Gościmierz Geras
Bezwładność psychiczna i jej
znaczenie diagnostyczne
Studia Philosophiae Christianae 19/2, 83-104
1983
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K
19/1983/2
G O S C IM IE R Z G E R A S
BEZWŁADNOŚĆ PSYCHICZNA I J E J ZNACZENIE DIAGNOSTYCZNE
I K w e s tie te rm in o lo g ic z n e , I I P r o b le m w sp ó ln e g o c z y n n ik a , I I I Z n a czenie o b ja w ó w b e z w ła d n o ś c i p sy c h ic z n e j z p u n k tu w id z e n ia d ia g n o styki p sy c h o lo g ic z n e j, A. Z w ią z e k o b ja w ó w b e z w ła d n o ś c i p sy c h ic z n e j z c e c h a m i o so b o w o ści w n o rm ie , B. Z w ią z e k o b ja w ó w b e z w ła d n o ś c i
p sy c h ic z n e j z p a to lo g ią
I KWESTIE TERMINOLOGICZNE
W związku z używaniem przez różnych autorów wielu terminów na określenie zjawisk psychicznych o cechach bez władności, a mianowicie pojęć takich jak perseweracja, dy spozycja sztywności, latencja, lepkość, w erbigeracja — uw a żamy za stosowne przeprowadzenie krótkiej analizy stosowa nej terminologii.
N ajbardziej adekw antym wspólnym term inem byłoby po jęcie bezwładności, gdyż jak się przekonamy zawiera ono wszystkie cechy pojęć stosowanych zamiennie, a więc perse- weracji i innych.
W mechanice tzw. mom ent bezwładnościowy równy jest ilo czynowi masy pomnożonej przez kw adrat promienia w przy padku ruchu obrotowego i masie w przypadku statycznym. Im większa masa tym większa bezwładność, koło zamachowe w zależności od swej bezwładności toczy się jeszcze określony czas po wyłączeniu napędu.
W układach elektrycznych złożonych z oporności czynnej, indukcyjnej i pojemnościowej — po przyłożeniu napięcia prąd nie osiąga stanu saturacji określonego param etram i układu bez opóźnienia, ale stopniowo, a w ynika to z bezwładności układu, przy czyim masie z układów mechanicznych odpowia da indukcyjność i pojemność. Bezwładność w ustrojach ży wych przejaw ia się w czasie latencji reakcji, w trw aniu re akcji (zaleganiu pobudzenia) mimo ustania przyczyny wywo łującej, oraz w kategoriach psychologicznych w sam orzutnym powracaniu do świadomości poprzednich przeżyć bez związku
z aktualną sytuacją, a także w skłonności do uporczywego trzym ania się pewnych ustalonych postaw intelektualnych w mom entach, gdy rozwiązanie problemu wymaga właśnie ich zmiany. Przeciągające się trw anie zjawiska mimo ustąpienia przyczyny jest najogólniejszą cechą bezwładności w ujęciu fizykalnym. Powroty poprzednich przeżyć do świadomości — co jest jedną z cech perseweracji, w ynikają z trw ania poprze dnio zakodowanych informacji, a od zjawisk czysto pam ię ciowych odróżniałoby je „wpadanie” do naszej świadomości bez jej udziału. Być może, że wspólną przyczyną tego typu zjawisk jest krążenie impulsów nerwowych w określonych fragm entach sieci neuronowej — w tzw. zam kniętych samo- pobudzających się łańcuchach neuronowych — co zostało odkryte przez Lorento de No i rozwinięte przez Hebba к
W opisie zjawisk psychicznych o cechach bezwładności przez długi okres czasu dominowało pojęcie persew eracji — być może dlatego, że od mom entu wprowadzenia tego term inu zaczęto się w psychologii naukowo ty m problemem zajmować.
Term in „persew eracja” został wprowadzony do psychologii przez Neissera w roku 1894 i określony następująco: persewe racja jest to zjawisko pow tarzania lub kontynuow ania nie norm alnie uporczywych czynności2. Historycy psychologii zw racają uwagę, że jednym z pierwszych, którzy opisali zjawi ska określone przez Neissera jako persewerację — był A ry stoteles *.
Lankes w roku 1915 do persew eracji zaliczał następujące zjawiska: a) uporczywe występowanie w rażenia przeżytego poprzednio wrawiadczenia b) trudności w przejściu z jednej czynności do drugiej w skutek przeciągającego się trw ania po przedniego procesu c) sam orzutne powracanie do świadomości poprzednio doznanego przeżycia 4.
J. Konopnicki definiuje persewerację następująco: persewe racja lub w tórna funkcja jest nazwą jaką dajemy w psycho logii tendencji naszych dyspozycji do mimowolnego bez żad nego w ysiłku ze strony danego osobnika odnawiania w świa
1 D. O. H e b b : P s y c h o p h y sio lo g ie d u c o m p o r te m e n t, P a r is 1958, 74— — 90. 2 C. N e iss e r: S itz u n g d e s V e r e in s O s td e u ts c h e r Ir r e n a r z te , A llg e m Z ts c h r. f ü r P h y c h ia tr ie , 51 (1894) 1016. 5 H. J . E y se n c k : T h e s tr u c tu r e o f h u m a n p e r s o n a lity , L o n d o n 1970, 57—73. 4 L . W . L a n k e s : P e r s e v e r a tio n , B rit. J o u r n . of P sy c h o l., n r 7 (1915) 387— 419.
domości tych doświadczeń, które te dyspozycje wyproduko wały 5.
A. Kępiński określa persew erację jako powtarzanie tej sa mej form y aktywności niezależnie od bodźców otoczenia6.
W roku 1935 Lewin wprowadził do psychologii nowy te r min na określenie niektórych form perseweracji, a mianowi cie pojęcie dyspozycji sztyw ności7. Przez dyspozycję sztyw ności Lewin rozumie trudność do zmiany dobrze ustalonych przyzwyczajeń, skłonność do uporczywego trzym ania się pew nych ustalonych postaw 8.
Goldstein w yodrębnił sztywność pierw otną i w tórną 9. P ier wotna to wg niego trudność do zmiany prostych czynności ru chowych np. rysowania, zmiany pisma, w tórna natom iast prze jawia się w brakach myśli abstrakcyjnej i twórczej w skutek uporczywości, sztywności postaw intelektualnych.
W yodrębnienie pojęcia sztywności nie wnosi nic nowego, cechy sztywności mieszczą się w cechach persew eracji w uję ciu Lankesa.
Sztywność wprowadzona przez Lewina polega na przecią gającym się w czasie wpływie czynności poprzednich na czyn ności następcze, przyczyni wpływ ten charakteryzuje się okre ślonym stopniem uporczywości.
Zarówno persew eracja jak i sztywność zaw ierają najogól niejsze cechy pojęcia bezwładności.
Na tem at ten wypowiadał się Pawłów, w yrażając opinię, że w objawach perseweracji, stereotypii, iteracji przejawia się to samo zjawisko chorobowe — patologiczna bezwładność stru k - ktur korowych 10.
J. Strelau określa bezwładność jako cechę przeciwstawną ruchliwości procesów nerwowych (w ujęciu P aw ło w a)n .
S. Siek zalicza zjawiska takie jak perseweracja, inercja,
5 J. K o n o p n ic k i: P e r s e w e r a c ja ja k o k r y t e r iu m s e le k c ji d zie c i t r u d
nych w w y c h o w a n iu , R u c h P e d a g o g ic z n y , n r 3 (1947/48) 199.
* A. K ę p iń s k i: S c h iz o fr e n ia , W a rs z a w a 1972, 36— 39, 161.
7 R. B. C a tte ll: T h e r id d le o f p e rs e v e r a tio n , d is p o s itio n r ig id ity a n d
p ersonality, J o u r n . of P e rs o n a lity , n r 14 (1946) 21— 47, te n ż e : D isc r ip - tion a n d m e a s u r e m e n t o f p e r s o n a lity , N e w Y o rk 1946, 433— 442. 8 Zob. p rz y p is n r 7. 8 Zob. p rz y p is n r 7. 10 I. P a w łó w : 20 la t b a d a ń w y ż s z e j c z y n n o ś c i n e r w o w e j z w ie r z ą t, W aszaw a 1952, 530. 11 J. S tr e la u : P r o b le m y i m e to d y b a d a ń ty p ó w u k ła d u n e r w o w e g o
c złow ieka, W ro c ła w 1965, 34— 35, te n ż e : T e m p e r a m e n t i t y p u k ła d u n erw o w eg o , W a rs z a w a 1969, 96— 99, 303—312.
sztywność, funkcja w tórna (oddźwiękowość wg Sieka) — do jednej k ateg o rii12.
Najogólniejsze cechy bezwładnościowe omawianych zjawisk zaw arte są w sform ułow anym w roku 1927 przez Spearm ana prawie inercji psychicznej: „procesy poznawcze zaczynają się i kończą bardziej stopniowo niż ich przyczyny” 13.
II PROBLEM WSPÓLNEGO CZYNNIKA
Czy w różnych formach bezwładności psychicznej w ystępu je tzw. wspólny czynnik? Za początek dyskusji na ten tem at przyjm uje się prace Heymansa i Brugmansa oparte o teorię funkcji w tórnej mózgu stworzoną przez O. Grossa w roku
1902 14.
Wg. O. Grossa funkcja w tórna jest cechą układu nerw owe go w yrażającą się w jego wpływie na późniejsze funkcje cen tralnego układu nerwowego pod postacią spontanicznej ten dencji do powrotu przeżyć psychicznych (perseweracja w uję ciu Lankesa 15).
W roku 1913 Heymans i Brugmans zbadali wzajemne sto sunki między różnymi m iaram i bezwładności, stosując sześć następujących testów:
1) mieszanie kolorów na w irującym krążku
2) próg krytyczny migotania światła (flicker treshold) 3) adaptację wzroku do ciemności
4) adaptację dźwiękową
5) pisanie norm alnie i odwrotnie
6) błędy językowe typu perseweracyjnego 16.
Uzyskane między niektórym i testam i wysokie pozytywne korelacje np. + 0,72 między testem mieszania kolorów i błę dami językowymi, +0,59 między mieszaniem kolorów a pisa niem norm alnie i odwrotnie skłoniły autorów do wypowiedze nia się na tem at istnienia wspólnego czynnika — czynnika wspólnego bezw ładności17.
Podobne w yniki uzyskane na innych pomiarach uzyskali także Lankes w roku 1914 oraz W ynn-Jones w 1915 obaj w y
12 S. S ia k : O so b o w o ść, W a rs z a w a 1982, 110, 141.
13 C. S p e a r m a n : L e s a p titu d e s d e l’h o m m e , P a r i s 1935, C o n se rv . des
a r t s e t m e tie rs , 351.
14 О. G ro ss: D ie c e re b r a le S e k u n d ä r u n k tio n , L eip zig 1902, 69. 15 Zob. L a n k e s , op. cit.
16 G. H e y m a n s , H. B ru g m a n s : I n te llig e n z p r ü fu n g e n bei S tu d ie r e n d e n ,
Z ts e h r f ü r a n g e w . P sy c h o lo g ie , n r 7 (1913) 317—'331.
powiedzieli się za istnieniem wspólnego czy n n ik a18. W na stępnych latach Bernstein w roku 1924 oraz Spearm an w 1927 i ponownie w roku 1950 wypowiedzieli się podobnie19.
Inną koncepcję dał Jasper w roku 1931. Stosując 16 testów w tym kwestionariusz (badający tzw. uświadomioną persew e rację), pięć testów dotyczących wrażeń, sześć testów dotyczą cych procesów ruchowych i cztery badające procesy myślowe, autor ten uzyskał średnie interkorelacje oscylujące wokół w ar tości 0,21 i w ysunął koncepcję nie jednego czynnika, ale gru py czynników bezwładności (perseweracji) 20.
Obszerne badania nad problemem wspólnego czynnika prze prowadzał Cattell, używając testów badających bezwładność ruchową 21.
C attell wypowiedział się za istnieniem wspólnego czynnika i w w yniku analizy korelacji w yróżnił dwa rodzaje bezwład ności ruchowej: bezwładność ruchową typu naprzemiennego oraz ruchową typu wysiłku twórczego. Przykładem typu n a przemiennego są testy w których pisze się naprzem iennie li tery ABC przez 15 sek, potem abc przez 15 sek i następnie aAbBcC też przez 15 s e k .22
Drugi typ ruchowej bezwładności dotyczy trudności przej ścia od dobrze ustalonych nawyków do czynności zupełnie nowej. W ymienia się tutaj testy szyfrowania, rysowania gwia zdy norm alnie i w lustrze, czytania odwrotnie tekstu 23.
Testy C attella spraw dzał we F rancji R. Zazzo, otrzym ując nieco wyższe korelacje 24.
B. N otcutt na podstawie badań bezwładności procesów ru chowych, zmysłowych i kojarzeniowych uzyskał wzajemne
18 L. W. Jo n e s : P e r s e v e r a tio n , B rit. A ssoc. A d v . Sci., n r 85 (1915)
698.
19 С. S p e a rm a n , L. W . Jo n e s : H u m a n a b ility , L o n d o n 1950, 198. 20 H . H . J a s p e r s : I s p e r s e v e r a tio n a fu n c tio n a l u n it p a rtic ip a tin g
in all b e h a v io u r processes? J o u r n . soc. P sy c h o l., n r 2 (1931) 28— 51.
21 R. B. C a tte ll: O n th e m e a s u r e m e n t o f p e r s e v e r a tio n , B rit. J o u r n .
Ed. P sy c h o l., n r 5 (1935) te n ż e : D e sc rip tio n a n d m e a s u r e m e n t o f p e r
sonality, N e w Y o rk 1946, 433— 442, te n ż e : A g u id e to m e n ta l te s tin g ,
L ondon 1948, 228— 255, te n ż e : T h e r id d le o f p e rs e v e r a tio n , d is p o si
tion r ig id ity a n d p e r s o n a lity , J o u r n . of P e r s o n a lity , n r 14 (1946) 21— 47.
22 Zob. p rz y p is n r 21. 23 Z ob. p rz y p is n r 21.
24 R. Z azzo: M a n u e l p o u r l’e x a m e n p sy c h o lo g iq u e de l’e n fa n t, N e u
interkorelacje w granicach od 0,002 do 0,08 i zaprzeczył istnieniu wspólnego czynnika 25.
Podsumowania na tem at badań wspólnego czynnika bez władności dokonał Eysenck i wykazał, że istnieje wiele wzglę dnie niezależnych czynników bezwładności. Wg H. Eysencka istnieje wiele form psychicznej bezwładności (perseweracji) ta kich jak zmysłowa, ruchowa, myślowa 2e.
W edług badań H o rm an a27 oraz G u ilfo rd a28 nie istnieje wspólny czynnik bezwładności, ale przynajm niej u osób zdro wych pewna liczba czynników grupowych. J. P. Guilford wy różnia następujące rodzaje bezwładności psychicznej (persewe racji): 1. zmysłowa 2. percepcyjna 3. ruchowa 4. percepcyjno- -ruchowa 5. wzrokowo-ruchowa 6. myślowa 7. emocjonalna.
Pogląd o braku jednego wspólnego czynnika w różnych formach bezwładności znajduje potwierdzenie w badaniach z zakresu fizjologii wyższych czynności nerwowych gdzie kon tynuatorzy szkoły Pawłowa — Tiepłow 29, Borisowa 30, Niebyli- cyn S1, a w Polsce Strelau 32 na podstawie badań tych samych' cech procesów nerwowych na różnych analizatorach wykazali różne wyniki w zależności od badanego analizatora, w ysuw a jąc w związku z tym koncepcję tzw. parcjalnych typów ukła du nerwowego 33.
25 B. N o tc u tt: P e r s e v e r a tio n a n d flu e n c y , B rit. J o u r n . of P sy c h o l.,
n r 33 (1942/43) 200— 208.
28 Zob. E y se n c k , op. cit.
27 H. H ö rm a n n : Z u m P r o b le m d e s p s y c h is c h e n S ta r r h e it (R ig id itä t)
Z ts c h r. e x p e r. a n g e w . P sy c h o l., n r 3 (1955) 662— 683.
28 J . P . G u ilf o rd : P e rs o n a lity , N ew Y o rk 1959, 420—430.
29 B. M. T ie p ło w : N ie k o to r y je w o p r o s y iz u c z e n ija o b szc zic h tip o w
w y ż s z e j n ie r w n o j d ie ja tie ln o s ti c z e ło w ie k a i ż iw o tn ic h , w p r a c y : T i-p o lo g ic z e s k ije o so b ie n n o sti w y ż s z e j n ie r w n o j d ie ja tie ln o s ti c z e lo w ie k a ,
to m I, M o sk w a 1956, 99— 100.
30 M. N. B o riso w a , K. M. G u rie w ic z i in n i: M a te r ia ły k s p r a w n itie l-
n o m u iz u c z e n iju r o z lic z n y c h p o k a z a tie le j p o d w iż n o s ti n ie r w n o j s is te m y c z e ło w ie k a , w p ra c y : T ip o ło g ic z e s k ije o so b ie n n o sti w y ż s z e j n ie r w n o j d ie ja tie ln o s ti c ze lo w ie k a , to m II I, M o sk w a 1963, 42—59. 31 W . D. N ie b y lic y n : O s n o w n y je s w o js tw a n ie r w n o j s is te m y c z e lo w ie k a , p r o s w ie s z c z e n je , M o sk w a 1966. 32 J. S tr e la u : P r o b le m p a r c ja ln y c h ty p ó w w y ż s z e j c zy n n o ś c i n e r w o w e j, P s y c h o l. W y chów ., n r 2 (1958) 244—250, te n ż e : T e m p e r a m e n t i ty p u k ła d u n e r w o w e g o , W a rs z a w a 1969, 303— 312, te n ż e : T h e p ro b le m s o f g e n e ra l a n d p a rtia l ty p e in th e lig h t o f d iffe r e n t m e th o d s o f n e r v o u s s y s te m ty p e d e sig n a tio n , w : P sy c h o lo g ic a l b a ses o f in d iv id u a l p sy c h o lo g ic a l d iffe r e n c e s , I n te r n a t . C o n g re ss of P sy c h o lo g y , M o sk w a
1966.
Istnieją jednak okoliczności w których mogą występować czynniki wpływające na integrację funkcji psychicznych w określonym kierunku i wówczas możemy stwierdzić w ystępo wanie nasilenia objawów bezwładności w różnych formach, a więc nasycenie pewną wspólnością. Za czynnik w yw ołują cy występowanie takiej integracji w zakresie bezwładności należy uznać deteriorujące działanie pewnych chorób. W ba daniach bezwładności psychicznej w zaburzeniach czynności tarczycy stw ierdziłem nasilenie różnych form omawianych objawów w najbardziej zaawansowanych przypadkach m yxe- demy i tyreotoksykozy, co najprawdopodobniej wynikało z organicznych uszkodzeń mózgu dość typowych w tych cho robach 34.
III ZNACZENIE OBJAWÓW BEZWŁADNOŚCI PSYCHICZNEJ Z PUNKTU WIDZENIA DIAGNOSTYKI PSYCHOLOGICZNEJ
Zastosowanie badań bezwładności psychicznej do diagno zy psychologicznej zostało zapoczątkowane w roku 1906 przez E. Wiersmę S5.
Wiersma do oceny objawów bezwładności zastosował nastę pujące metody: 1. pomiar czasu adaptacji wzrokowej do ciem ności 2. pomiar w rażenia fuzji (scalania się) jaśniejszych i ciemniejszych miejsc na w irującym krążku 3. pomiar k ry ty cznej częstotliwości m igania bodźca świetlnego (flicker tres-
hold). Badając chorych psychicznie Wiersma w ykazał zwiększo
ną bezwładność w depresjach i schizofrenii paranoidalnej. Bezwładność psychiczna wg Wiersimy zwiększa się w edług ko lejności: 1. pacjenci m aniakalni 2. osoby zdrowe psychicznie 3. pacjenci depresyjni 4. pacjenci paranoicy i paranoidalni 3S.
Po pionierskiej w tym zakresie pracy Wiersimy roz winęły się badania mające na celu sprawdzenie symptom atycz- ności objawów bezwładności psychicznej w różnych schorze
34 G. G e ra s : B a d a n ia e k s p e r y m e n ta ln e n a d b e z w ła d n o ś c ią p sy c h ic zn ą , praca d o k to r s k a , U n iw e r s y te t J a g ie llo ń s k i, K r a k ó w 1963, te n ż e : R e la
tions d a n s le te m p s e n tr e l’im a g e su c c e s siv e e t la co u rb e e le c tro c a r - d io graphique c h e z le s d y s th y r o id ie n s , I n te r n a t io n a l C o n g re ss of P s y
chology, S e ssio n X L , W a s h in g to n 1963, A b s tr a c ts 50— 51, te n ż e : L ’in e r
tie m e n ta le e t les tr o u b le s de la th y r o ïd e , C o n g re s I n t e r n a t , d e l ’H y p nose e t de M e d e c in e P s y c h o s o m a tiq u e , P a r i s 1965, R e s u m e s d es C o n ferences 9— 10, te n ż e : O b ra z n a s tę p c z y w n a d c z y n n o ś c ia c h i n ie d o c z y n - nościach ta r c z y c y , E n d o k ry n o lo g ia P o ls k a , n r 5— 6 (1967) 663—674. 35 E. W ie rs m a : D ie S e k u n d ä r f u k ti o n bei P s y c h o se n , J o u r n . f ü r P s y chol. u n d N e u ro l., n r 8 (1906) 1— 24.
niach oraz związku tych objawów z cechami osobowości w normie.
A. Z W IĄ Z E K O B JA W Ó W B E Z W Ł A D N O Ś C I P S Y C H IC Z N E J Z C E C H A M I O S O B O W O Ś C I W N O R M IE .
Geneza tych zagadnień sięga wspomnianej już pracy Wier- smy z dziedziny patologii. Wiersma, Heymans i Brugmams37 po zachęcających w ynikach z zakresu patologii postanowili wykorzystać funkcję w tórną (bezwładność, perseweracja) jako kryterium typologiczne w normie i stworzyli system oceny osobowości oparty na trzech wskaźnikach: aktywności, emocjo- nalności i funkcji w tórnej. System ten wyodrębniający osiem typów osobowości w formie bardziej rozbudowanej odrodził się po II wojnie światowej w formie bardziej rozbudowanej we F rancji w charakterologii Rene Le Senne i jest używany w praktyce przez wielu psychologów tego k raju 38.
W. Lankes jeden z przedstawicieli szkoły angielskiej, zaj m ując się związkiem bezwładności z cechami osobowości usta lił ujem ne korelacje między czynnikiem „p” (perseweracja, bezwładność) a czynnikiem „w” W eb b as9. (czynnik „w” jest przeciwieństwem emocjonalności w ujęciu Heymans i Wiers- m y i oznacza następujące cechy: bezwładność w obliczu prze szkód, rzetelność, uprzejmość).
C. Spearm an wykazał, że wysoka skala bezwładności łączy się z brakam i samokontroli, małą energią fizyczną i ze słabą koncentracją uwagi 40.
R. B. Cattell 41 ustalił charakterystyki osób z niską i wysoką bezwładnością. K ryterium bezwładności był w ynik zestawu testów tego autora (głównie testy bezwładności ruchowej).
Cechy osób z niską bezwładnością: skłonni do działania gdy są niezadowoleni, aktywni, lubiący dominować nad otocze niem, narzucający swoje zdanie, pobudzeni, dokuczliwi, dro biazgowi, przedsiębiorczy, mało wrażliwi na bodźce uczucio we, nie przejm ujący się, drażliwi, niespokojni, przejawiający zainteresowania raczej naukam i ścisłymi i spraw am i p rak ty cznymi, przyw iązujący dużą wagę do estetyki, mało śnią skłon ni do krótkich okresów dużego niepokoju, dobrze w yzysku jący inteligencję w sytuacji społecznej, odpowiedzialnym za
37 Zob. p rz y p is n r 16 o raz p rz y p is n r 35.
38 G. B e rg e r: T r a ité p r a tiq u e d ’a n a ly s e d u c a ra c tè re , P a r i s 1958. 33 Zob. L a n k e s , op. cit.
40 Zob. S p e a rm a n , Jo n e s , op. cit.
jęciu. Osobowość na ogół defektywna w skutek niedojrzałości, naiwności i braku opanowania.
Cechy osób z wysoką bezwładnością: zrezygnowani, często szukający rozwiązania swych problemów w skomplikowanych sytuacjach, czasem podstępni i mściwi. Spokojni, powolni, bardziej uczuciowi. S krajni w poglądach, nieśmiali, samotni, wrażliwi, bardziej pesymistyczni i sceptyczni, skłonni do za interesowań raczej humanistycznych, roztargnieni, sentym en talni, niedbali w ubiorze, nieprzywiązujący uwagi do szcze gółów, skłonni do m arzeń sennych, skłonni do okresów dłuż szej depresji lub przygnębienia, nie w yzyskujący inteligencji jak należy.
Osobowość na ogół defektywna z powodu nadm iernych za hamowań z ogólną tendencją do zniechęcenia i braku inte grującego napędu 42.
W innych badaniach Cattell ustalił związlki swej baterii tes tów bezwładności z czynnikowym kwestionariuszem osobowo ści i ustalił (na grupie 100 studentek) korelację równą -0,44 między bezwładnością a czynnikiem E (dominacja) oraz kore lację -0,34 między bezwładnością a czynnikiem G (integracja osobowości) 43.
Podobne, nieco wyższe korelacje uzyskał C attell w bada niach 200 dorosłych mężczyzn 44
I. M. Sm ith wykazał, że bezwładność ruchowa koreluje uje mnie z uzdolnieniami przestrzennym i, dokonana na wielu zmiennych analiza czynnikowa dowiodła nasycenia uzdolnień przestrzennych przez niski w ynik w skali bezwładności 45.
Podobne w yniki świadczące o odwrotnie proporcjonalnym związku między bezwładnością ruchową a uzdolnieniami prze strzennymi wykazali Cattell i Tiner 46.
J. W. P inard ustalił na grupie 194 osieroconych dzieci, że 75% tych dzieci z największym i trudnościam i wychowawczy mi cechowało się w yjątkowo wysoką lub w yjątkowo niską bezwładnością (perseweracją) 47.
42 Zob. p rz y p is n r 41.
43 R. B. C a tte ll: T h e r id d le o f p e r s e v e r a tio n , d is p o s itio n r ig id ity an d
p erso n a lity, J o u r n . of P e rs o n a lity , n r 14 (1946) 21— 47.
44 Zob. p rz y p is n r 43.
45 I. M. S m ith : S p a tia l a b ility , L o n d o n 1964, 264— 274.
46 R. B. C a tte ll, G. B. T in e r: T h e v a r ié té s o f s tr u c tu r a l r ig id ity , J o u r n . of P e rs o n a lity , n r 17 (1949) 321— 341.
47 J. W. P in a r d : T e s ts o f p e rs e v e r a tio n , B rit. J o u r n . of P sy c h o lo g y ,
R ezultaty Pinarda próbowano zastosować do selekcji mło dzieży trudnej wychowawczo w Anglii. Eksperym ent ten prze prowadzony przez W arm ingtona w jednej ze szkół w Cambri dge opisał w Polsce J. K onopnicki48. Na podstawie badań te stam i bezwładności oraz opinii nauczycieli najtrudniejsze dzie ci podzielono na dwie grupy: dzieci z wysoką bezwładnością (klasa X) oraz na dzieci z niską bezwładnością (klasa Z). C harakterystyki osobowości członków tych grup pokryw ały się mniej więcej z charakterystykam i ustolonymi przez Catte- lla. W klasie X zastosowano dużo uprzejmości i wyrozumia łości a w klasie Z surow ą dyscyplinę i te odmienne metody dały lepsze rezultaty wychowawcze.
R. Z azzo49 w ykazał u osób z wysoką bezwładnością tzw. uświadomioną mierzoną przy pomocy kwestionariusza nastę pujące cechy: powolność w tworzeniu pojęć, przywiązanie do wszystkiego co oznacza porządek, bezpieczeństwo, oraz zaha mowanie emocjonalne i nadwrażliwość. Ten sam autor usta lił, że złe przystosowanie społeczne wiąże się z bardzo wysoką lub z bardzo niską bezwładnością 50.
B. N otcutt ustalił, że korelacja między inteligencją (wynik skali Stanforda) a bezwładnością ruchową wynosi +0,41, a między płynnością słowną a bezwładnością +0,27 51, nato miast w badaniach Zazzo 52 związek inteligencji z bezwładno ścią w yrażał się korelacją równą +0,19, a bezwładności z płyn nością słowną -0,13.
A. Kępiński podkreśla, że zachowania i przeżywania typu bezwładnościowego (perseweracyjnego wg określenia autora) mogą występować w stanach zdenerwowania, w śnie i w sta nach półsnu 53, a także, że persew eracja jest czynnikiem prze szkadzającym w a d a p ta c ji54.
Bezwładność psychiczną próbowano także wiązać z bezwła dnością układu wegetatywnego przejaw iającą się w czasie w ygasania reakcji elektroskóm ej na proste bodźce zmysło we. Przykładem tego typu badań może być praca G. Gerasa 55
48 Zob. K o n o p n ic k i, op. cit. 43 Zob. Z azzo, op. cit.
50 Zob. Z azzo, op. cit.
51 Zob. N o tc u tt, op. cit.
52 Zob. Z azzo, op. cit.
53 A. K ę p iń s k i: P sy c h o p a to lo g ia n e r w ic , W a rs z a w a 1972, 75— 76. 54 A . K ę p iń s k i: P sy c h o p a tie , W a rs z a w a 1977, 99.
55 G. G e ra s : P e r s e w e r a c ja a s y m p to m p s y c h o g a lw a n ic z n y , P rz e g l. P sy c h o l., n r 5 (1962) 53—82.
w której badając grupę norm y nie stwierdzono istotnych związ ków, z tym jednak zastrzeżeniem, że w dwóch przypadkach (na 60 możliwych) znalazłem duże nasilenie objawów bez władnościowych we wszystkich wskaźnikach, co potwierdza nasz postulat o istnieniu w niektórych przypadkach tendencji do unifikacji różnych form bezwładności.
B. J. S hev ach 56 przeprowadzając badania związków bez władności z cechami neurotycznym i wykazał, że bezwładność zmysłowa koreluje negatywnie z cechami neurotycznymi, szczególnie z niestałością emocjonalną, natom iast bezwładność ruchowa koreluje dodatnio z wymienionymi cechami.
Badania nad symptomatycznością objawów bezwładnościo wych w patologii, zarówno w zaburzeniach psychicznych jak i innych zostaną przedstawione w następnej części.
B. Z W IĄ Z E K O B JA W Ó W B E Z W Ł A D N O Ś C I P S Y C H IC Z N E J Z P A T O L O G IĄ .
Tem atyka powyższa jest bogato reprezentow ana w wszyst kich pracach z zakresu diagnostyki psychologicznej dotyczącej organicznych uszkodzeń mózgu, epilepsji, schizofrenii, depresji i niektórych form nerwic.
A. Kępiński podkreśla znaczenie symptomatologii bezwład nościowej zwłaszcza w schizofrenii (stereotypia), w depresji, w nerw icy natręctw i organicznyćh uszkodzeniach m ó zgu57, przyczyna należy uwypuklić, że Kępiński jest prawdopodob nie pierwszym na świecie psychiatrą, który zamiast o stereo typii w schizofrenii mówi o perseweracji, bo przecież objaw stereotypii j'est objawem czysto bezwładnościowym, persewe-
racyjnym.
Historycznie jak już zaznaczyliśmy diagnostyczne znacze nie objawów bezwładnościowych wywodzi się od Wiersmy, po nim problem atykę tą podjęli najbardziej znani na świecie psychologowie i psychiatrzy.
J. P inard w roku 1932 przebadał 144 chorych, otrzym ując wzmożoną bezwładność w depresji, w schizofrenii paranoi- dalnej i w paranoi, a niską w histerii i w stanach m aniakal nych 58.
W. Stephenson po zbadaniu 129 pacjentów potwierdził wy
se B. J . S h e v a c h : S tu d ie s in p e r s e v e r a tio n , J o u r n . of P sy c h o l., n r 3 (1936) 403—427.
57 Zob. K ę p iń s k i p rz y p is n r 6 o ra z n r 53, te n ż e : L ęk, W a rs z a w a 1977,
30— 31, te n ż e : M e la n c h o lia , W a rs z a w a 1974, 144— 145.
niki Pinarda, znajdując także podwyższoną bezwładność w przypadkach dem entia praecox 59.
J. A. Eisenson przebadał testam i bezwładności grupę 30 chłopców jąkających się w wieku 16 lat i tyleż mówiących normalnie, stwierdziwszy zwiększoną bezwładność u jąk ają cych się. Jąkanie się jest wg Eisensona oporem przeciwko zmianom i m anifestacją bezw ładności60.
H. J. Eysenck stw ierdził brak znaczących różnic w bezwład ności ruchowej między stanam i lękowymi, histerią i psycho patią, natom iast dokonał on ważnego odkrycia polegającego na zróżnicowaniu histerii i dysthym ii pod względem czasu adaptacji wzrokowej do ciemności uważanego za jedną z m iar bezw ładności61.
Wyniki Eysencka potwierdził w odniesieniu do innego pa ram etru bezwładności G. Claridge, w ykazując skrócenie cza su trw ania efektu następczego spirali Archimedesa w histe rii oraz jego skrócenie w d y sth y m ii62.
Wyżej stwierdzone fakty pozwalają na obiektywne zróż nicowanie przy pomocy m iary bezwładności jednego z bipo larnych czynników osobowości: histeria-dysthym ia.
R. Zazzo przebadał przy pomocy skróconej baterii testów C attella 41 epileptyków, 46 histeryków, 26 pacjentów z de presją, 20 jąkających się -i 200 osób normalnych, otrzym ując w grupie histeryków w ynik nieznacząco statystycznie wyższy niż w normie, przyczym ta ostatnia rozbieżność wyników w stosunku do wyników szkoły Eysencka nie została przez Zazzo wyjaśniona 63.
G rupa epileptyków w badaniach Zazzo otrzym ała wynik istotnie większy od normy, ale różnica między epilepsją a de presją była nieznacząca. Różnice między obu ostatnim i gru pami ujaw niały się tylko w zakresie szybkości wykonywania testów, stąd autor ustalił dwie formuły: a) dla epilepsji: szyb kość norm alna przy czynnościach zautomatyzowanych i jej spadek przy czynnościach nowych b) dla depresji: powolność
59 W. S te p h e n s o n : S tu d ie s in e x p e r im e n ta l p s y c h ia tr y , J o u r n . m e n t.
Sci., n r 78 (1932) 315— 330, 908— 928.
60 J. A. E ise n so n : N o te o n th e p e r s e v e r a tin g te n d e n c y in s tu tte r e r s , J o u r n . g e n e t. P sy c h o l., n r 50 (1937) 195— 198.
61 Zob. E y se n c k , op. cit.
62 G. C la rid g e : T h e e x c ita tio n — in h ib itio n b a la n c e in n e u ro tic s, w
p r a c y : H . J. E y se n c k : E x p e r im e n ts in p e r s o n a lity , L o n d o n 1960, v o l II, 123— 124.
czynności nawykowych i jeszcze większe zwolnienie przy czynnościach nowych.64.
Na podstawie tych wyników Zazzo twierdzi, że w depresji mamy do czynienia z pseudobezwładnością, która jest w yni kiem osłabienia wszystkich funkcji umysłowych u pacjentów. Autor postuluje również, że należałoby przy pomocy analizy czynnikowej ustalić czy wskaźnik bezwładności niezależny od szybkości różni się od bezwładności związanej z powolnością i wszystkimi sytuacjam i osłabienia funkcji umysłowych.
W innej p r a c y 65 Zazzo porównując w yniki 46 epileptyków z 179 norm alnym i uzyskanym i z baterii Cattella doszedł do wniosku, że test „abc” oraz test kolorów Stroops’a najlepiej różnicuje badane grupy, średnia tych dwóch testów u epilep tyków wynosiła 6,28, a średnia zdrowych 5,16, podczas gdy średnia wszystkich czterech testów u epileptyków miała w ar tość 5,55, a u zdrowych 5,13 i na tej podstawie Zazzo stw ier dził, że czynnik „p” (bezwładność) mierzony przez zastosowa ny zestaw testów jest niezależny od szybkości, inteligencji, płynności słownej, wieku oraz k u ltu ry badanego.66
Bezwładność psychiczna w epilepsji była przedm iotem ba dań J. Delay’a i P. P ichot’a 67. A utorzy badali bezwładność przy pomocy baterii Cattella, testu Rorschacha oraz na pod stawie kryterium tzw. bezwładności klinicznej.
Określenie bezwładność kliniczna obejm uje wg J. Delay i P. Pichot: a), trudność przejścia z jednego zadania do d ru giego b). powolność i lepkość myślenia c). lepkość afektyw ną i lepkość w stosunkach międzyludzkich (zwłaszcza w stosunku do lekarza).
J. Delay i P. P ic h o t68 podzielili badanych na dwie grupy wieku: 20—24 lat oraz powyżej 45 lat. Różnica wyników ba terii testów C attella między zdrowymi a erilepsją była nie istotna w grupie w ieku 20—24 lat, natom iast istotny wzrost bezwładności wykazano u epileptyków powyżej 45 lat (śred nia 8,93 przy średniej dla zdrowych 6,50). Przy powrównaniu testów Cattella z testam i inteligencji, okazało się, że u epilep tyków uzyskano dużo większą negatyw ną korelację inteligencji
64 Zob. Z azzo, op. cit.
65 R. Z azzo, M. S o s b e r g e r-S ta m b a k : L a v a le u r d ia g n o s tiq u e d u fa c
teur P c h e z les é p ile p tiq u e s , R ev. P sy c h o l, a p p liq u é e , n r 3 (1953)
277—282.
86 Zob. Zazzo, S o s b e r g e r-S ta m b a k , op. cit.
87 J. D e la y , P . P ic h o t, J . P e rs e : L es m é th o d e s p s y c h o m é tr iq u e s e n
z bezwładnością co świadczy o większej deterioracji intelek tualnej.
P rzy porównaniu baterii C attella z bezwładnością klinicz ną uzyskano w epilepsji w ynik nieistotny statystycznie 69.
Bezwładność w teście Rorschacha badano przy pomocy n a stępujących wskaźników: a). Znak „R pt” Z. Piotrowskiego — czyli powtarzanie tych sam ych określeń b). Znak „Mtc” Pio trowskiego — nadm ierna dokładność, skrupulatność w in ter p retacji c). Znak „L” Minkowskiej — związki tematyczne interpretacji.
Różnice średnich testów Cattella w porównaniu z grupami epileptyków z oraz bez wymienionych wyżej wskaźników — okazały się nieistotne statystycznie 70.
Badania nad bezwładnością w epilepsji prowadziła m.in. B. Zeigam ik 71, podkreślając, że bezwładność myślenia przez któ rą rozumie trudność do przerzucenia się z jednego tem atu do drugiego — w ystępuje jako objaw charakterystyczny dla epi lepsji i organicznych uszkodzeń mózgu.
B. Zeigarnik u 420 badanych epileptyków oprócz objawów bezwładności stw ierdziła w eksperymencie skojarzeń swobod nych przedłużony czas latencji osiągający średnio 6,5 sek. a naw et w pewnej ilości przypadków dochodzący do 20 i 30 sek. Z badanej grupy 31,4% pacjentów reagowało w sposób bez władnościowy, a mianowicie chorzy odpowiadali nie na sło- wo-bodziec, ale na słowo poprzednie. Przykład: chory odpo wiedziawszy na bodziec „śpiew” słowem „milczenie”, odpo wiada na następny bodziec „koło” — słowem „cisza”. Wg. autorki widoczny jest tutaj związek treściowy z poprzednią sytuacją w sposób bezwładnościowy determ inujący następną odpowiedź 72.
W ostatnich latach obszerne badania dotyczące diagnosty cznego znaczenia bezwładności psychicznej w epilepsji prze prowadzali H. Herzer i R. A ltenstein z Greisfswaldu (NRD).73
M Zob. J. D e la y i in n i, op. cit.
68 Zob. J. D e la y i in n i, op. cit.
70 Z ob. J . D e la y i in n i, op. cit.
71 В. W. Z e ig a r n ik : P a to lo g ija m y s z le n ia , M oekiwa 1962, 128— 139. 72 Z ob. Z e ig a rn ik , op. cit.
73 H . H e rz e r, R. A lte n s te in : B e z ie h u n g e n z w is c h e n a u to m a tis c h a n a
ly s ie r te n E E G P a r a m e te r n u n d p s y c h o m e tr is c h e r fa s te n p s y c h is c h e n L e is tu n g e n bei E p ile p s ie k r a n k e n u n d H ir n g e s u n d e n , G re is fs w a ld 1981
(m e o p u b lik o w a n a p r a c a d o k to rs k a ), te n ż e : B e z ie h u n g e n z w is c h e n a u
-Zbadano 88 pacjentów z epilepsją, analizując param etry EEG oraz wskaźniki psychologiczne, wśród których zbadano nastę pujące form y bezwładności: bezwładność skojarzeń w płyn ności słownej, bezwładność ruchową badaną testem W ynn-Jo- nesa (zwanym przez autorów testem M ittenecker a), bezwład ność tzw. zmysłową badaną testem Stroopa, zastosowano też
tapping test i pomiar czasu reakcji w celu wyznaczenia indy
widualnego tempa. Obliczone „ t” Fishera średnich z grupy epileptyków w porównaniu z norm ą okazały się istotne oprócz testu W ynn-Jones, wykazano wzrost objawów bezwładności w ep ilep sji74
Z. P io tro w sk i75 znany specjalista w metodzie Rorschacha podkreśla diagnostyczne znaczenie objawów bezwładności dla epilepsji i organicznych uszkodzeń mózgu.
Rickers-Ovsiankina 76 podobnie jak i Piotrow ski uważa ww. objawy za sym ptom atyczne dla uszkodzeń mózgu, podnosząc ich znaczenie jako psychologicznego objawu starości.
O bjaw y bezwładności psychicznej są dobrze uchw ytne w metodzie Rorschacha i wszyscy specjaliści podkreślają diagno- styczność objawów bezwładnościowych w epilepsji, schizofre nii i organicznych uszkodzeniach mózgu, jednak wszyscy ci autorzy za objawy bezwładności uw ażają persewerację, a nie uważają za nie objawów stereotypizacji, a przecież fak t powta rzania tych sam ych tem atycznie interpretacji jest właśnie isto tną cechą objawów bezwładności psychicznej. Podobne niekon sekwencje znajdujem y zarówno w klasycznym podręczniku Rorschacha 77 jak i w innych powszechnie znanych podręczni kach jak np. w pracy E. Bohma 78, który wprawdzie zaznacza, że podwyższony procent in terpretacji zwierzęcych może być wskaźnikiem sztywności myślenia, nie łączy jednak tego obja wu z bezwładnością czy persew eracją, nie starając się jedno cześnie udowodnić, że są to dwa różne symptomy.
Uważamy, że stereotypię „zwierzęcą” w teście Rorschacha m e te rn bei E p ile p s ie k r a n k e n , P s y c h ia t. N e u ro l, u n d m e d iz in . P sy c h o l.,
nr 5 (1981) 257— 266.
74 Zob. H e rz e r, op. cit.
75 Z. P io tr o w s k i: A R o rsc h a c h c o m p e n d iu m , P s y c h ia t. Q u a rt., n r 24 (1950) 560, 570— 578. 78 I. R ic k e rs -O v s ia n k in a : R o rsc h a c h p s y c h o lo g y , N e w Y o rk 1960, 120— 121 210 3gQ 77 H. R o rs c h a c h : P s y c h o d ia g n o s tic , P a r is 1947, 56—59, 173, 192, 291, 302, 306. 78 E. B o h m : T r a ité d u p sy c h o d ia g n o s tic d u R o rsc h a c h , P a r i s 1955, 145—148, 192— 197. 7 — é tu d ia P h ilosophiae C h ristian ae 2/83
należy włączyć do zjawisk typu bezwładnościowego, podkre ślając jednak na jakiej podstawie stwierdziliśm y inercję, gdyż ma to znaczenie dla diagnozy — np. przy badaniu epilepty ków metodą Rorschacha obok wzmożonej bezwładności w po staci np. lepkości tem atu czy powtarzania tego samego słowa najczęściej nie w ystępuje zwiększenie interpretacji zwierzę cych, a w przeciwieństwie do tego w schizofrenii bezwładność w postaci zwiększonej ilości określeń zwierzęcych często idzie w parze z innym i formam i inercji.
Bezwładność uwidaczniająca się w interpretacjach testu Ror schacha może osiągać skrajnie wysoki stopień, przejaw iając się w identycznych wypowiedziach na wszystkie tablice. Fakt ten opisuje R. Bochner 79, zaznaczając, że spotykał się z tym zjawiskiem u niektórych schizofreników.
Stosunkowo najwięcej doniesień naukowych o diagnostycz- ności objawów bezwładności psychicznej dotyczy organicznych uszkodzeń mózgu, prace te głównie wskazują na sym ptom aty- czność inercji w uszkodzeniach kory mózgowej, ale nie brak też inform acji na tem at związku inercji z uszkodzeniami ośrod ków podkorowych. Przykładem może być praca C. Arseni i J. O presco80, w której przedstawiono wyniki badań 28 pa cjentów z guzem w III komorze mózgowej.
U 19 osób C. Arseni i J. Opresco stw ierdzili następujące objawy: bezwładność w czynnościach nawykowych, zm niej
szenie aktywności, ogólną bradypsychię, braki pamięci, sen ność 81.
Do diagnostyczności objawów bezwładności w uszkodzeniach mózgu dużą uwagę przywiązywał znany neuropsycholog — A. R. Ł u r ia 82, który wyodrębnił dwa typy bezwładności ru chowej charakterystyczne dla dwóch różnych uszkodzeń móz gu.
Pierw szy typ nazywa Łuria bezwładnością „na w yjściu”, występował on u pacjentki z głęboko położonymi guzami pła tów przednich kory i zwojów podkorowych. Typ ten polegał
79 R . B o c h n e r, F. H a lp e r n : L ’a p p lic a tio n c lin iq u e d u te s t de R o r
sch a ch , P a r i s 1948, 196, 223— 225.
80 С. A rse n i, J. O p re sc o : L e s tr o u b le s p s y c h iq u e s p ro d u its par les
tu m e u r s d u tr o is iè m e v e n tr ic u le , L ’E n c e p h a le , n r 48 (1959) 235— 245.
81 Z ob. A rse n i, O p resco , op. cit.
82 A. R. Ł u ria : O d w ó c h w id a c h d w ig a tie ln y c h p e r s e w e r a c ji p ri po-
ra ż e n ija c h lo b n y c h d o lie j m o zg a , w p ra c y : L o b n y je d o ły i rie g u la c ja p s y c h ic z e s k ic h p ro c e só w , p o d re d .: A. R. Ł u r ia , E. D. H o m s k a ja , M o
s k w a 1966, 387— 397, te n ż e : P o d s ta w y n e u ro p s y c h o lo g ii, W a rs z a w a 1976, 206—209, 272.
na spontanicznym kontynuow aniu raz zaczętej aktywności wskutek patologicznej inercji początkowego pobudzenia. P rzy kładem tego rodzaju objawów może być następująca sytu a cja: choremu poleca się narysować kółko, a pacjent rysuje kółko kilka razy, mimo, że wielokrotnego powielania nie po leciliśmy. Inny przykład: polecamy narysować krzyż i kółko, chory zadanie wypełnia, ale z dużą ilością powtórzeń.
D rugi typ bezwładności Łuria określa jako inercję raz po wstałego program u działania. Objaw ten występował u pa cjentki z szerokimi uszkodzeniami przedczołowej okolicy ko ry i polegał na powrotach czynności poprzednich w trakcie wypełniania następnych.
W odróżnieniu od typu pierwszego, typ drugi w ystępuje tylko w czynnościach złożonych. P acjentka z drugim typem bezwładności na polecenie narysow ania kw adratu, rysuje go prawidłowo, następne polecenie narysow ania tró jk ąta w ypeł nia tylko częściowo prawidłowo, rysując część kw adratu. Trze cie polecenie to narysow anie koła. Chora zamiast koła rysuje kwadrat, czyli następuję powrót czynności poprzedniej.83
W wyodrębnionych przez Łurię typach bezwładności przeja wiają się dwie istotne cechy inercji: przeciągające się trw anie pobudzenia oraz spontaniczne powroty pobudzeń poprzednich, co wchodzi w zakres klasycznej definicji Lankesa 84.
L. O. K orst daje przykład skrajnego nasilenia bezwładności przejawiającej się w prostych działaniach arytm etycznych w postaci bezsensownego pow tarzania działania, np. jeśli chore go poprosi się o odjęcie 7 od 100, to wykonanie przedstawia się następująco: 100—7=93; dalej 93—7 = 86 — pacjent pow ta rza w sposób inercyjny tą samą czynność 85.
L. O. K orst uważa występowanie bezwładności jako jeden z charakterystycznych symptomów w uszkodzeniach przednich płatów kory mózgowej. Objawy obserwowane przez tego auto ra to pow tarzanie tej samej litery w piśmie, szczególnie ostat niej litery w yrazu oraz niemożność oderwania się od raz przyjętych postaw intelektualnych w myśleniu 86.
Badania nad bezwładnością psychiczną po operacjach przed nich części kory mózgowej (ekstyrpacja guzów) były przed
83 Zob. Ł u r ia , op. cit.
84 Zob. L a n k e s , op. cit.
85 L. O. K o rs t: C z a s tn a ja s im p to m a to lo g ija o p u c h o lie j b o lszic h p o
-luszari g o lo w n o g o m o zg a , M n o g o to m n o je r u k o w o d z tw o po n e w r o lo g i,
tom V, p o d re d .: I. J . R a z d o ls k ij, M o s k w a 1961, 211— 214.
miotem pracy B. G. Spirina 87, który zastosował w badaniach próby rysunkowe, rozmowę z chorym oraz odtw arzanie ry t mów. Wzrost bezwładności u badanych (wszystkich 37 osób) przejaw iał się bądź w trw aniu początkowego pobudzenia, bądź też w spontanicznych powrotach czynności poprzednich, np. przy zadanym do odtworzenia rytm ie IIVVV, chory odtwo rzył go prawidłowo, ale drugi rytm : VVVII, pacjent odtw arza błędnie, pow tarzając ry tm pierwszy: IIVVV. Przy poleceniu narysow ania znaków 00-j-, chory rysuje: 000, a więc w sposób inercyjny powtarza znak 0.
Wzrost bezwładności w ystępuje także u pacjentów po u ra zach mózgu dających symptom y afazji. Przykłady objawów inercyjnych u tych chorych omawia M. M aruszew ski88, w y różniając dwa ich rodzaje: a) powroty poprzednio usłyszanego elem entu zam iast powtórzenia innego, aktualnie zadanego np.: polecamy powtórzyć wyrazy: las, kot, — chory powtarza: las, kot, natom iast w drugiej próbie na polecenie powtórzenia: stół, pies, — pacjent mówi: kot, kot, stół. b) bezwładność kolejno ści — chory powtarza kilka słów lub zgłosek w danej kolejno ści, ale przy zmianie kolejności w następnych ekspozycjach, powtarza w kolejności poprzedniej. Przykład: polecamy po wtórzyć: bi-ba-bo, pacjent pow tarza prawidłowo, zmieniamy kolejność, polecając powtórzyć: bo-ba-bi — chory powtarza: bi-ba-bo, a zatem przejaw ia bezwładność w stosunku do pier wszej ekspozycji (przykład ze zgłoskami bi-ba-bo spotykam y także u S p irin a 89).
W edług M. Maruszewskiego drugi typ objawów inercyjnych w stępuje częściej i jest szczególnie diagnostyczny90.
J. Konorski zaznacza, że silne tendencje bezwładnościowe (persew eracyjne wg Konorskiego) w ystępują w afazji am ne stycznej charakterystycznej dla uszkodzeń połączeń wiążących wzrokową okolicę gnostyczną lub inne okolice gnostyczne z polem gnostycznym słowno-kinestetycznym , a także w uszko dzeniach innych asocjacji np. przy uszkodzeniu połączeń wią żących pole gnostyczne słowno-słuchowe z wzrokową okolicą
87 B. G. S p ir in : P r o ja w le n ija p a ta lo g ic z e s k o j in e r tn o s ti p o śle o p ie-
r a c ji n a p ie r ie d n ic h o td ie la c h b o lszic h p o lu s z a r ij g o ło w n o g o m o zg a u c z e lo w ie k a , w p r a c y : L o b n y je d o ły i r ie g u la c ja p s y c h ic z e s k ic h p r o c e só w , p o d re d .: A. R. Ł u ria , E. D. H o m s k a ja , M o sk w a 1966, 356— 373.
88 M . M a ru s z e w s k i: A fa z ja , W a rs z a w a 1966, 259— 263, 296— 298. 88 Z ob. S p irin , op. cit.
gnostyczną (połączenia odpowiedzialne za rozumienie mo wy) 91.
O bjawy bezwładności psychicznej mogą być uważane jako jedna z m iar starzenia się centralnego układu nerwowego, przyczyni przejaw iająca się w w ieku starczym wzmożona iner cja jest najprawdopodobniej rezultatem zmian wstecznych w mózgowiu.
Wzrost bezwładności w w ieku starczym w ykazali m.in.: D. Cameron, I. Ewen i L. Solyom, badając inercję ruchową u pacjentów, których średnia w ieku wynosiła 71,2 l a t a 92.
Z oceną objawów bezwładności w starości spotykam y się również w pracy A. Lewickiego, H. Kubińskiej, A. Kulikow skiej i A. Łukomskiej, którzy badali wpływ geriokainy na stan psychiczny pacjentów Sanatorium Geriatycznego w Ino wrocławiu 9S.
Doświadczenia przeprowadzono na 16 osobach leczonych ge- riokainą, stosując jako jedno z badań kontrolę objawów bez władności przed i po leczeniu. Po kuracji geriokainowej stwierdzono zmniejszenie objawów bezwładności u 6 osób w stopniu znacznym, a u 5 osób w stopniu średnim.
Z pośród polskich autorów zajm ujących się problem atyką objawów bezwładności (perseweracji) na uwagę zasługuje M. D ybow ski94, który w iązał persew erację z objawam i ne- gatywizmu oraz uważał, że w ystępuje ona jako jedna z cech woli (procesów w olicjonamych) i za leży m in . od procesu selek cji motywów.
Związek objawów inercji psychicznej z zaburzeniam i czyn ności tarczycy był przedm iotem badań autora niniejszej p ra cy (G. Geras 95).
81 J. K om orski: In te g r a c y jn a d zia ła ln o ść m ó z g u , W a rs z a w a 1969, 202—
204.
82 D. C a m e ro n , I. E w e n , L. S o ly o m : S tu d ie s in p e r s e v e r a tio n , w z b io rze: P ro c e e d in g s o f a s y m p o s iu m o n th e e ffe c ts o f p s y c h o tr o p ic d ru g s
on h ig h e r n e r v o u s a c tiv ity , P r a g u e 30 oct.—2 n o v . 1961, N e w Y o rk
1963, 330— 337.
83 A . L e w ic k i, H. K u b iń s k a , A. K u lik o w s k a , A . L u k o m s k a : B a d a n ia
p sych o lo g iczn e n a d s ta n e m p a c je n tó w le c z o n y c h g e rio k a in ą , N e u ro l, i
P sy c h ia tria P o ls k a , n r 1 (1962) 63—66.
84 M. D y b o w sk i: P e r s e v e r a tio n as a m e a s u r e o f n e g a ty v is m a n d its
e stim a tio n b y m e a n s o f p h o to g r a p h s, K w a r t. P sy c h o l., 6 (1935) 2—4, 221—236.
85 Z ob. p rz y p is n r 34, G e ra s : L ’in e r tie m e n ta le e t les tr o u b le s d e la
Badania przeprowadzono na starannie wyselekcjonowanych, najbardziej zaawansowanych przypadkach nadczynności ta r czycy (20 osób), niedoczynności (20 osób) oraz grupie kontrol nej osób zdrowych liczącej również 20 osób. Pacjentów z za burzeniami czynności tarczycy dobrano z grupy około tysiąca chorych z punktu widzenia typowości i nasilenia objawów kli nicznych oraz laboratoryjnych. Laboratoryjna ocena stanu ta r czycy opierała się na próbie w ychw ytu i wydalania izotopu jodu J 131, podstawowej przemianie m aterii oraz poziomie cho
lesterolu.
Bezwładność badano przy pomocy próby W ynn-Jonesa, te s tu Rorschacha, próby myślenia kocepcyjnego, czasu trw a nia i przebiegu powidoku na barwę niebieską, kw estionariu sza oraz płynności słownej spontanicznej i ukieru n k o w an ej96. Analiza wyników pozwoliła na następujące uogólnienia: 1) zwiększona bezwładność w ystępuje zarówno w najcięższych przypadkach niedoczynności tarczycy jak i w ostrych posta ciach tyreotoksykozy 2) w najcięższych przypadkach niedo czynności tarczycy i tyreotoksykozy w ystępuje tendencja do unifikacji stopnia nasilenia różnych form inercji 3) między am plitudą załamka T i zespołu QRS elektrokardiogram u oraz czasem trw ania powidoku w ystępuje w badanym m ateriale zależność określona przez krzyw ą wykładniczą 4) objawy bez władności są największe w myxoedemie 5) badanie bezwład ności przejaw iającej się w form ie i czasie trw ania [powidoku ma pomocniczą w artość w różnicowaniu między pierw otną a w tórną postacią niedoczynności tarczycy 97.
W badaniach naszych na uwagę zasługuje fakt, że 'niektóre wskaźniki psychologiczne różnicują badane grupy lepiej od poziomu cholesterolu, i tak nip. „t” Fisher a dla poziomu chole sterolu między grupą nadczynności a zdrowych miało wartość tylko 0,70, a więc nie zróżnicowało tych grup, podczas gdy „ t” Fishera między tym i grupam i w odniesieniu do czasu trw a nia fazy pozytywnej powidoku wyniosło 4,50, a zatem przy pomocy tego p aram etru zróżnicowano wymienione grupy z istotnością statystyczną na [poziomie prawdopodobieństwa wyż szym od 0,01.
Ogólne porównanie „t” Fishera dla poziomu cholesterolu oraz czasu trw ania fazy pozytywnej powidoku dało następują ce wyniki:
86 Z ob. p rz y p is n r 34.
„ t ” F is h e r a d la p o z io m u c h o le s te ro lu : z d ro w i— —n a d c z y n n o ść z d ro w i— —n ie d o c z y n n o ść n a d c z y n n o ś ć — —n ie d o c z y n n o ść „ t” 1 0,70 3,28 3,10 „ t” F is h e r a d la c z a su tr w a n i a fazy p o z y ty w n e j p o w id o k u : z d ro w i— — n a d c z y n n o ść z d ro w i— —n ie d o c z y n n o ść n a d c z y n n o ś ć — —n ie d o c z y n n o ść „ t” ! 4,50 5,72 16,25
O trzym ane rezu ltaty m ają duże znaczenie diagnostyczne. Podobne, dobrze różnicujące w yniki otrzym ano dla wskaźni ka pow tórzeń w teście Rorschacha.
Innym zasługującym na uwagę faktem zarejestrow anym w naszych badaniach jest związek bezwładności 'wyrażający się w form ie i czasie trw ania powidoku z czynnością elektryczną serca w pierw otnej niedoczynności tarczycy (myxoedemie). We wszystkich tych przypadkach w których EKG był typow y dla m yxoedemy, a więc cechował się niskim i napięciami ze społu QRS oraz prawie zniknięciem załamka T otrzym ywaliśmy znacznie przedłużony czas trw ania powidoku oraz jego prze bieg bezfazowy jako dominujący.
W ymienione zależności w skazują na elektrofizjologiczny me chanizm w arunkujący przebieg powidoku, potw ierdzający teo rię W. Stankiew icza98, która 'powidok uzależnia od funkcji kondensatorów elektrycznych umiejscowionych w w arstw ie splotowej zew nętrznej siatkówki. K ondensatory te są utw o rzone przez synapsy, przy czym dielektrykiem jest 'pośrednia część synaps m iędzy stopam i czopków a w ypustkam i komórek dwubiegunowych. Procesy ładowania i rozładowywania tych' kondensatorów są wg. Stankiewicza podstawą zmian w powi dokach.
W ybitne obniżenie napięć elektrycznych i podwyższenie oporności elektrycznej. tkanek w myxoedemie dotyczy całego organizmu, a więc i siatkówki, stąd też przedłużony powidok miałby swoją podstawę elektrofizjologiczną w zmianie opor ności R i 'pojemności C. Jeżeli przez С oznaczymy pojemność elektryczną kondensatorów utworzonych przez połączenia
sy-88 W. S ta r k ie w ic z : F iz jo lo g ic zn e p o d s ta w y w r a ż e ń w z r o k o w y c h ze
sz c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m w r a ż e ń ja s n o śc i i b a rw , S zczecin 1968,
29— 37, 110— 113, te n ż e : P s y c h o fiz jo lo g ia w z r o k u , W a rs z a w a 1960, 34—81, 220—221, 241— 249.
nap/tyczne w siatkówce, a przez R oporność szlaków łączących, to uw ażam y, że do rozpatryw ania procesów elektrofizjologicz- nych siatkówki można zastosować znaną z elektrotechniki za leżność, a mianowicie stałą czasową obwodu wyrażoną rów naniem podstawowym: t—RC.
W ten sposób tendencja do przedłużania czasu powidoku w m yxœ dem ie w ynikałaby ze zmienionych param etrów R i С w obwodach siatkówki.
Problem atyka objawów bezwładności psychicznej jest nie zwykle złożona i w związku z tym ilość uogólnień jest nie proporcjonalna do ilości badań, ponadto wiele prac doprowa dziło do sprzecznych 'wyników, co skłania do zrozumiałej w takich przypadkach ostrożności.
Nie ulega wątpliwości, że zmiany bezwładności psychicznej są w skaźnikiem diagnostycznym w wielu chorobach, jednak w pływ na bezwładność dużej liczby czynników utru d n ia czę sto jednoznaczne sformułowania, ty m bardziej, że mechanizm neurofizjologiczny symptomów bezwładności mimo doniosłego odkrycia Lorento de No i osiągnięć Hebba 99 nie jest jeszcze dostatecznie wyjaśniony.
MENTAL INERTIA AND ITS DIAGNOSTIC SIGNIFICANCE
(S u m m a ry )
T h e a n a ly s e a n d sim p le e lu c id a tio n o f s e v e r a l te r m s (su c h as p e r s e v e r a tio n , d is p o s itio n rig id ity , i n e r ti a a n d m e n t a l in e r tia , se c o n d a ry fu n c tio n ) u s in g fo r d e s c r ip tio n o f th e m e n t a l i n e r t i a w e r e g iv en .
R e la tio n s h ip s o f th e m e n ta l in e r tia a n d so m e t r a i t s o f p e r s o n a lity in n o r m a l a n d c e r t a in p a to lo g ic a l s u b je c ts w e r e d e s c rib e d .
S p e c ia l a tt e n ti o n w a s p a id f o r th e p a ti e n ts w i t h h y p e r a n d h y p o - th y re o s is .
D ia g n o stic s ig n ific a n c e o f th e m e n t a l in e r ti a s y m p to m s in th e e s b o th th y r o id d is e a se s w a s d isc u sse d .
