a te re n a c h h a n z ea ty ck ic h przep ro w ad zać zdecydow anego podziału m iędzy ku p cem h u rto w n ik ie m i d e ta lis tą 34. W zależności od m ożliw ości tech n iczn y ch s ta tk u , in teresó w , bogactw a, szy p ro w ie gdańscy (a z a p ew n e o g ó ln ie b ałtyccy ) podejm ow ali się p rz e ­ w ozu to w a ró w lu b też sam i handlo w ali n a k ró tsz y c h lu b d łu ższych sz la ­ kach. W k ażdy m ro k u g ru p a n ajw ięk szy ch sz y p ró w zapew ne nieco zm ieniała sw ój skład. N iew ielu ty lk o pozostaw ało w n ie j n a sta łe . W ięk­ szość bądź w pisyw ała się n a listę F la n d ern fa h rer czy E ng lan dfa hrer, bądź n a d an y ro k o g ran iczała się do żeglugi po B a łty k u . T a o s ta tn ia n ie­ w ątpliw ie b y ła m n iej dochodowa, ale w y m a g a ła te ż m n ie jsz y c h in w e ­ sty c ji niż d alsze podróże, d aw ała .większą sam odzielność, zm niejszała ryzyko, n ie zm uszała do w p isy w ania się n a listę (zapew ne za p ew n ą opłatą) 35. Z jaw isko k o lejn eg o zajm ow an ia się w ie lk im i m a ły m h a n d le m w ystęp ow ało zresztą w śró d ty c h sa m y c h p o tężn y ch rodów , sp o śró d k tó ­ ry ch , w edłu g Ch. B r ä m e r , re k ru to w a ła się znaczna liczba sz y p ró w gdań sk ich Z n a n e są liczne p rz y k ła d y b a n k ru c tw a , a le z n a m y ta k ż e

schichtsverein “ t. X X IX , 1891, s. 32 nn; M. B i s k u p , S to su n ek G dań ska do K a ­ zim ierza Jagiellończyka, s. 152. Por. też K. G ó r s k i , P om orze w dobie w o j n y 13-letniej, Poznań 1949.

31 Por. co na teimat dużego znaczenia flo ty przybrzeżnej i śródlądowej p isał W. V o g e l , Geschichte der deu tschen Seeschiffahrt, s. 235.

32 Typy statk ów w X V w . por. W. V o g e l , Geschichte der deutschen S eesch if­ fahrt, s. 492 nn. Zakres geograficzny m orskiego handlu gdańskiego — H. S a m ­ s o n o w i c z , Handel zagran iczny Gdańska, s. 288, 289, gdzie w ym ienione 114 m iej­ scow ości i krajów.

33 WAP Gd. 300. 19.1,3. np. D etlof Ladoff, Johan Junge, Thomas Oldenhopfer czy Lubbert Bardeman. Por. WAP Gd. 300. 43. 2b księga ław n icza zaw ierająca tran­ sakcje tych sam ych szyprów w różnych portach. W AP Gd. 300. 43. 19b — księga pozwów.

34 F. K e u t g e n , Der Grosshandel im M ittelalter, HGbl. 1901, s. 72, 84. L ite1-raturę na tein tem at podaje E, K ö h l e r , Einzelhandel im M ittelalter, Beiträge zu r Betriebs- und sozialw irtsch aftlic h e n S tr u k t u r der m itte la lte rlic h e n K räm erei, Stu ttgart-B erlin 1938, s. 4 nn. D an e liczbow e w skazujące na zm iany charakteru i w ielk ości handlu podaje H. S a m s o n o w i c z , Badania nad kapitałem, s. 30 nn.

38 W. V o g e l , Geschichte der deutschen Seeschiffahrt, s. 387 nn. M Ch. B r ä m e r , Die Entw icklu n g der Danziger Reederei, s. 49 nn.

p rz y k ła d y k a rie ry żeglarzy re k ru tu ją c y c h się spośród p rzed staw icieli śred n ich g ru p społecznych, k tó rz y n ie k ie d y rozpoczynając od m ałych o b ro tó w n a blisk ich tra s a c h z czasem dochodzili do w łasności k iero w a­ nego przez siebie s ta tk u 37.

O w iele tru d n ie j je s t uzyskać jak ieś w iaro g o d n e liczby dla n a ­ stę p n y c h p rz e k ro jó w p ierw szej połow y X V w. N ie ste ty n ie w olno za­ kładać, że sto p ień zniszczeń flo ty g d ań skiej b y ł w 30 i 40 la ta c h X V w. w ielkością sta łą . W dużej m ierze g ra ł tu ro lę przyp adek ;- należało b y w ziąć pod uw ag ę a k tu a ln e w ów czas siły i m ożliw ości p rzeciw nikó w gdańszczan, in ten sy w n o ść h a n d lu w d a n y m ro k u itp. Są to d ane n ie do o bliczenia. J e d y n e co, ja k w y d a je się, m ożna zrobić, to o p ie ra ją c się na pow yższych w yw odach dokonać bardzo niedoskonałego szacun k u, po­ ró w n u jąc d an e 2, 3 lub 4 k o lejn y c h la t b o g aty ch w e w zm ian ki źródło­ we. W te n sposób p rzy p raw d o p o d o b n y m założeniu, że w ciągu p a ru lat liczba szy p ró w sp e c ja ln ie się n ie zm ieniała, m ożna będzie w yłow ić p ew n ą część sta tk ó w u d ających się poza B ałty k . J a k ą część — teg o rzecz p ro sta obliczyć n ie m ożna.

Tabela II

Lata Liczba poszkodowanych

gdańskich statków 1426—7 35 1429—33 34 1438-42 240 1451—53 31 1458 28

D w ie p ierw sze i dw ie o s ta tn ie pozycje tab . II w sk azu ją n a liczny u d ział sta tk ó w gdań sk ich w w y p ra w a c h n a Zachód. Z ak ładając, że s ta n flo ty n ie u leg ł zm ian ie przez 2 la ta do 1460 r. — liczba poszkodow anych w 1458 r. sta tk ó w gdańskich p rze k ra cz a ła 10°/o całego s ta n u flo ty . W y­ d a je się też, że w trzecim , czw arty m i p iąty m d z ie siątk u la t XV w . licz­ ba s ta tk ó w gdań sk ich p rzew y ższała s ta n z o k re su w o jn y 13-letniej. O sobnym zag ad n ien iem je st liczba w y ra ż a ją c a s tr a ty gdań szczan w la ­ tach 1438— 42. W y d a je się m ało praw dop od ob ne, ab y w iele sta tk ó w gdańszczan przez te 5 la t w o jen gospodarczych uniknęło· choć nieznacz­ n y ch s tr a t. T y m b ard ziej d a n e te zd ają się o b razo w ać niem al p ełn ą licz­ bę poszkodow anych statk ó w , iż n iek tó rzy z ty c h 240 szy prów w y stę p u ją po p a rę ra z y 38. N iew ątp liw ie stocznie g d ań sk ie p rac o w ały przez te n czas i w y p u ściły w iele now y ch jed n ostek , a le zapew ne i część sta tk ó w p rz e ­ m k n ęła się bez s tr a t lub zaw róciła w po rę do L u b ek i czy W ism aru. M ożna więc chyba u zn ać liczbę 240 za o k re śla ją c ą rz ą d w ielkości d a le ­ k o m o rskiej flo ty G dańska. Liczba w szystk ich o k rętó w g d ań sk ich w y

-37 Tam że, s. 36, gdzie autorka w ym ien ia sporą liczbę takich 'Samodzielnych szyprów gdańskich w X V w .

88 S iatk i k ierow an e przez szyprów: Jurgen Borken (1439, 1442), Ludeke Gro- tew ald e (1438, 1439), Cleis M olner (1438, 1441), Lucas W u lif (1438, 1439, 1442), H in- rich W estfael (1438, 1439), Cleis Horn (1439, 1442) itp.

H A N D E L G D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W . ₇₀₃

Rok Liczba statków gdańskich

Tabela III Liczba statków, które za­ winęły do portu gdańskiego

1422 220 ok.1440 600 1460 200 353 1468 180* 1469 190* 1470 320 584 1471 310* 1472** 200* * T y l k o l i c z b a s t a t k ó w p r z y b y w a ją c y c h d o G d a ń s k a . *» B y ć m o ż e k s ię g a n i e o b e j m u j e c a ł e g o r o k u .

n o siłab y zatem w o m aw ia n y m pięcio leciu ok. 600, a w ięc znacznie w ię­ cej niż pływ ało jed n o ste k pod g dań sk ą b a n d e rą w 1460 r.39

W te n sposób 3 p rz e k ro je u zu p ełnione p raw d opo d obny m i d a n y m i z la t 1468— 72 40 m ożna b y p rze d staw ić n astęp u jąco :

Tabela IV

Rok 1460 Wykaz strat Księga palowa

Liczba statków 8 8

Liczba udzia­

łowców 40 47

Towary tklepka 34c 12c

wańczos 78c 107c

przędza wart. ok. 380 grz. wart. ok. 320 grz.

smoła 161. 91.

Przybliżona licz­

ba statków ok. 7000 grz. ok. 6000 grz.

c = setka, grz. = grzywna, ł. = łaszt

W n a s tę p n y c h la ta c h 1474— 76, 1490— 92, 1498, 1506 sądząc z ksiąg celn y ch n a stę p o w a ł dalszy zd ecy d ow any rozw ój ru c h u o k rę tó w w p o r­ cie g d a ń s k im 41. Czy łączyło się to ze w zro stem flo ty g dańsk iej, o ty m

39 P or. u w a g i W . V o g l a , Z ur G rösse d e r eu ropäisch en H an d elsflo tten im 15., 16. u nd 17. Jh. Ein h isto risch -sta tistisch er V ersuch, Jena 1915, F e stsc h rift fü r D ietrich Schäfer, o w ie lk o ś c i flo t h a n zea ty ck ich w X V w .

4β W A P Gd. 300.19.3, k się g a cła p a lo w e g o (ty lk o im p ort) 1468—72. D a n e o b li­ c z o n e p o d o b n ie ja k w r o k u 1460. F a k t p o sia d a n ia ty lk o d a n y c h im p o rtu — poza k sięg ą e k sp o r tu z ro k u 1470 (W A P Gd. 300.19.4) zn a c z n ie ob n iża w ia r o g o d n o ść p o d a ­ n ych liczb , k tó re ty lk o w d u ży m p r z y b liż e n iu o d d a ją sto su n e k m ięd zy sta tk a m i g d a ń sk im i a o b cy m i.

41 H. S a m s o n o w i c z , H an del za g ra n iczn y G dańska, s. 325, tab. II. K się g i c e ln e n o tu ją p rzy ja zd y do p o rtu G d a ń sk ieg o w 1474 r. — 403 ra z y , w 1475 r. — 525, w 1476 r. — 634, 1498 r. — 795 i w 1506 r. — 1802 ra z y . W y ja zd y : w 1475 r. — 631, W 1490 r. — 720, w 1491 r. — 607 i w 1492 r . — 562 ra z y . T a m że, s. 326, ta b . III.

trudno, n a raz ie m ówić. B yć m oże ta k ja k to· m ia ło m ie jsc e w X V I w., rozw ój e k sp o rtu G d ańska n ie p ozostaw ał w s to su n k u w p ro st p ro p o rc jo ­ n a ln y m do ro zw o ju flo ty g dań sk iej, ale w ym agać to będzie dalszych badań.

S p raw d zając w iarogodność d a n y c h u zy sk an y c h z a n a liz y w ykazów s tr a t n a le ż y p rzep ro w ad zić p ró b ę w e ry fik a c ji p o ró w n u jąc je z p o sia­ d ający m i o d w ro tn ą te n d e n c ję — zan iżającą — w y kazam i ceł palow ych. P o ró w n a n ie m ożna u ją ć w ta b e lę I V 42.

W y d a je się więc, że u w zg lęd n iając p rz e sa d n e dane p o d aw an e przez poszkodow anych, m ożliw ość częściow ej sp rzed aży to w a ru p rze d doko­ n a n y m ra b u n k ie m u brzegów D anii, m ożna u fać przek azo m in fo rm u ­ jący m o. liczbie s ta tk ó w i w zasadzie o p rzy b liżo n ej ich w arto ści. Ilość to w a ru n a to m ia st będzie zaw sze w ielkością hipo tetyczn ą.

C zym m ożna w y ja śn ić g w ałto w n y w z ro st flo ty G d ańskiej koło 1440 r.? M. P . Leśników , k tó ry b a rd z o zdecydow anie p rzeciw staw ia się poglądom o. istn ie n iu sta łe g o e k sp o rtu zboża b ałtyck iego n a zachód w I połow ie X V w ieku 43, p o w o łu jąc się n a sta rsz ą lite r a tu r ę h o le n d e r­ ską stw ie rd z a w y jątk o w o ść dow ozu zboża w ty m o k resie. O d ro k u 1439 zap an o w ał w ielk i głód w H olandii. H u n g ersn o t, k tó ry p odobnie jak w 1480 czy 1491 r. d oprow adził do w y ją tk o w o dużych sp e k u la c ji p ro ­ d u k tam i spożyw czym i, m ia ł ta k ż e być p rzy c z y n ą zw iększonego dow o­ z u 44. O czyw iście k lęsk a głodu spow odow ała k o n iu n k tu ra ln y w zro st do­ wozu zboża. Być m oże rzeczy w iście w la ta c h zw iększonego w y ją tk o w e ­ go zap o trzeb o w an ia n iem al cała p e łn o m o rsk a flo ta g dań sk a m ogła być k iero w a n a za Sund. Z d ru g ie j stro n y jed n a k w ybrzeża B a łty k u m u sia ły ju ż być odpow iednio u to w aro w io n e, b y zaspokoić p o p y t n a cerealia. Na przełom ie X IV i X V w iek u , ja k w y n ik a z tra n s a k c ji rew e lsk iej spółki V eck in gh usen ô w i o b ro tó w h an d lo w y ch Z ak o n u Krzyżackiego·, n a w e t w lata ch k o n iu n k tu ry w yw óz zboża nie o d g ry w a ł w o gó lny m h a n d lu b a łty c k im zasadniczej r o l i 45. Jeszcze w d ru g im d ziesiątku la t X V w. znaczna część zboża przyw ożonego d o H olan dii pochodziła z n a d Som m y i z A nglii 46. Tezę L esnikow a n a le ż y zatem sp raw dzić p o ró w n u ją c jed n o ­ cześnie p ro p o rc je h a n d lu in n y m i to w a ra m i. C zy p rz y k ła d y M. M ałow

i-42 WAP Gd. 300.19.1; HUB VIII, s. 707—710. Por. też H. S a m s o n o w i c z , G dańskie cło palow e X V —X V I w . (w druku). Prym ityw ny sposób sporządzania w y ­ kazów strat por. W AP Gd. 300.D.71, nr 134, rok 1522.

43 M. P. L e ś n i k ó w , N ie k o to ry je w o p r o s y baltijsk o -n id e rla n d sk o j torgow li chlebom w końce XIV, naczale X V w ieka, SW VII, 1955, s. 112 nn. T e n ż e , Bei­ träge zur baltisch-nid erlä ndische Handelsgesc hichte a m Ausgang des 1'4. und zu Beginn des 15. Jh., „W issenschaftliche Zeitschrift d. Karl Marx U niversität“ t. VII, L eipzig 1957/8, s. 613 nn.

44 W a g e n a a r , A llgem ein e Geschichte der Vereinigten N iederlan den v o n den älte ste n bis au f g ege n w ärtige Z eiten t. II, L eipzig 1757, s. 125 nn. Por. także P. J. B l o k , Geschichte der N iederlan den t. II, (1300— 1559), Gotha 1905, s. 597 nn.

45 M. P. L e ś n i k ó w , N ie k o to r y je w o prosy, s. 122, 126, 128. Handels rechnun­ gen des Deutschen Ordens, w yd. C. S a t t l e r , Leipzig 1887.

40 Z. W. S n e 11 e r, Le commerce du blé des Hollandais dans la région de la Som m e au X V e s., „Bulletin Trim estriel de la Société des A ntiquaires de P icardie“ t. III, A m iens 1947, s. 148, podaje że· na pocz. X V w . roczn ie przew ożono ok. 680 tys. hek tolitrów zboża rocznie znad Sommy. Por. też danei N. Y. M. K e r 1 i n g, C om ­ mercial relations of Holland and Zeeland w i th England from the la te 13-th cen ­ t u r y to the close of the Middle Ages, L eiden 1954, s. 214, App. B., gd zie jednak podane w ielkości mogą dotyczyć reeksportu zboża z Anglii.

H A N D E L G D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W . ₇₀₅ s ta i G. H a n s e n a 47, d o ty czące znaczenia w y w ozu zboża, zostan ą po­ tw ierd zo n e p rze z p o ró w n a n ie s tr a t ży ta i pszen icy z in n y m i to w a ra m i u tra c o n y m i w eksporcie?

Z estaw ien ia to w a ró w przew ożonych p rzez flo tę g d ań ską są m ożli­ w e do p rzep ro w ad zen ia. P oszkodow ani m ieszczan ie w sposób d ok ładn y (może n a w e t zby t dokładny) opisyw ali sw o je s tra ty , po dając p rze w aż ­ n ie ta k ilość i w arto ść p rze p a d ły c h tow arów , ja k i przy b liżo n ą w a rto ść s tr a t o s o b is ty c h 48. N a p o d sta w ie w zm ianek źródłow ych i stosunkow o w ielu o pracow ań m o no graficznych m ożna zestaw ić w arto ść uży w an y ch m o n et — g rzyw ien, fu ntó w , groszy, fu n tó w ste rlin g ó w , złotych reń sk ic h i koron, sp ro w a d za ją c je do w ielkości w y ra ż o n e j w g rzy w n ach p r u s ­ k ich 49. N a po d staw ie zeznań poszkodow anych m ożna ta k ż e uzy sk ać

zestaw ien ie cen poszczególnych tow arów , p rz y czym zasadą jest tu po­ d aw an ie ceny zak u p u w G d ań sk u (dla to w aró w eksp o rto w an y ch ) lu b we F la n d rii czy A nglii (dla to w a ró w im p o rto w an y ch ) 50. Z estaw ien ie to,

47 Μ. M a ł o w i s t, S tu dia z d zie jó w rzemiosła, s. 425. J. H a n s e n , Beiträge z u r Geschichte des G etreide h an dels und der G e tr e id e p o litik Lübecks, „V eröffentli­ chungen zur G eschichte der Freien und H ansestadt Lübeck“ t. I, Lübeck

1914, s. 6, 8. ■}

48 Przybliżona w artość ok reślon a była przew ażnie w ryczałtow ej w ysokości 3 f.gr. od m arynarza. HUB VII, 1, nr 767.

49 Relacje· m onet obliczone· zostały, na podstawiei przeliczeń zaw artych w w y ­ k azach strat, WAP Gd. 300.R.F.3.4 oraz w rachunkach Zakonu krzyżackiego (Han­ delsrechnungen des D eutschen Ordens), rachunkach kupieckich (WAP Gd. 300. DH, s. 58), w korespondencji i w transakcjach oraz w oficjaln ych zestaw ien iach z 1422 r. (Feststellung des W erth es fre m d e r Münzsorten, S c riptores R e ru m Prussi- c a r u m t. IV, L eipzig 1861—74, s. 353, w yd. Th. H i r s c h ) prow adzonych przez ław ę m iejską. W w ypadkach w ątp liw ych lub przy braku bezpośrednich w iad o­ m ości odw oływ ałem się do przeliczeń dotyczących zaw artości srebra w m onetach. E. W a s c h i n s k y , Die Münz- und W äh rungspolitik des D eutschen Ordens· in Preussen, G öttingen 1952. M. . G u m o w s k i , Moneta u K r z y ż a k ó w , Zap. TNT XVII, 1951. N. P o s t h u m u s , De oosterse handel te A m ste r d a m ; por. też H. S a m s o ­ n o w i c z , Badania nad k a p ita lem m ieszczańskim , s. 18, 19. U zyskane przeliczenia m ożna zestaw ić następująco·:

W A R T O Ś Ć M O N E T W P R Z E L IC Z E N IU N A M A Ł E G R Z Y W N Y P R U S K IE 1 d u ż a g r z y w n a = 2 1 f. s t e r l i n g a n g. 1 g u l d e n r e ń s 1 f. g r o s z y f l a m . 1430 r. — 10 1421 r. — 2 1438 r. — 10,7 1422 r. — 1,2 1401 r . — 3,5—7 1453 r. — 9,09 1431 r. — 1,2 1421 r. — 6,6 1453 r . — 1,2 1431 r. — 5 1 n o b e l 1464 r. — 1,4 1436 r . — 5—6 1438 r. — 7—10 1410 r. — 3,2 1 k o r o n a 1439 r. — 7 1418 r. — 3—3,0 1450 r. — 4,8 1422 r . — 3 1465 r. — 3,5 1422 r . — 1,2— 1, 59 Oto ceny niektórych w ażn iejszych towarów :

Ż y t o — 1 ł a s z t w g r z . p r u s k i c h 1427 r. — 11 1428 r. — 18 1429 r. — 10— 11 1436 r. — 10 1437 r. — 14 1439 r . — 42 1410 r. — 10 1430 r. — 14— 15 . 1441 r. — 42 1414 r . — 5,75 1431 r . — 6 1443 r . — 13— 15 1421 r . — 10—11 1432 r . — 8—10 1449 r . — 30 1422 r . — 20 1433 r. — 15 1451 r . — 6—7 1426 r . — 5— 6 1434 r . — 14—15 P r z e g lą d H is to r y c z n y — 7

p rz y dużej niek o m p letno ści, w sk a z u je n a .względną stab ilizację cen na po czątk u i w k o ń cu I połow y stu le c ia i n a g w ałto w n ą h aussę n a p rz e ­ łom ie czw artego i piątego· dziesięciolecia. Rzecz ciekaw a, że tru d n o śc i z z a o p atrzen iem Z achodu w p ro d u k ty żyw nościow e w p ły n ę ły i n a p od ­ w yżkę cen n a p ro d u k ty leśne. N ato m iast ceny soli, przyw ożonej z za­ chodu n ie w zro sły w ta k d u ż y m sto p n iu .

W agi i m ia ry m o żn a u sta lić n a p o d staw ie spisów m ia r h a n z ea ty c- kich lu b przeliczeń z a w a rty c h w o m aw iany ch ź ró d ła c h 51.

Tabela, V n asuw a w iele re fle k s ji. P rz ed e w szy stk im jest rzeczą oczy­ w istą, że nie m oże o n a słu ż y ć do· o k re ś la n ia bezw zględ n ych w ielkości im p o rtu i ek sp o rtu . C z te ry p rz e k ro je dotyczą nie poszczególnych lat, a le d łu g ic h o k resó w i d latego m ogą w skazyw ać jed y n ie n a pew ne t e n ­ d en cje p a n u ją c e w h a n d lu p ru sk im . J a k ie w nioski m ożna w y su n ą ć n a p o d staw ie ty c h d a n y c h bez n a ra ż e n ia się n a z a rz u t w y k o rz y sty w an ia p rzy p ad k o w y ch m ate ria łó w ? P ie rw sz y m z ag ad n ien iem je s t s p ra w a sto ­ s u n k u im p o rtu do e k sp o rtu . N ie w iem y i n ie m ożem y obliczyć do kładnie

P s z e n i c a — 1 ł a s z t w g r z . p r u s k i c h 1423 r. — 13 1425 r. — 17 1426 r. — 6—8 1429 r. — 14— 15 1430 r. — 20 1433 r. — 18 1438 r. — 37—40 1439 r. — 60—63 1441 r. — 63 1443 r. — 36 1451 r. — 11 M ą k a — 1 ł a s z t w g r z . p r u s k i c h 1411 r. — 33—35 1439 r. — 20—22 1441 r. — 40—44 Ś l e d z i e — 1 ł a s z t w g r z . p r u s k i c h 1412 r. — 28 1427 r. — 28 1452 r. — 30 P o p i ó ł — 1 ł a s z t w g r z . p r u s k i c h 1429 r. — 14 1430 r. — 16 1427 r. — 20 1439 r. — 16 1428 r. — 24— 120 1442 r.. — 15 1433 r. — 14— 18 1443 r. — 9— 17 1434 r. — 12—15 1435 r. — 12—15 S m o ł a — 1 ł a s z t w 1436 r. — 14—22 g r z . p r u s k i c h 1437 r. — 20—22 1438 r. (Lizbońska) — 32 1429 r. — 9 1439 •r. — 26—28 1430 r. — 9 1440 r. — 18—20 1441 r. — 35 1441 r. — 20—50 1443 r. — 9 1441 r. (Lizbońska) 1460 r. — 10 — 22—25 1452 r. (Lunetourska) W a ń c z o . s — 1 s e t k a — 24 w g r z . p r u s k i c h 1454 r. — 18—22 1455 r. (Luneburska) 1429 r. — 4 — 21 1430 r. — 6 1439 r. — 5 _{K l e p k a — 1 s e t k a} 1441 r. — 20 _{w g r z . p r u s k i c h} 1443 r. — 4—6 1460 r. — 6—10 1426 r. — 9 1429 r. — 7 S ó l z B a i e — 1 1430 r. — 9— 10 ł a s z t w g r z . p r u s - 1441 r. — 21 k i c h 1443 r. — 7—9 1449 r. — 7 1400 r. — 6—13 1460 r. — 12 1408 r. — 8—10

R óżnice cen dotyczą przede w szystk im w ahań sezonow ych w iosn a-jesień . W 1428 roku np. ceny soli w związku z dowozem soli lüneburskiej m ogły spaść ze 120 grz. za łaszt na 24 grz., tj. do 20°/o pierw otnej w ysokości. S S re ru m Pru ssi-

carum t. V, s. 495, Danziger Hanseatische Chronik. Por. też C. G e i s s, Der

Danziger Salzhandel v o m 14. bis 17. Jh. (1340— 1610), Inaugural Diss. Schreibm a­ schinenschrift, 1925, W AP Gd. s. 61 nn; H. F i e d l e r , Danzig u nd England. Die Han dels trebu n gen der Engländer v o m Ende des 14. bis z u m Anfang des 17. Jh., „Zeitschrift des Westpr. G eschichtsvereins“ t. LXVIII, 1928, s. 91, oraz M. F o l t z , Geschichte des Danziger S tadth aushalts, „Quellen u. D arstellungen zur G eschichte W estpreussens“ t. VIII, Danzig 1912, s. 18 n.

51 R. S c h u l t e , Das Danziger K an torbu ch des Jakob S tö v e aus Münster (Hansische Masse, Münzen, Wage und Zolle u m 1566), HGbl. LXII, 1937, s. 40—72.

H A N D E L G D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W .

Tabela V Eksport i import Gdańska

Lata Eksport Import Stosunek eksportu do importu Towar Ceha w grzywnach pruskich Udział w eksporcie wyrażo­ nym przez 100 Towar Cena w grzywnach pruskich Udział w imporcie wyrażo­ nym przez 100 1407— 1423 Żyto 340 7,0 Sukno 4745 44,8 Mąka 246 5,1 Wełna 380 3,5 Drewno 200 4,1 Futra 1055 9,9 Popiół,smoła 120 2,5 Śledzie i inne ryby 1370 13,0 Futra 3640 75,7 Sól 240 2,3 Własność Korzenie, marynarzy roślinne (ubrania, przyprawy 840 8,0 klejnoty) 276 5,6 Wino 444 4,2 Oliwa 300 2,8 Gotówka 550 5,2 Własność • marynarzy 660 6,3 Razem 4822 100,0 Razem 10584 100,0 1:2,19 1426— 1432 Żyto 1445 36,5 Sukno 2155 16,4 Pszenica 578 14,5 Futra 407 3,1 Mąka 102 2,5 Śledzie i

e Mięso, masło inne ryby 3675 28,0

180 4,5 Sól 3246 24,7

Drewno 325 8,2 Korzenie,

Popiół, smo­ przyprawy 552 4,2

ła 340 8,6 Wino 462 3,5 Wosk 260 6,5 Oliwa 144 1,0 Len 80 2,0 Chmiel 121 0,9 Żelazo 20 0,5 Papier 480 3,6 Sól 71 1,5 Ser 21 0,08 Chmiel 116 2,9 Osmund 600 4,5 Piwo 24 0,6 Piwo 200 1,5 Własność Gotówka 500 3,8 marynarzy 416 10,5 Własność marynarzy 539 4,1 Razem 3957 100,0 Razem 13102 100,0 1:3,2

d. c. tabeli V Lata Eksport Import Stosunek eksportu do importu Towar Cena w grzywnach pruskich Udział w eksporcie wyrażo­ nym przez 100 Towar Cena w grzywnach pruskich Udział w imporcie wyrażo­ nym przez 100 1436— 1442 Żyto 2822 .11,5 Sukno 9509 10,8 Pszenica 2488 10,1 Wełna, przę­

Inne zboża ■ 990 4,0 dza 147 0,1

Mąka 2156 8,8 Śledzie,

Mięso, masło inne ryby 1420 1,6

i łój, Sół 68217 77,9

słonina 820 3,3 Korzenie,

Drewno 5934 24,6 przyprawy,

Popiół, smo­ owoce po­

ła, dziegieć 3566 14,5 łudniowe 1400 1,6

Wosk 700 i 2 ’9 Wino 620 0,7 Len 1350 5,5 Piwo 60 0,07 Przędza 225 0,9 Żelazo 1035 1,1 Futra 2729 11,1 Mąka 36 0,04 Piwo 90 0,3 Gotówka* 1783 2,0 Ryby 240 0,9 Własność Własność marynarzy 3251 3,7 marynarzy 400 1,6 1 i Razem 24510 100,0 Razem 87478 100,00 1 :3,56 1451— 1453 Żyto 430 35,4 Sukno 21339 78,6 Mąka 51 4,2 Przędza 264 0,8 Słód 42 3,4 Futra 20 0,07 Mięso, Śledzie 188 0,6 tłuszcze 302 24,8 Sól 1204 4,4 Drewno 21 1,7 Korzenie, Futra 190 15,6 przyprawy,

Sukno szare 4 0,3 owoce po­

Chmiel 28 2,3 łudniowe 1643 6,0 Piwo 25 2,0 Wino 1948 7,1 Ryby 40 3,2 Oliwa 528 1,7 Konie 80 6,5 Razem 1213 100,0 Razem 27134 100,0 1 :22,3 * 760 g rz . p r , i 130 s z t . z ło ta , p r z y r e l a c j i w 1440 r . z ł o t a d o s r e b r a 1 : 7,1 w a r t . o k . 923 g rz .

H A N D E L G D A Ń S K I W I P O Ł O W IE X V W .

709 jak i b y ł rzeczy w isty sto su n ek . A le w y d aje sią n ie uleg ać w ątpliw ości, że w arto ść im p o rtu p rze z całą p ierw szą połow ę w ie k u X V p rzew y ż­ szała p a ro k ro tn ie w a rto ść e k sp o rtu . N aw et je ślib y p rzy jąć, że ra b o w a n o s ta tk i jad ące n a w schód, to· już będzie sam o przez się dow odem w iększej opłacalności ra b u n k u , ty c h w łaśn ie ok rętó w . B ędzie to ró w n ież w sk a ­ zówką, że to w a r w ieziony n a zachód nie sta n o w ił dużej a tra k c ji. M ożna co p raw d a w y su n ąć zastrzeżenie, że to w a ry ta k ie ja k sukno, k o rzen ie itp . łatw ie j m ożna było zab rać niż tru d n e do przew o zu d rew n o czy zboże. A le przecież z Z achodu p ły n ęła ró w n ież tru d n a do p rzew ozu sól, a k o n ­ fisk a ta n astęp o w ała p rzecież ta k ż e wów czas, g dy chciano· szczególnie d o tk liw ie u d erzy ć p rze c iw n ik a finansow o. V/ g rę zatem w chodziła w a r ­ tość s ta tk u i to w aró w przew ozow ych. To znow u w sk azyw ałoby n a słu sz ­ ność sp o strz eż e n ia o znacznie w iększej w arto ści im p o rtu niż ek sp o rtu . A zatem p rz e d w o jn ą 13-letnią, p rz e d p o w ro tem P o m o rza do P o lsk i b i­ lan s h an d lo w y P ru s by ł b ilan sem p a ssy w n y m i to chyba zd ecyd ow an ie p assy w n y m . Jego zakty w izow an ie się w końcu X V w.52 by ło zjaw isk iem now ym , n ie m a ją c y m preced en só w w o k resie w cześniejszym . N ato m iast stw ierd zić należy, że w eksporcie P ru s zboże już w I p ołow ie X V w iek u odgrywało· znaczną ro lę . Szczególnie o d czw artego d z ie siątk a la t teg o stu le c ia w yw óz ży ta i pszenicy, m ąk i i in n y c h p ro d u k tó w z a jm u je n a j­ w ażn iejszą po zycję w g lo b aln y m eksporcie. O czyw iście n ie m ożem y się kusić n a w e t o· p rzy b liżo n e d a n e dotyczące tego· e k sp o rtu , ale ja k się w y ­ daje około V3 w arto ści całego w yw ozu re p re z e n to w a n a b y ła przez zboże i p rz e tw o ry zbożowe; n a p ierw szy m m ie jsc u n ależało b y tu w y m ien ić żyto. D ru g im w nioskiem w ięc b y ło b y stw ie rd z en ie , że już p rze d w o jn ą 13-letnią, podobnie ja k w ósm ym d ziesiątk u la t tego s tu le c ia 53, zboża o d g ry w a ły n a jw a żn ie jsz ą ro lę w eksporcie G dań ska. Rzecz ciekaw a, na po dstaw ie o m aw ia n e j ta b e li w y d a je się, że ro śn ie, a n ie m a le je znacze­ n ie w yw ozu d rew n a zajm u jąceg o 2 m iejsce w eksporcie, n a to m ia st spa­ da zdecydow anie u d ział f u te r w o gó ln ym w yw ozie. Ł ączyć to m ożna w jak iś sposób i z m ożliw ością przew ozów na coraz to· lepszych s ta tk a c h du ży ch ilości d rew n a, a le głów nie p rzy czy n ą jest zap ew n e rozw ój prze-* m y słu o k ręto w ego na zachodzie i stw ierd zo n e przez M. M ałow ista r o ­ snące w zw iązku z ty m zap o trze b o w an ie n a su ro w ie c w łaśn ie d o p iero w X V w.54 N a uw ag ę z asłu g u je też zn aczenie w yw ozu m ięsa i tłuszczów . P o w o jn ie 1 3 -letniej te n d ział e k sp o rtu n ie o d g ry w a ł ju ż w iększej roli, podczas gdy w I połow ie stu lecia zaplecze m iast p ru sk ic h b y ło w idocz­ n y m rejo n e m z a o p a tru ją c y m k r a je zachodnie w żyw ność.

A naliza r u b ry k i im p o rtu w zasad zie n ie przy n o si w ielu now ych u s ta ­ leń. P o d o b n ie ja k to· m iało m ie jsc e w II połow ie X V w .53, głów nym i to ­ w aram i przy w ożo n y m i z Z achodu b y ły sukno, sól i śledzie. D uży p ro ­ cent w arto ści re p re z e n to w a n y b y ł p rzez przy w ó z w ina, n a s tę p n ie ko ­ rzen i i ow oców połu dn io w ych , fu te r, c h m ie lu i oliw y. N a uw ag ę zasłu ­

52 H. S a m s o n o w i c z , Badan ia n ad k a p ita łe m m ie szczańskim , s. 25, tab. I. 53 Tamże, tab. I; w 1470 r. w ogólnej w artości eksportu Gdańska żyto repre­ zentu je ponad 3C°/o, w ańczos ponad 21%, klepka 13%, a w 1475 r. żyto 20%, m iedź 18%, w ańczos 13%.

54 M. M a ł o w i s t , L’a p p ro v isio n n e m en t des p o rts de la Baltique en produ its forestiers pour les constructions navales a u x X V e e t X V I e siècles, Le n avire et l’économie m a ritim e du Nord de l’Europe du M o y en -A g e au X V IIIe s., T r a v a u x du Troisièm e Colloque In ternational d ’histoire m aritim e, Paris 1960, s. 25—40.

g u je przyw ożona z Z achodu gotów ka. F a k t te n przeczy łby istn ien iu zdecyd o w an ie passy w n eg o b ilan su , g d y b y o d se te k w arto ści przy w o żo ­ n y ch p ie n ię d zy w s to su n k u do w a rto śc i całego im p o rtu b y ł w iększy. N aw et je d n a k i te n iew ie lk ie stosunkow o· s u m y w sk a z u ją n a znaczenie po łu dniow ych w y b rzeży M orza B ałtyckiego dla zachodniego k u p iectw a. Rzecz ta, n iezm iern ie w ażna, w ym ag a je d n a k d o d a tk o w y c h b a d ań i o d ­ pow iedzi n a p y tan ie , po co· w w a ru n k a c h znacznej n ad w y żki w arto ści p rzyw ozu n a d w arto ścią w y w o zu im portow ano· d odatkow o gotów kę. Zachodziła tu chyba m ożliw ość in w e sty c ji gospodarczych — w fa k to ­ riach, skład ach , a m oże i o p e ra c ji k red y to w y ch dok on y w anych przez przyb yszów z Z achodu n a te re n ie P ru s i Polski.

W reszcie o sta tn ia s p ra w a zw iązana z a n a liz ą pow yższej tab eli. W w y ­ kazach s tr a t w y s tę p u je u d e rz a ją c o d u ża su m a pochodząca ze sk o n fisk o ­ w an ej w łasności m a ry n a rz y . P rz e c ię tn a w ysokość V20 w arto ści im p o rtu i e k sp o rtu w sk a z u je n a duże znaczenie ru ch o m y c h m a ją tk ó w m a ry n a ­ rzy . W yk azy s tr a t w y m ie n ia ją tu u b ra n ia , b iż u te rię i k le jn o ty (złote i s re b rn e łań cuchy , p ierścien ie, n ie k ie d y nieco· złotych m onet), a cza­ sem i p ew n ą ilość to w a ru . D obra te, szczególnie k le jn o ty , z ap ew n e b y ły fo rm ą zabezpieczenia m a ją tk u 56 ta k ja k to· miało· m ie jsc e w in n y ch śro­ dow iskach h a n z ea ty ck ic h . S p ien iężan e b y ły w p o rta c h podczas postoju; jeśli gotów ka dopisyw ała — dokonywano· z a k u p u n o w ych liczniejszych i dro ższy ch kosztow ności. W te n .sposób m a ry n a rz e sta w a li się d ro b n y ­ m i, chw ilow ym i, fin a n sista m i w m iejscach p o sto ju s ta tk u . Rzuca to n ie ­ co in n e światło· n a ich p ozy cję społeczną. N ie n ależeli o n i do n a jn iż ­ szych w a rs t p le b su m iejskiego, a p rz y n a jm n ie j n ie n ależeli d o n ic h cie­ śle o k ręto w i, bosm ani, k u c h a rz e itp., niezależnie rzecz p ro sta od sz y p ­ rów , o k tó ry c h w iadom o, że sta n o w ili raczej zam ożniejszą g ru p ę spo­ łeczną. Z n aczenie ich w s tru k tu rz e ekonom iki k ra jó w n a d b a łty c k ic h jest s p o re p rze d e w szystk im d lateg o , że stan o w ią stosunkow o· liczną g ru p ę zaw odow ą. Ju ż Ch. B rä m e r o bliczała 57, że w la ta c h 1438— 40 koło w y ­ b rzeży H o lan d ii na 5 s ta tk a c h g d ańskich żeglow ało 20— 28 ludzi, n a 11 s ta tk a c h 30— 40 ludzi, a b y ły i liczące 45 i 51 członków załogi. O b li­ czenia o p a rte na w yk azach s tr a t d ają n a stę p u ją c e re z u lta ty : w 1438 r. żeglowało· n a 22 s ta tk a c h 757 członków załogi, w 1439— 40 r. n a 19 s ta t ­ k ach żeglowało· 334 m a ry n a rz y . D la pierw szego ro k u p rze c ię tn a w y p a ­ d a 34,4 m a ry n a rz y n a s ta te k , dla drugiego — 17,5 m a ry n a rz y . B rä m e r tw ierdzi, że p rz e c ię tn a n a s ta tk a c h dalek om orsk ich w y n o siła 40 ludzi. W ydaje się to· liczbą zb y t w ygórow aną. B y łab y to p rze c ię tn a liczba m a ­ ry n a rz y n a n ajw ięk szy ch s ta tk a c h b a łty c k ic h — ko ggach i holkadh 58. T ym czasem źró d ła w spółczesne 59 w w iększości w y p adk ów w y m ien ia ją m n iejsze ty p y statk ó w . N a 43 s ta tk ó w z pięćd ziesiąty ch i sześćdziesią­ ty c h la t X V w., k tó ry c h ty p je s t o k re ślo n y p rzy p ad a:

szn ik (schräke) — 16 ło d z i (boote) — 3

b a rek (barcke) — 9 k ara.w eli (kravel) — 2

ko g g (kogge) — 7 ballinger — 1

h o lk ó w (hulk) — 4 bording — 1

5® H. S a m s o n o w i c z , Badania nad k a p ita ł e m m ie szczańskim , s. 103. 57 Ch. B r ä m e r , Die Entw icklu n g der Danziger Reederei, s. 81.

;8 W. V o g e l , Geschichte der deutschen Seeschiffahrt, s. 452.

59 W A P Gd. 300.R.F. 3 (w y k a z y strat); 300.19.12 k sięg a n a lo w a ; H U B VII, 1, s. 441; H U B V III, s. 435, 447, 691.