Powszechne spisy ludności w monarchii Habsburgów

L

Z

Powszechne spisy ludności w monarchii Habsburgów

1. Początki państwowej statystyki ludności w Austrii. Statystykaurzędo­

wawlatach 1829-1863

Przez określenie „państwowastatystykaludności" rozumiem wszelką działalność administracji państwowej, zmierzającądo ustalenia stanu ludności państwa. Jest to pojęcie szersze niż statystyka urzędowa,o której możemy mówić dopiero z chwilą powołania wyspecjalizowanych urzędów, zajmujących sięw sposób profesjonalny sprawozdawczością statystyczną1.

1 Klasyfikację taką przyjmujęza Krzysztofem Zamorskim. Przedstawiłją w nieopublikowanymarty­

kulePaństwowe statystykiludności okresu rozbiorów (potowa XVIIIw. do 1918 r. ); Zabór austriacki, który znajduje się w formiewydruku komputerowego w Zakładzie Historii Społeczno-Gospodarczej i Staty­

stykiInstytutuHistoriiUJ. Za możliwość skorzystania ztego opracowania serdecznie autorowi dziękuję.

2 H. Großmann, Die Anfängeund geschichtliche Entwicklung deramtlichenStatistik in Österreich, „Statisti­ sche Monatsschrift Neue Folge", 21 (1916), s.418; tucyt. za K.Zamorski, Państwowestatystyki..., s. 5.

3 Szerzejna temat pierwszych spisów austriackich zob. Ch. Durdik, Bevölkerungs- und Sozialstatistik in Österreich im 18. und19.¡ahrhundert[w: jBeiträge zurBevölkerungs- und Sozialgeschichte Österreichs,Hrgs.

HeimoldHelczmanovszki, München1973, s. 227-230.

Za początek państwowej statystyki ludności w Austrii uznać należy prze­ prowadzenie w roku 1754 pierwszegospisu,mającegona celu przedstawienie „we­ długobiektywnej skalizasobów gospodarczych i społecznychkażdejprowincji oraz spojrzeniena liczbę jej mieszkańców, wielkość jej posiadłości ziemskich i rozmiary przemysłu"2. Rozpoczęto w ten sposób wprowadzać wżycie,przyjęte w 1749 roku, reformy podporządkowujące jednemuurzędowi (Directoriumin publiciset camerali- bus) wszystkie sprawy administracyjnei skarbowe wpaństwiecesarzowejMarii Te­

resy. Urząd ten rnusiał określić najpierw sytuację, w jakiej przyjdzie mu działać.

Przeprowadzony wówczas spis miał ustalić liczbęludności monarchii austriackiej z podziałem napłeć, wiek (pięć kategoriiwiekowych), stancywilny i, choć w bar­ dzo ograniczonymzakresie,strukturę społeczno-zawodową. Przyjego przeprowa­

dzaniubranopod uwagę ludnośćobecną w danej miejscowościwchwilispisu. Po­ dobnie wyglądały kolejne spisy przeprowadzane do 1770 roku3. Od tego roku zmie­

nił sięniecoichcharakter. Wiązało się to z wprowadzeniem nowych zasad rekrutacji wojskowej opartej naobowiązkowym poborze, co spowodowało skupienieuwagi na ludności męskiej, będącej między 18 a40 rokiem życia, a więcmogącej stać się przedmiotem poboru4. Patent cesarski z 1770 roku powierzał w związku z tym przeprowadzanie spisów komisarzom obwodowym i oficerom.

4J.Kleczyński, Organizacja statystyki w Austrii,Lwów1883, s. 10.

5 W.H ec k e,Die Methode und Technik derösterreichischen Volkszählungen, „StatistischeMonatsschrift", Neue Folge Band 17, Wien 1912, s.467.

6 A. F ic ke r, Volkszählung. Statistisch-administrative Vorträgeauf Veranstaltung der k. k. statistischen Cen­

tral-Commission, abgehalten im Wintersemester1866-1867, Wien 1867, s. 37.

7Ch. Durdik,op.cit., s. 229.

8Podstawoweelementyprzyjętych wówczas wzorów formularzy utrzymały sięwnaszej rejestracji parafialnejw zasadzie dodzisiaj; por. B. Kumor, Reforma metryk kościelnych w zaborze austriackim (1775- 1788) [w: ] Studia z historii gospodarczej idemografiihistorycznej, Kraków 1975, s. 327-336.

9Por. J.Szewczuk,Kronikaklfsk elementarnych w Galicjiw latach 1772-1848, Lwów 1939,s. 39ł-40*.

Kolejny patent dotyczący spisów został wydany 17 grudnia 1777 roku. Po raz pierwszy akcja spisowa dotyczyła wówczas Galicji, która została od tego momentu włączona do krajów monarchii stale podlegających działalnościspisowej.Arkusze spisowe obejmowały każdą rodzinę, zaś jej członków spisywano na podstawie imiennych wykazów uwzględniających ichstan cywilny. Odnotowywano także za­ wód lub status społeczny mężczyzn5. Po trzech miesiącach od rozpoczęcia akcji spi­

sowej miały być znane jej wyniki, przedstawianew postaci tabel domówi rodzin (Häuser und FamilienTabelle).W zestawieniach tych ludność płci męskiej wwieku18- 40 lat ujmowano w osobnych rubrykach. Tabele domów i rodzin były podstawądo tworzenia ksiąg ludności (Populationsbücher)6. Każda księga istniała w dwóch eg­ zemplarzach, tworzonych na potrzebyurzędów powiatowychi kancelarii werbun­ kowych. Od 31kwietnia 1781 rokudoroczną kontrolę ksiąg ludnościprzeprowadza­ now obu urzędach jednocześnie7.

Kolejne istotne dla rozwoju austriackiej statystykipaństwowej patenty zostały wydane przez cesarza Józefa II w dniach 20-21 lutego 1784 roku. Dotyczyły one obowiązku założenia w każdej parafii ksiąg ślubów, urodzeń i zmarłych, prowadzo­ nych wedługustalonych formularzy8orazprzesyłania tzw. sumariuszy sporządzo­ nychna podstawietychżezapisówdourzędówadministracjipaństwowej9. Niewąt­ pliwie ułatwiło to bieżącą kontrolęi zwiększyło czytelność rejestracji metrykalnej.

Wpłynęło także na stan zachowania materiału metrykalnego.

Terytorialnąorganizacjęspisową uregulował wydany 25października 1804 roku patent ustalający podział wszystkichkrajów monarchii objętychdziałalnością spiso­ wą na 36 okręgów konskrypcyjnych tożsamych z powiatami werbunkowymi. Po­ dział tenprzetrwałniezmienionydo roku 1846, a przyjęte wówczas zasadyprzepro­ wadzania spisu obowiązywały aż do roku 1850.Byłyonew znacznej części powtó­

rzeniem poprzedniostosowanych, których głównym celembyłospisanie ludności, zwłaszcza męskiej, i budynków mieszkalnych.Materiał surowy zbierany byłw for­

mie arkuszy rodzinnych(odnoszących siędo każdej rodziny podlegającej spisowi).

Najego podstawie dokonywano zestawień na poziomiemiejscowości, powiatów, krajów, i wreszcie generalnych sumowań dla całej monarchii. Utrzymano zasadę

Powszechne spisy ludności w monarchii Habsburgów 389

prowadzeniaksiąg ludności w dwóch egzemplarzach, jednak przeprowadzanieich kontroli i uzupełnianie miało odtąd odbywać się niecorocznie,aco trzy lata10.

10 ZdaniemJ.Kleczyńskiego, dopiero ten patent zobowiązywał do ich zaprowadzenia; por.tegoż, Organizacjastatystyki..., s. 11.Jednakżezarówno dawne,jak i współczesne opracowania austriackieuzna­

ją,iż obowiązekten wprowadzony został patentem z 1777roku. Zob. przyp. 5,6 i 7, a takżeB.Bolog- nese-Leuchtenmiiller, Bevölkerungsentwicklung undBerußstruktur. Gesunheits- und Fursorgewissenin Österreich,1750-1918, München1978.

11 W. Zeller, Geschichte der zentralen amtlichenStatistik in Österreich [w: J Geschichte und Ergebnisseder zentralen amtlichen Statistik in Österreich 1829-1979, „Beiträge zur österreichischenstatistischenZentra­ lamt", Heft 550, Wien 1979,s. 14.

12 W dalszej części tekstu stosowane będzie polskietłumaczenie nazwy. Więcej natemat Centralnej Komisji Statystycznejzob.J. Bar, P. Franaszek, Informator statystyczny dodziejówprzemysłuw Galicji.

Górnictwo ihutnictwo (Produkcja,Ceny,Zbyt, Przedsiębiorstwa, Zatrudnienie), red. H. Madurowicz-Ur- bańska, Kraków 1981, s.13i n.

13 Por. P. De meny, Early Fertility Decline in Austria-Hungary [w: ] PopulationandSocial Change, ed.

D.V. Glass, R. Re veile,American Academy of ArtsandSciences,New York1972, s. 156.

Okres wstępny, przygotowawczy, wdziejach austriackiej statystyki państwowej zakończył się w 1829 roku wraz z powołaniem do życia pierwszego specja­

listycznegobiura statystycznego.

Jużod pierwszych latXIX wieku podejmowane były w Austrii próby stworzenia w ramachadministracji państwowej odrębnego urzędu, który zajmowałby się gro­ madzeniemiopracowywaniemdanych statystycznych. Próby te były niewątpliwie inspirowane przezwzorcepruskiej statystyki urzędowej (pruskiebiuro statystyczne działało od 1805 roku).W1810 roku myślano outworzeniudepartamentu statysty­

cznego przy ministerstwie handlu (Hofkamer)11. Tocząca się wojna przeszkodziła wrealizacji tego zamiaru, który zostałpodjęty ponownie dopiero w1819 roku przez baronaSigmundavon Schwizena.Urząd miał byćzorganizowanyna wzór pruskie­

gobiura topograficzno-wojskowego, leczi tym razem nie doszło do jegopowstania.

Skutecznabyła dopiero inicjatywa, z którąwystąpił dziesięć lat później baron Anton Maximilian Baldacci. Mając dostęp, zracji pełnionych funkcji państwowych, do ma­

teriałówspisów konskrypcyjnych, opracował on w 1829rokudane dotycząceogól­ nego stanu państwa i przedstawił je prezesowi Generalnej Dyrekcji, hrabiemu Jo- hannowi Metzburgowi. Na ich podstawie opracowany został plan statystyki au­ striackiej w 77 tablicach, zaakceptowany przez cesarza. 6 kwietnia 1829 roku J.Metzburgowi powierzonozadanie utworzenia biura statystycznego przy Central­ nym WydzialeRachunkowym Państwa (Staats Zentral Rechnungs Department). Jego kontynuatorką była powołana w 1840 roku Dyrekcja Statystyki Administracyjnej (Direktion der administrativen Statistik).

Kolejny,w pełni nowoczesny etap urzędowej statystyki austriackiej rozpoczyna się w momencie spełnienia wtym kraju zaleceń Pierwszego Kongresu Statystyczne­ go, który odbył się w Brukseli w 1853 roku. Zgodnie z jegopostulatami, ustawą z31 stycznia 1863 roku utworzono w Austrii k.k. Statistische Zentrallkomission (Cen­

tralną Komisję Statystyczną)12. Wroku 1867 administracja statystyczna została po­ dzielona na austriacką i węgierską, lecz nie miało to znaczenia dla porównywal­ ności kategorii wspisach ludności i statystykach bieżących13.

2. Początki powszechnych imiennychspisów ludności w Austrii

Spisy ludności, jak przedstawiłamjuż wstępnie, przeprowadzane były w Austrii w różnej formiejuż od 1754 roku. Powszechnie wliteraturze przyjmuje się podział na dwa podstawowe okresywdziejach spisówaustriackich,poszczególni badacze nie zawszejednak zgadzająsięcododaty rozgraniczającej owe dwaetapy14. Najczę­ ściej proponowana cezura to rok1857 lub1869.

14K. Bromek, Rozwój demograficznyregionu Krakowa w okresie od 1869do 1950, Zeszyty Naukowe UJ,

„PraceGeograficzne", z.9,Kraków 1964; Ch.Durdik,op. cit., s. 239; T. Gąsowski, Austriackiespisy ludności z lat 1869-1910, „Przeszłość Demograficzna Polski", t. 13, R. 1981, s. 37-48; K. Klein, Die Bevölkerung vom Beginn des 16. bis zum Mitte des 18. Jahrhunderts (mit einem Abriß der Bevölkerungsentwicklung von 1754 bis 1869) [w: J Beiträge...,s. 48-49; W. Winkler, Statistik inderWelt - Statistik in Österreich[w:JBeiträge..., s.13-14; K. Zamorski, Informatorstatystyczny dodziejów społeczno- gospodarczych Galicji. LudnośćGalicji wlatach 1857-1910, Kraków-Warszawa 1989,s. 4 i n.

15 Informacje, dotyczącekart spisuprzeprowadzonego w 1857 roku, oparte są na kwerendzieprze­ prowadzonej przeze mnie w ArchiwumPaństwowym wKrakowie, gdzie zachowałysię kompletne an­

kiety spisowe mieszkańcówmiasta (zespółarchiwalny zatytułowany: Spisludności Miasta Krakowa z roku 1857, brak sygnatury).

W roku 1857 został przeprowadzony spis ludności, który spełniał niektórez po­ stulatówprzedstawionych na kongresie brukselskim, jednak w sposób daleki jesz­

cze od doskonałości. Był już niewątpliwie spisem imiennym, choć w trakcie jego przeprowadzaniazasadypodawania kompletnego imienia (imion) i nazwiska prze­

strzeganow pełni tylko wodniesieniu do osobybędącej głową domu i,niezawsze, w odniesieniu do jej rodziny. Wielokrotnie możnadostrzec, iżnaposzczególnych kartach wpisywana jest bezimiennie np. służba domowa. Także sposób sformuło­

waniaankiety spisowej pozostawia, z naszego punktu widzenia, wiele do życzenia.

Jako że spis tennie jest szczególnieszeroko omawiany w literaturze,pozwolę sobie przytoczyć kategorie,jakimiposługiwanosiępodczas jegoprzeprowadzania15.

Karta zatytułowanaAufnahmsbogen vom Jahre1857 zawierała najpierw informacje wstępne (poza tabelą),takie jak: numer domu (Hausnummer), nazwisko właściciela (Name der Hausbesitzers), miejscowość (Ortschaft), gmina (Gemeinde), dzielnica (Be­ zirk) oraz powiat (Kreis) i kraj monarchii(Land). W formę tabeliujęte były: numer mieszkania (Nummer der Wohnung), nazwisko i imię wraz z określeniem stopnia szlachectwa i przydomka (Familien und Tauf oder Bomame sammt Bezeichnung des Adelsgrades und des Prädicates), rok, miesiąc i dzień urodzenia (Jahr, Monat und Tagder Geburt) oraz pięć podstawowych grup danych.Pierwsząbyłaklasyfikacjazewzglę­ du nawyznawaną religię (NachderReligion).Możnabyłowybrać jednązdziewięciu kategorii lub zadeklarować inną wiarę(nieprecyzując jejbliżej).Podrugie - klasyfi­ kacja ze względu nazawód, zatrudnienielubźródłoutrzymania (Nach dem Berufe, Gewerbe oder der Unterhaltsquelle). W tym wypadku można było zostać zakwalifi­

kowanym do jednej z szesnastu grup zawodowych lub jednej z dwóch kategorii niezatrudnionych. Po trzecie - klasyfikacja ze względu na wiek (Nach dem Alter).

W tym wypadku w osobnych rubrykach spisywanibyli mężczyźni (kategorie: od urodzenia do 6 roku życia, 6-12, 12-14, 14,15,16,17,18,19, 20,21 letni, 21-24,24-26, 26—40,40-60, powyżej 60 roku życia),osobnokobiety (kategorie: od urodzeniado 6 roku życia, 6-12,12-14, 14-24,24-40, 40-60, powyżej 60 rokużycia). Po czwarte -

Powszechne spisyludności w monarchii Habsburgów 391

klasyfikacja ze względu na stan cywilny (Nach dem Stande), znów w osobnych rubrykach dla poszczególnych płci (wolni, żonaci/mężatki, owdowiali). Ostatnia, piąta grupa danych dotyczyłamiejscapobytu (Nachdem Aufenthalte).Podobnie jak w dwóch poprzednich grupach danych, te takżepodzielono ze względu na płeć.

Ostatnia rubryka przewidziana byłanauwagi (Anmerkungen).

Jak nietrudno zauważyć, najobszerniej reprezentowanesą dane dotyczące męż­

czyzn w wieku poborowym i młodszych, którzy w najbliższych latachdowieku te­ go dorosną. Bardzo upodabniatoów spisdo poprzednich, konskrypcyjnych. Także kategorie zawodowe, by poprzestać tylko na najbardziej oczywistychniedociągnię­ ciach tegoż spisu (znaszego punktu widzenia), nie pozwalają napełną i swobodną analizę. Mamy wszak do dyspozycji jedynie szesnaście kategorii, a poprawności kwalifikacjiniemożemyw żaden sposóbzweryfikować.

Przyjrzyjmy się zatem drugiemu spisowi, który jestprzez część badaczy uzna­ wany za przełomowy w historii austriackich powszechnych spisów ludności. Mam na myśli spis przeprowadzony 31 grudnia 1869 roku. Pozwolę sobie przytoczyć treśćkartyspisowej (choćtylkow polskiej wersji językowej16).

16 Odtego spisu kartybyły przygotowywanew kilku wersjach językowych, odpowiednich dla po­

szczególnychkrajów monarchii. W Galicji obowiązywałakartanr VI, przygotowana w językupolskim i ruskim (tak nazywano wówczas językukraiński).

17Podaję na podstawie kart spisu przeprowadzonego w 1869roku,zachowanych wArchiwum Pań­

stwowym wKrakowie. W Archiwum Państwowym w Krakowie, pochodzącez tegospisu ankiety mie­

szkańców miasta, są przechowywanejako zespół zatytułowanySpis ludności Miasta Krakowa z roku 1869 (brak sygnatury).

Karta zatytułowanaArkuszspisowydla obliczenia ludności inajważniejszych w go­ spodarstwie zzuierząt domowychpodług stanuzdnia 31. grudnia 1869 zawieranastępują­ ce elementy17: pouczenie (informację) na temat zasad wypełniania ankiety, tabelę, którą należało wypełnić danymi dotyczącymi poszczególnych gospodarstw domo­ wych, oraz tabelę dotyczącąbydła.

Pouczenie zawierało wymagania dotyczące kolejności wprowadzania danych osób, przynależącychdo danego gospodarstwa domowego wraz z wyjaśnieniem, kogo do niegonależy zaliczać.Instruowanotakże, jak należy postępować, gdy gło­

wa domujestwojskowym pozostającym wczynnej służbie. Wyjaśniano dokładnie, kogo należy uznać za „obecnego" w dniu spisu. Informowano o konieczności przy­ gotowania odpowiednich dokumentów, które potwierdzałyby wpisywane dane (metryki chrztu i metryki ślubne, świadectwapochodzenia, dekrety nominacyjne, konsensy przemysłowe itd.). Przedstawiano zasady, których należy przestrzegać przyspisiebydła.

Ostatni punkt pouczenia przestrzegał przed lekceważeniem przedstawionych wyżej zasadiinformowałosankcjach grożących uchylającym sięod spisu.

Na następnejstronie znajdowała siętabela stanowiąca zasadniczą część ankiety spisowej. W niej także, mniejszą czcionką, zamieszczonowyjaśnienia dotycząceko­ lejnych pytań ankiety. Pytano najpierw o nazwisko, imięchrzestne, przydomek istopień szlachectwa każdej z osób mieszkających w danym gospodarstwie. Nale­

żało przytymzachowaćstały porządek wpisywania tychże osób, a mianowicie: naj­ pierw głowa rodziny, potemjego małżonka (nieprzewidywano, bygłową rodziny mogła być zamężna kobieta), następnie synowie i córkiwedług starszeństwa(oile

nieusamodzielnilisięprzed dniem przeprowadzania spisu),dalsi krewni i powino­

waci, podopieczni, goście, na końcu zaś służący i pomocnicy(czeladnicy, chłopcy terminujący, subiekci itd. )mieszkającyprzy rodzinie. W następnych kolumnach na­ leżało zaznaczyć płeć każdej ze spisywanychosóbi jej rokurodzenia oraz wpisać wyznawaną przez nią religię (proponowano dwanaście wyznań, lecz możnabyło swobodniewpisać takżereligię,którejnazwyniebyło na liście). Dalsze pytania do­ tyczyły stanu cywilnego, wykonywanego zawodu, miejsca urodzenia (kraj, powiat, miejscowość) i przynależności(w tymmiejscutrzebabyłozaznaczyć,czy osoba spi­

sywana miała, czy też nie miała prawaprzynależnoścido gminy, której dotyczył spis). Kolejne kolumny tabelibyły przewidziane na deklaracje dotyczące obecności lub nieobecności osób poddanych spisowi. Dokładnie wyjaśniano przy tym, kogo należy zaliczyćdostale bądź czasowo obecnychlubnieobecnych.

Ostatniarubryka, „Uwagi",przewidywana była na wpisanie informacjioewen­ tualnych ułomnościach fizycznych trapiących osobęspisywaną bądź ojejprzyna­

leżności do czynnej służby wojskowej. Tutaj też należało sprecyzować, do jakiej miejscowości prawnie przynależy osoba oznaczona wcześniej jako obca w gminie, oraz podać miejscepobytu osoby,która wcześniej zostałaokreślona jako czasowo lubstalenieobecna.

Ostatnia strona karty była poświęcona na spis bydła. Nadole tej strony przewi­

dziano miejsce na wpisaniedatyi podpis osoby, która ręczyła za prawidłowe wy­

pełnienie.

Jak widać, spis ten znacznie różnił się od poprzedniego. Oczekiwano podania znaczniepełniejszych informacjina temat każdej osoby podlegającej spisowi (nie podlegali mu tylko wojskowi). Istotnejest także to, iż odbył się on na podstawie wydanej 29marca 1869 roku ustawy, która- uzupełniana każdorazowo rozporzą­ dzeniamiwykonawczymiministra spraw wewnętrznych - stałasię podstawą prze­

prowadzania wszystkich kolejnych spisówdo roku1910. W Galicji wydawanebyły jeszcze dodatkowoprzed każdym kolejnym spisem rozporządzenianamiestnika.

Jak wspomniałam wcześniej, rozwój spisów ludności wmonarchii Habsburgów wielu badaczy dzielina dwa podstawowe okresy18. Pierwszy z nich to niewątpliwie okres spisów konskrypcyjnych - trwał od 1754 do 1850 roku. Okres drugi - nowo­ czesnych powszechnychspisów imiennych, rozpoczyna się od1857 lub 1869 roku.

KurtKleinuważanawetza słuszny podział dziejówstatystykiaustriackiejnanastę­ pujące okresy: pierwszy, od 1754do1869 roku- przedspisowy, wktórym podstawą do badań są źródła przygotowywane głównie dla celów wojskowych, i drugi, od 1869 roku- okres powszechnych, imiennych spisów ludności19. Niektórzy badacze są zdania, iż należy wyróżnić jeszcze jeden dodatkowy okresobejmujący lata 1857- 186920,będący przygotowaniem do spisów w pełni nowoczesnych. Zgadzając się zteząo koniecznościwyodrębnienia okresu przejściowego, skłonna jestemraczej uz­

nać,że należy go ograniczyćtylkodospisuprzeprowadzonegow 1857roku, zaśspis kolejny, przeprowadzony w roku 1869, uznaćjużza pierwszy spis powszechny. Te­

18 Por. K.Bromek,Rozwój demograficzny...; T. Gąsowski, Austriackie spisy..., s. 37-48.

19K.Klein, op.cit., s. 48-49. Por. także: A. Burzyński, Informator statystyczny do dziejów przemysłu wGalicji. Górnictwo, hutnictwo iprzemysł rafineryjny (Struktura zatrudnienia na tlewartości i wielkości produ­

kcji),red. H. Madurowicz-Urbańska,Kraków1982, s. 18 in.

20 K. Z a m o rs k i, Informator statystyczny..., s.5.

Powszechne spisyludności w monarchii Habsburgów 393

goż zdania był Wilhelm Winkler, który nie uważał nawet za stosowne udowadnianie takiego stwierdzenia. Byłodlaniego oczywiste,że nowy rozdział wdziejachstatystyki w Austrii, rozdział„starannie i w sposób kompletnyprzeprowadzanych wyliczeń staty­

stycznychopartych na właściwejpodstawiemogącejdać pewność poprawności", otwie­ ra spis 1869 roku21.Podobnieczymił Johannes Ladstatter, który pisząc o powszechnych spisach ludności wAustrii,rozpocząłich omawianie od tegoż spisu22.

21 W. W i n k 1 e r, op. cit.,s. 13-14.

22 J. Ladstä tter, Wandel der Erhebungs- und Aufarbeitungsziele der Volkszählungen seit 1869 [w: ] Beiträge..., s. 267 i n.

23 Zob. A. Ficker, Geschichte, Organisation und Statistikdes österreichischen Unterrichtswesens, [Linz]

1873, s. 302.

24 Karta spisowa nie byłajuż wyposażona w instrukcję dla wypełniających, jakmiało to miejsce w trakcie spisu w1869 roku. W 1880 rokuinstrukcja była znacznie obszerniejsza iwydano ją jako osobną publikację dla komisarzyspisowych. Wmiastacho własnym statucie rozesłano teżwrazzkartamispiso­

wymi skróconą wersję instrukcji.

Niemogę sięjednakzgodzićz K.Kleinem, iżspis 1857 roku należy uznać za spis przeprowadzony jeszcze wyłącznie w celach wojskowych. W zakresie po­ równywalnościdanychspistenwprawdzie byłbliższyspisom konskrypcyjnym niż nowoczesnym spisom powszechnym, alejednak znacznie sięróżniłod nich. Przy jego przygotowywaniu starano się wziąć pod uwagę przynajmniej część zaleceń Międzynarodowego Kongresu Statystycznego w Brukseli. Poszerzono znacząco w stosunku do spisów konskrypcyjnych zakres informacji, starano się zebrać dane każdego mieszkańca monarchii, choć czyniono to dalece niedoskonale. Przyjęta kategoryzacjaproblemów,zakresprzekazywanychinformacji pozostawiają go dale­

ko w tyle w stosunku do spisówpóźniejszych, nie sposób gowięc uznać za spis nowoczesny, ale nie był teżjuż spisem konskrypcyjnym23.

Niezależnie jednak od przyjętego sposobu periodyzacji,większość zajmujących się tym zagadnieniembadaczy zgadza się, że nowy etap w austriackiej statystyce urzędowej rozpoczął się wchwili przeprowadzenia spisu ludności w roku 1880.

3. Powszechny spis ludności przeprowadzony w 1880roku

W1880roku spis ludności przeprowadzono na podstawie obowiązującej do 29 mar­ ca 1869rokuustawy,przyjętojednaknieco odmienne zasady jegoprzeprowadzania, a także zastosowano obszerniejszy kwestionariusz, który, z niewielkimi zmianami, utrzymał sięprzezczterykolejne spisy.Są oneniemalwpełni wzajemnie porówny­

walne. Szczególnie istotna jest zmiana dotycząca zasad przeprowadzania spisu w miastach o własnym statucie, wśródktórychbył też Kraków.Dwa pierwsze spisy zostaływszędzie przeprowadzone przez komisarzy spisowych. Natomiast od 1880 roku w miastach takich, jak Kraków i Lwów, karty spisowebyły wypełniane sa­

modzielnie przez gospodarzy domów. Pozwoliło to zachować wiele uwag i ko­

mentarzy, którychnie poznalibyśmy przy uprzednio stosowanym trybie przepro­

wadzania spisu, ponieważ komisarz przeprowadzający spis zazwyczaj dość ściśle trzymał się przepisówinstrukcjispisowej,zaśgospodarzedomu najczęściej nie znali ichw stopniu dostatecznym24. Wypełniali więc ankiety spisowe nieco swobodniej,

określając np. język towarzyski,którym posługiwali się naco dzień, bezoglądania się na wymienione przez instrukcję osiem języków, wśród których brakowało ji­ dysz25. Oznaczało to oczywiście także pojawienie się znaczących problemów - za­

równona etapiewypełniania ankiet(część gospodarzy była przecieżniepiśmienna, częśćnieposługiwałasię ani językiem polskim, anitym bardziej - w Krakowie - ru­

skim,a tylkow tychjęzykach były formularze spisowewtym mieście26), jak i w tra­ kcie wstępnego opracowywania przez komisarzy, którzydośćdowolnie kwalifiko­ wali niepasującedo instrukcji zapisy27.

25 Przewidziano jedynie następujące języki: niemiecki, polski, ruski, czesko-morawsko-słowacki, serbsko-kroacki, słoweński, włoski i rumuński.

26 Sporadycznie, a dotyczy to i tak jedynie rodzin oficerów wojskowych, pojawiały się formularze spisowe wjęzykuniemieckim, ale zdarzyłosię tow niewięcej niżdwudziestu przypadkach.

27 Więcej na temat austriackichspisów ludności zob. T.Gąsowski, Austriackie spisy..., s. 37-48.

28 Oesterreichische Statistik, odpowiednio: dla roku1880-1. Band 1. Heft, Wien1882, dla 1890-32.

Band 1. Heft, Wien 1892, dla1895 - 49. Band 2. Heft, Wien 1898, dla 1898 - 55.Band 3. Heft, Wien 1902, dla 1899 - 62. Band 3.Heft, Wien 1902,dla1904- 84. Band 1.Heft, Wien 1908, dla 1910-92. Band 1. Heft, Wien 1914.

29 Por. T. Gąsowski, op.cit.,s. 39.

30 W 1880 roku zdarzyłsię nawet w Krakowie przypadek śmierci pacjenta szpitalaw trakcie doko­

nywaniaspisu.Została wprowadzona połowa danych, po czymnastąpił komentarz osobywpisującej (lekarza), żedalszych informacji niemożnauzyskać, gdyżpacjentka zmarła.

31 Instrukcja do przeprowadzenia obliczenia ludności, Lwów 1880.

Ustawęz 1869 roku uzupełniały każdorazowo rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i, w Galicji,namiestnika.Przeprowadzenie spisupoprzedzało przy­

gotowanie, którego głównym celem było określenie poprawności założonego po­ działu administracyjnego.Jeśliby próbować wskazać największą przeszkodęw za­

chowaniu pełnejporównywalności danychze spisów z lat1880-1910, to napewno byłyby to nieustanne zmiany podziału administracyjnego. Dla przykładu: wyniki spisóww 1880 i 1890roku podawanebyłyz uwzględnieniem 76 powiatów, ale już w roku 1895powiatów wGalicjibyło 78, w 1898 - 79, w 1899 -80, w 1904- 81, zaś w 1910- 8228. Przyczym należy pamiętać,że nie sama zmiana ich liczby, ale także zmiany granic miały wpływ naporównywalność wyników. Dotyczy to w jeszcze większym stopniu granic i liczbygmin, aletu zmiany były tak częste i liczne,że trudno było jeogarnąć nawet współczesnym, nie będę więcich przytaczać.

Spis odbywał się od 1869 roku zawsze wpierwszychdniachstycznia (1-3) nastę­

pnego roku, a dotyczył sytuacjiistniejącej31 grudnia roku spisowego. Jedynie w ro­

ku 1857 spis relacjonował sytuacjęistniejącąw monarchii31 października 1857 ro­

ku. Takie określenie momentu krytycznego było niestety bardzonieprecyzyjne29. Pozwalałodwukrotnie zapisywać osoby,które w ostatnim dniu roku byływ podró­

ży, utrudniało kwalifikację związanąz ruchem naturalnym(urodzenia, zgony30).

Dodatkowy problem rodziło nieprecyzyjne określenie kategorii „obecny/nie- obecny". W 1869 roku instrukcja wyjaśniała, iż zaosobęstale obecną można uznać taką, któraprzebywa w miejscu przeprowadzania spisu nie krócej niż miesiąc. Po­

dobniestale nieobecną miałabyć osoba od co najmniej miesiąca nieprzebywająca wmiejscu dokonywania spisu. W instrukcji z 1880 roku31utrzymanotakierozumie­ nie tych kategorii,ale, jakwiemy, spisu nie dokonywali w Krakowie komisarze, lecz poddani spisowi mieszkańcy. Oni zaś najczęściej znali tylko skróconą wersję instru­

Powszechne spisy ludności w monarchii Habsburgów 395

kcji zawartą w tzw. kartach oznajmującychi, jak można przypuszczać, nawet doniej nie stosowali się nadmiernie gorliwie. Na przykład,bardzo często zdarzało się, iż mimo obowiązku wypełnienia tylko jednej z rubryk dotyczących miejsca pobytu, wypełniano dwie z czterech możliwych, np. czasowo obecny i stale nieobecny, lub odwrotnie - stale obecny i czasowo nieobecny. Dotyczyło to najczęściej dzieci lub wnuków głowy domu, przebywającychpozaKrakowem na czasnauki,oraz służby, wobec której gospodarze wzbraniali się przed deklarowaniem, że przebywa stale wdanymgospodarstwiedomowym.

Instrukcja spisowa w 1880 roku przewidywała zgromadzenie danychosób po­ grupowanychw gospodarstwadomowe.Karta ankiety spisowej składałasię zna­

stępujących elementów: informacje wstępne dotyczącemiasta, dzielnicy, numeru re­

alności (kamienicy) i numeru partii (mieszkania); następnie, ujęte w formie tabeli, informacje zasadniczeoposzczególnychmieszkańcach podawanew stałejkolejno­

ści: głowa domu,jego rodzina podstawowa, inni krewni, lokatorzy oraz służba do­ mowa i pracownicy; wreszcie, poza tabelą, data przeprowadzenia spisu i podpis właściciela (administratora) domu lub głowy gospodarstwa potwierdzający pra­ wdziwość podanych informacji. Nadrugiej stronie kartyznajdowały się informacje o posiadanych koniach, bydle itp., które zostały przeze mniepominięte.

Informacje zasadnicze o poszczególnych mieszkańcach obejmują: nazwisko, imiona, wwypadku szlachty - stopień szlachectwa, herbi przydomek, wwypadku mężatek lub wdów - nazwisko rodowe i ewentualne nazwiska poprzednich mę­ żów, następnie określenie płci danej osoby oraz jej wiek (lub rok, miesiąc i dzień urodzenia). Kolejnopodane zostało miejsce urodzenia i miejsce prawnej przynależ­

ności, dalej: wyznawana religia, stan cywilny, język towarzyski używany na co dzień, zawódorazźródło utrzymania (i posiadanedobra nieruchome) wrazzewen­ tualnymi dodatkowymi źródłami zarobków, umiejętność czytania i pisania oraz, wspomniane już wcześniej, aktualne miejsce pobytudanejosoby. Pozostałe rubryki są przeznaczone naokreślenie możliwych ułomności fizycznych i umysłowych, któ­ re mogły trapić poddanego spisowi mieszkańca miasta, ato: ślepyna obaoczy,głu­ choniemy, głupowaty bądź obłąkany. Przewidziano także rubrykę na dodatkowe uwagi.

Instrukcje do przeprowadzaniaspisówludności (przeznaczone jedynie dla ko­ misarzy spisowych), arkusze spisowe i tzw.karty oznajmującebyłyopracowywane przez CentralnąKomisjęStatystyczną w Wiedniu.

Zestawienie warunków przeprowadzania trzech pierwszych austriackich spi­

sów ludności, które mogą pretendować domiana powszechnych, oraz informacji, które w nich zawarto przedstawiam poniżej-w tabeli 1. W Krakowie zachowały się, w zasadziekompletne,karty spisowe mieszkańców miasta zgromadzone wcza­ sie powszechnych spisów ludnościprzeprowadzonych w czasach monarchii austro- węgierskiej. Były to, kolejno, spisy zlat: 1857, 1869,1880, 1890, 1900i 1910. Wypeł­ nione ankiety spisowe z tych lat przechowywane są w Archiwum Państwowym w Krakowie. Większość nie jest jeszcze opracowana - są jedynie zszyte w księgi i wyposażonew indeksy osobowe,zaś badacze wykorzystują jeciągle jeszcze w bar­ dzo ograniczonymzakresie.

Tabela 1. Porównanie powszechnych spisów ludności przeprowadzanych w monarchii habsburskiej w latach 1857, 1869 i 1880

Warunki przeprowa­

dzenia spisu lub wymacane dane

Rok

1857 1869 1880

Warunki przeprowadzenia spisu Sposób

przeprowadze­ nia spisu

Spis przeprowadzali komisarzespisowi, którzy wypełniali kartyna podstawie posiadanych list ludnościi uzupełniali te dane, kontrolującstan rzeczywisty.

Spis przeprowadzali komisarze spisowi, którzy, chodząc od mieszkania do mieszkania,sprawdzali stan rzeczywisty.

Spis został przeprowadzony w miastach

o własnym statucie (Kraków i Lwóww Galicji) przez rozesłanie ankiet spisowych do każdego

z mieszkań. Ankiety wy­ pełniali sami mieszkańcy miasta; rola komisarzy spisowych ograniczałasię do wyrywkowego sprawdzania poprawności danych.

Instrukcja spisowa

Osobnydruk przewidziany wyłącznie dla komisarzy spisowych.

Osobny druk dla komisarzy orazobszerne objaśnienia zamieszczone na kartach spisowych.

Osobnydruk dla komisarzy.

Brak objaśnieńna kartach spisowych, natomiast rozprowadzano wśród mieszkańców, wraz z kartami, rodzaj pism przewodnich obejmujących podstawowe zasady wypełniania ankiet.

Język kart spisowych

Wyłącznie językniemiecki (drukneogotycki).

Języki reprezentowane w RadziePaństwa, czyli niemiecki, polski, ruski, czesko-morawsko-słowacki, serbsko-kroacki, słoweński, włoski i rumuński. Dla Galicji przygotowane były kartydwujęzyczne: po polsku

i po rusku.

Języki reprezentowane w Radzie Państwa,czyli niemiecki,polski, ruski, czesko-morawsko-słowacki, serbsko-kroacki, słoweński, włoskiirumuński.Dla Galicjiprzygotowanebyły karty dwujęzyczne: po polsku

i po rusku.

Wy magane dane spisowe Nazwisko

i imiona

Oczekiwanopodanianaz­

wiska i imienia wraz z określeniem stopnia szla­

chectwa i przydomka.

W praktyce dane te zobowiązana była podać jedyniegłowa domu, w wypadkuczłonków jej rodzinyczęstopodawane były jedynie imiona lub wręcz tylkostopień pokrewieństwa/ powino­

wactwa. Służba domowa

Podać należałonazwisko, imię chrzestne, przydomek szlachecki i stopień szlachectwa każdejosoby mieszkającej w danym gospodarstwie.Szczegółowo wymieniono takżew objaśnieniach, jaka powinna być kolejność wpisywania danych.

W odniesieniu do każdej osobynależałopodać nazwisko, imiona, w wy­ padku szlachty - stopień szlachectwa, herb i przydomek, w wypadku mężatek lub wdów- naz­

wisko rodowe i ewentualne nazwiska poprzednich mężów.

Powszechne spisy ludności w monarchii Habsburgów 397

Warunki przeprowa­

dzenia spisu lub wymacane dane

Rok

1857 1869 1880

przeważnie nie była określana nawetimieniem.

Płeć Brak osobnejrubryki, ale wiele informacjispiso­ wychnależało zaznaczać liczbą „1” w rubrykach podzielonych ze względu na plećdanej osoby.

Przewidziano osobne rubryki,wktórychnależało określić płeć każdej zosób poddanych spisowiprzez wpisaniecyfry„1”.

Przewidziano osobne rubryki, w których należało określić płeć każdej z osób poddanych spisowiprzez wpisanie cyfry „1”. Wiek Należało podać rok, miesiąc i

dzień urodzenia.W praktyce wymóg ten dotyczyłtylko głowydomu, choćczęsto podawany byłnawet w tym przypadkujedynie orien­

tacyjny wiek. Oprócz tego przewidziano dla mężczyzn

16, dla kobiet 7 rubryk określających grupę wiekową, do której dana osoba przynależy, comiało byćoznaczoneprzez wpisanie liczby „1”

w odpowiednimmiejscu.

Oczekiwanopodaniatylko roku urodzenia.

Oczekiwano podaniaroku urodzenia, a także, o ileto możliwe, miesiąca i dnia. W praktyce często pojawiał się tylko wiekdanej osoby.

Miejsce urodzenia

Brak Należałopodać nazwę kraju

monarchii, powiatu imiejscowości, w której dana osoba się urodziła.

Wymagano podania nazwy miejscowości

i powiatu, w którym dana osoba sięurodziła.

Miejsce prawnej przynależności

Brak Przewidziano tylko dwie

możliwościokreślenia przynależności;cyfrą „1”

należało oznaczyć,czydana osoba przynależydogminy, w której jest poddana spisowi, czyteż jest„obca”, czyli posiadaprawo przynależnościdojakiejś innej jednostki

administracyjnej.

Wymagano podania nazwy miejscowości

i powiatu, do którego dana osoba przynależała.

Wyznanie religijne

Przygotowano dziesięć rubryk, w którychnależało przez wpisanie cyfry„ 1 ” oznaczyć wyznawaną religię.

Przewidzianotrzy różne obrządki religii katolickiej, dwa dyzunickiej, dwa

Wobjaśnieniachpodano dwanaście wyznań religij­

nych,ale jedynie jako przykład, należało bowiem wpisaćcałkowicie dowolnie nazwę wyznawanejreligii.

Całkowicieswobodnie (brak jakiejkolwieklisty)należało podać nazwę wyznawanej religii.

Warunki przeprowa­

dzenia spisu lub wymagane dane

Rok

1857 1869 1880

wyznania protestanckie, unitarianizm,wyznanie mojżeszoweoraz inne(bez możli­

wości określeniajakie).

Stan cywilny Przygotowane były po trzy rubryki, osobnodla kobiet i mężczyzn,w których przez wpisanie cyfry „1” możnabyło określić,jaki jeststan cywilny danej osoby. Do wyborubyły tylko: wolny, żonaty/ mężatka i owdowiały.

Należałopodać stan cywilny każdejosoby (zgodny ze stanem prawnym). Podano cztery określenia do wyboru, ale wpisu dokonaćnależało samodzielnie (słownie,nie zaś zaznaczając liczbąlub innym znakiem).

Oczekiwanopodania infor­ macji o stanie cywilnym zgodniezestanemprawnym (nie uznawano małżeństw tzw.

rytualnych, jednak w Krakowie informacje na temat takich małżeństw były podawane wbrewinstrukcji).

Język towarzyski Brak Brak Dopuszczano wpisanieje­

dynie jednego z języków reprezentowanych w Radzie Państwa (nie­ miecki,polski, ruski, czesko- morawsko-slowacki, serbsko-kroacki, słoweński, włoskii rumuński).

Wykluczano języki żydowskie, które jednak w Krakowiebyłysporadycznie wpisywanewbrew instrukcji.

Zawód Przygotowanychbyło 16 rubryk z nazwamigrup zawodowych orazdwie rubryki dodatkowe: dla mężczyznpowyżej 14 roku życia niewykonujących żadnego z podanych zawodów oraz dla kobiet i dzieci razem. Informacja o przynależności do jednej z tych gruppodawana była poprzez wpisanie cyfry „1”

wodpowiedniej rubryce.

Należało wpisaćnazwę wykonywanegozawodu, możliwie dokładnie okreś­

lając charakter wykonywanej pracy. Instrukcja

przewidywała wpisanietylko tego zatrudnienia, które jest najważniejszymźródłem utrzymania.

W sposób całkowicie do­

wolnynależałowpisać nazwę wykonywanego zawodu.

Źródło utrzymanialub pozycja zawodowa

Brak W tym miejscu należało

sprecyzować, jakie stano­ wisko zajmujesię, wy­ konującwymieniony wcześniej zawód.

W tym miejscunależało sprecyzować, jakiesta­

nowisko zajmuje się wy­ konując wymieniony wcześniej zawód, orazpodać

Powszechnespisy ludnościw monarchii Habsburgów 399

Warunki przeprowa­

dzenia spisu lub wymagane dane

Rok

1857 1869 1880

podstawowe źródło utrzymania.

Dodatkowe źródło utrzymania

Brak Brak Jeśli dana osoba posiadała

dodatkowe źródło

utrzymania, winna była w tej rubryceokreślić tylko, czy źródłemtymbyło rolnictwo czyteżprzemysł lub handel.

Umiejętność czytania i pisania

Brak Brak Podane byłydo wyboru dwie

możliwości: czyta i piszę lubtylkoczyta. Jeśli cyfra „1”nie pojawiłasię w żadnej z tych rubryk, oznaczałoto, iż dana osoba nie umie ani czytać, ani pisać.

Miejsce pobytu Przez wpisaniecyfry „1” należało określić, czydana osoba jest stale bądź czasowo obecna czy nie­ obecna. Przewidzianebyły osobne rubryki dla kobiet imężczyzn.

Przez wpisanie cyfry„1 ” wodpowiedniej rubryce należało określić, czydana osoba jest stalebądź czasowoobecnaczy nieobecna.W objaśnieniach szczegółowo informowano, jakie są kryteria

kwalifikującedaną osobę do jednej

z tych grup.

Przygotowanebyły osobne rubryki, w których należało zaznaczyć przezwpisanie liczby „1”,czy dana osoba jest stale lub czasowo obecna

czynieobecna. Instrukcja przewidywałamożliwość zaznaczeniatylko jednej odpowiedzi, co w Krakowie byłoczęsto lekceważone.

Ułomności fizyczne i psychiczne

Brak Brak odrębnej rubryki.

Wobjaśnieniach podano, iż informacje takie należy wpisać w rubryce „Uwagi”.

Jeśli dana osoba trapiona była jakimiśułomnościami, należało je zakwalifikować dojednejz czterech podanych grup (ślepy na oba oczy, głuchoniemy, głupowaty bądź obłąkany) i zaznaczyć to w

odpowiedniej rubryce przez wpisanie cyfry „1”. Miejsce pobytu

nieobecnego

Brak Brakodrębnej rubryki.

W objaśnieniachpodano,iż informacje takie należy wpisać w rubryce „Uwagi”.

Należałopodać, gdzie przebywa osoba zobo­

wiązana do poddaniasię spisowi w danym miejscu, acz czasowo bądź stale nieobecna.

Uwagi Nie precyzowano, co powinno sięewentualnie znaleźć w tymmiejscu.

Tutajmiałysię znaleźć informacje na temat tra­ piących daną osobę ułom-

W rubrycetej należało zaznaczyćpowód, dla któregodana osobanie

Warunki przeprowa­

dzenia spisu lub wymagane dane

Rok

1857 1869 1880

ności, tutaj takżeumieścić należało dane na temat miejsca pobytu osoby określonej wcześniej jako nieobecna. Wojskowi, którzy nie poddawali sięspisowi powszechnemu, mieliw

„Uwagach” zaznaczyć ten fakt.

poddałasięspisowi powszechnemu,jeśli taki przypadeksię zdarzył. Do­

tyczyło towojskowych pozostających w służbie czynnej, a mieszkających poza budynkami wojskowymi. Poza tym można było całkowicie swobodniewpisaćw tym miejscu wszelkie informacje, które dana osobauznała za istotne,np. fakt

zamieszkiwania w Krakowie przez okres wymagany do nabycia prawa przynależności.

Źródło: Przechowywane wArchiwum Państwowym w Krakowie zespoły:Spis ludności Miasta Krakowa z roku 1857, Spis ludnościMiasta Krakowa z roku1869iSpis ludnościMiasta Krakowa z roku1880.