Widok UWAGI O JĘZYKU PROPAGANDY POLITYCZNEJ W PRASIE POLSKOJĘZYCZNEJ WYDAWANEJ W ZSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM (NA PRZYKŁADZIE „TRYBUNY RADZIECKIEJ”)

ISSN 1509-1619

Tamara Graczykowska

Instytut Neofilologii i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

UWAGI O J ĉZYKU PROPAGANDY POLITYCZNEJ W PRASIE POLSKOJ ĉZYCZNEJ WYDAWANEJ

W ZSRR W OKRESIE MI ĉDZYWOJENNYM (NA PRZYK àADZIE „TRYBUNY RADZIECKIEJ”)

Key words: propaganda, the Polish press, the interwar period, Moscow

Punktem wyjĞcia do rozwaĪaĔ byá artykuá prof. J. Bralczyka O jĊzyku polskiej pro- pagandy politycznej¹, który dotyczyá polszczyzny okresu powojennego i ksztaátowania siĊ specyficznego jĊzyka propagandy politycznej (przy czym analiza opieraáa siĊ gáównie na zjawiskach leksykalnych oraz – w mniejszym stopniu – fleksyjnych).

Niektóre cechy przekazów propagandowych przedstawione w/w artykule nasunĊáy mi pewne skojarzenia z jĊzykiem polskojĊzycznej prasy wydawanej w dwudziestoleciu miĊdzywojennym w Rosji radzieckiej, a szczególnie z polszczyzną „Trybuny Radzie- ckiej”, która ukazywaáa siĊ w Moskwie w latach 1927–1938.

W niniejszym artykule chciaáabym porównaü wybrane cechy jĊzyka powojennych gazet wydawanych w Polsce, na podstawie danych zawartych w tekĞcie J. Bralczyka z 1986 r. (materiaá ten sygnujĊ literą B i podajĊ stronĊ) oraz póĨniejszej publikacji z 2007 r.² (materiaá ten sygnujĊ literą Br i podajĊ stronĊ) z jĊzykiem „Trybuny Radzie- ckiej” wydawanej w Moskwie (materiaá jĊzykowy pochodzący z „Trybuny Radzieckiej”

opatrujĊ dokáadną lokalizacją).

Jak zauwaĪa J. Bralczyk, „Na przeáomie lat czterdziestych i piĊüdziesiątych uksztaá- towaá siĊ juĪ pewien typ jĊzyka propagandy politycznej (z wyraĨnymi wpáywami radzie- ckimi), typ szczególnie obfitujący w sformuáowania ostre i jednoznaczne, nieco moĪe zbyt kraĔcowo ujmujące wiele zjawisk politycznych” [Bralczyk 1986, 347].

Jak ksztaátowaáa siĊ sytuacja jĊzykowa w Rosji radzieckiej we wczesnym okresie porewolucyjnym? Czy w prasie polskojĊzycznej w ZSRR (na przykáadzie „Trybuny

1 Bralczyk 1986.

2 O jĊzyku propagandy i polityki.

Radzieckiej”) w dwudziestoleciu miĊdzywojennym są równieĪ widoczne wpáywy radzieckie?

Aby odpowiedzieü na te pytania i pokazaü jĊzyk propagandy politycznej, chciaáabym w ogólnym zarysie przedstawiü sytuacjĊ Polonii w ZSRR w okresie miĊdzywojennym.

Wobec ludnoĞci polskiej stosowano zaáoĪenia tzw. leninowskiej polityki naro- dowoĞciowej, tzw. autochtonizacji, polegającej na wychowaniu radzieckiego patrioty mówiącego jĊzykiem narodowym. Zostaáa ona uchwalona w 1921 r. na X ZjeĨdzie RKP (b) [Gregorowicz 1996, 591]. W ramach polityki narodowoĞciowej wáadze radzieckie planowaáy przyznanie narodom nierosyjskim szerokich praw jĊzykowych i kulturalno- oĞwiatowych [Patek 2001, 297].

W 1924 r. powstaáy pierwsze rady narodowoĞciowe na Ukrainie i Biaáorusi. Ponie- waĪ byáy one wrogie polskiej toĪsamoĞci narodowej, w ich skáad wchodziáa mniej niĪ jedna trzecia ogóáu Polaków zamieszkujących dany rejon [Patek 2001, 297]. Polskie rady wiejskie zakáadano tam, gdzie mieszkaáo wiĊcej niĪ 500 Polaków. W radach tych obsáu- giwano ludnoĞü polską w jĊzyku ojczystym [Szydáowska-Ceglowa 1997, 252–254]³.

NaleĪy podkreĞliü, Īe autonomia nie miaáa zabezpieczaü interesów Polonii, a jedynie stworzyü instytucje, które bĊdą polskim odcinkiem miĊdzynarodowego frontu walki klas (autonomia miaáa byü „narodowa w formie, a klasowa w treĞci”) [Lizak 1990, 15].

We wrzeĞniu 1925 r. powoáano pierwszy polski rejon narodowoĞciowy im. J. Mar- chlewskiego, tzw. MarchlewszczyznĊ na Ukrainie, a w roku 1932 drugi rejon im. F.

DzierĪyĔskiego – tzw. DzierĪyĔszczyznĊ na Biaáorusi[Lizak 1990, 15].

DziĊki autonomii nastąpiá rozwój szkolnictwa i oĞwiaty. Rozbudowywano sieü polskich szkóá podstawowych⁴. JĊzyk polski byá jĊzykiem urzĊdowym w administracji, milicji, sądownictwie, organizacjach partyjnych i spoáecznych [Szydáowska-Ceglowa 1997, 252–254]. W ramach autonomii dziaáaáo równieĪ polskojĊzyczne sądownictwo⁵, rozwijaáa siĊ polska prasa⁶, wydawano polskie ksiąĪki⁷.

Plany radzieckiego eksperymentu polonijnego w pewnym stopniu odnosiáy siĊ równieĪ do oĞrodków miejskich. NajwiĊkszym miejskim skupiskiem polonijnym w okresie miĊdzywojennym byá Leningrad. Jednak ze wzglĊdu na nikáy udziaá inteligencji wĞród mieszkających tu Polaków (wiĊkszoĞü wyjechaáa do Polski) oraz brak poparcia ze strony wáadz radzieckich, Leningrad utraciá swoją pozycjĊ lidera. Kolejnym oĞrodkiem

3 Polskie rady wiejskie zostaáy stworzone po to, jak pisze M. Iwanow, aby przekonaü Polaków, Īe nie kaĪda

„rosyjska” wáadza jest wrogiem, a dawna polityka rusyfikacyjna caratu juĪ nie istnieje. Dlatego wáadze terenowe miaáy m.in. zwracaü siĊ do cháopów-Polaków w jĊzyku polskim [Iwanow 1991, 138].

4 Na Ukrainie byáo 89 szkóá polskich z 289 nauczycielami i 83 polskie czytelnie. Funkcjonowaáo 85 punktów likwidacji niepiĞmiennoĞci [Iwanow 1991, 125]. WyĪsze wyksztaácenie moĪna byáo zdo- byü w Polskim Instytucie Wychowania Spoáecznego w Kijowie, w Polskim Instytucie Pedagogicznym w MiĔsku i w Polskim Technikum Pedagogicznym w Leningradzie. Polacy studiowali równieĪ na Polskim Wydziale Komunistycznego Uniwersytetu MniejszoĞci Narodowych Zachodu, gdzie wykáadali czoáowi polscy komuniĞci (m.in. J. Marchlewski, J. LeszczyĔski-LeĔski, S. BobiĔski) [Szydáowska-Ceglowa 1997, 252–254].

5 Pod koniec lat 20. w ZSRR funkcjonowaáo 10 takich sądów, z czego 7 na Ukrainie i 3 na Biaáorusi [Patek 2001, 298].

6 O prasie polskiej i centralnej gazecie „Trybunie Radzieckiej” zob.: [Graczykowska 2008, 137–142].

7 Szerzej o polskiej dziaáalnoĞci wydawniczej w ZSRR w okresie miĊdzywojennym zob.: [StĊpieĔ 1973, 244–257].

miejskim byáa Moskwa. W drugiej poáowie lat 20. dziaáaáo tam Biuro Polskie KC WKP(b). W latach 30. rola oĞrodka moskiewskiego zostaáa stopniowo ograniczona [Pacz- kowski 1977, 129], a kierownictwo prac polonijnych przeniesiono do Kijowa i MiĔska [Iwanow 1991, 152].

NaleĪy podkreĞliü, Īe zarówno polskie szkolnictwo, sądownictwo oraz wszelkie or- ganizacje spoáeczno-kulturalne podporządkowane byáy partii bolszewickiej. NadrzĊdnym celem ich dziaáalnoĞci byáo propagowanie wĞród Polaków poglądów i postaw caákowicie negujących polskie wartoĞci, ksztaátujących niechĊü do religii. Prowadziáo to do wynara- dawiania i sowietyzacji ludnoĞci polskiej ZSRR [Patek 2001, 298].

Radziecki eksperyment polonijny miaá doprowadziü do wychowania idealnego radzieckiego Polaka – mówiącego po polsku obywatela ZSRR, radzieckiego patrio- tĊ przesiąkniĊtego nienawiĞcią do swojej historycznej ojczyzny [Iwanow 1999, 26].

W przyszáoĞci charakter jego związków z krajem miaá byü uzaleĪniony od przemian ustrojowych, które miaáy siĊ dokonaü w Polsce (miaáa siĊ ona staü paĔstwem socjali- stycznym) [Sierocka 1966, 11–12].

Jak sáusznie zauwaĪyáa J. MĊdelska, „Niewątpliwie gest ten [autonomia] miaá uáa- twiü nowej wáadzy indoktrynacjĊ polityczno-ideologiczną rzesz nierosyjskiej ludnoĞci ZSRR, niemniej rzeczywiĞcie stwarzaá pewne moĪliwoĞci rozwijania ojczystej kultury i jĊzyka, których nie moĪna byáo zaprzepaĞciü” [MĊdelska 2008, 277]⁸.

JĊzyk polski, którym posáugiwali siĊ Polacy mieszkający w Rosji radzieckiej w dwudziestoleciu miĊdzywojennym, nie byá tworem jednolitym.

We wczesnym okresie porewolucyjnym z jednej strony ksztaátowaáa siĊ polszczyzna mówiona, w której wystĊpowaáa znaczna liczba rusycyzmów (gáównie byáy to cytaty, kalki semantyczne oraz sáowotwórcze). Byáa ona w powszechnym uĪyciu, przenikaáa do masowo wydawanych druków, materiaáów propagandowych, broszur. Z drugiej strony powstawaá specyficzny jĊzyk polski, którym posáugiwali siĊ gáównie komuniĞci stano- wiący kadrĊ kierowniczą Polonii radzieckiej⁹. Byá to jĊzyk bardziej staranny, w którym unikano m.in. wyrazów obcego pochodzenia, rusycyzmów niebĊdących sowietyzmami.

Z zaáoĪenia miaá byü to jĊzyk ogólnopolski, jednoczeĞnie ĞciĞle odwzorowujący radziecki jĊzyk rosyjski. Najpierw przenikaá on do bardziej prestiĪowych polskich wydawnictw radzieckich, np. „Kultury Mas” (w redakcji byá m.in. B. JasieĔski, T. Dąbal), uĪywaáa go polska inteligencja komunistyczna na zebraniach partyjnych, zjazdach, akademiach.

Z czasem jĊzyk ten objąá swym zasiĊgiem caáą prasĊ polskojĊzyczną, wydawnictwa ksiąĪkowe itd. [MĊdelska 2008, 278]¹⁰.

Niewątpliwie taka polszczyzna wystĊpuje w „Trybunie Radzieckiej”, centralnej gazecie polskiej wydawanej w ZSRR w okresie miĊdzywojennym. Pierwszy jej numer ukazaá siĊ w 17 kwietnia 1927 r., ostatni – w paĨdzierniku 1938 r. Byá to „Tygodnik

8 Trzeba zwróciü uwagĊ na fakt, Īe czĊĞü ludnoĞci pochodzenia polskiego byáa niepiĞmienna, zob.: [Siero- cka 1963, 12].

9 Choü byáa ona nieliczna (ok. 12 tys. osób), okazaáa siĊ bardzo aktywna politycznie, zob.: [Ruchniewicz 2004, 508].

10 Zob. teĪ: [Graczykowska 2007; Graczykowska 2009].

Ilustrowany, Spoáeczny, Polityczny i Literacki”, początkowo organ Centralnego Biura Polskiego przy KC WKP(b)¹¹. W pierwszym numerze pisma pisano:

„Redakcja (…) bĊdzie dąĪyü bodajby do czĊĞciowego urzeczywistnienia nauki Lenina o zadaniach prasy proletariackiej. Gáówne zadanie «Trybuny Radzieckiej» – to wycho- wanie szerokiego polskiego aktywu. «Trybuna Radziecka» bĊdzie zmierzaü do tego, aby staü siĊ organizatorem i drogowskazem tego aktywu w jego Īmudnej i codziennej pracy nad budową nowego Īycia wĞród ludnoĞci polskiej Związku Republik Radzieckich, no- wego Īycia opartego na podstawach socjalistycznych. «Trybuna Radziecka» bĊdzie przed wszystkim zwracaü uwagĊ na rozwój pracy Biur Polskich partyjnych i oĞwiatowych, zwáaszcza na Ukrainie i Biaáorusi Radzieckiej” [„Trybuna Radziecka” 1927, nr 1, 1].

JuĪ w 1997 r. Barbara Szydáowska-Ceglowa zaapelowaáa, aby dotrzeü do prasy polskiej wydawanej w Rosji radzieckiej, materiaáów propagandowych i okolicznoĞcio- wych oraz wszelkich prac ukazujących siĊ w tamtym okresie. DziĊki analizie tych Ĩródeá moĪna byáoby opracowaü sáownik nowomowy, poprzednika tej, której uĪywaáy wáadze PRL. „Jest to osobliwy fragment historii jĊzyka polskiego”, a jego zbadanie jest waĪne

„dla dziejów polszczyzny w specyficznych warunkach – w kraju totalitarnej wáadzy rozciągniĊtej na wszystkie dziedziny kultur narodowych podlegáych jej nacji” [Szydáow- ska-Ceglowa 1997, 258].

Chciaáabym teraz przejĞü do analizy materiaáu jĊzykowego wyekscerpowanego z „Trybuny Radzieckiej” i porównania go z przykáadami jĊzyka tekstów propagandowych z powojennej prasy polskiej.

Propaganda jest specyficznym przekazem, który kreuje pewien Ğwiat – zazwyczaj inny od realnie istniejącego. Przy czym jest to Ğwiat, w którym podkreĞlane są nastĊpu- jące cechy: waĪnoĞü, powszechnoĞü, bliskoĞü, koniecznoĞü, sáusznoĞü, spójnoĞü, postĊp i trwaáoĞü, tworzące okreĞlony system wartoĞci (Br 87). Są one realizowane za pomocą wypracowanych formuá, okreĞlonego doboru sáownictwa (np. sáowa-klucze), sloganów oraz form gramatycznych.

Jak byáo powiedziane wyĪej, jedną z cech propagandy powojennej jest prezentowane zjawisk o walorze powszechnoĞci. Kategoria ta realizowana jest poprzez uĪycie okreĞlo- nych przymiotników (np. kaĪdy, wszystek, wszelki, caáy, peány, powszechny, najpowszech- niejszy, szeroki, szerszy, coraz szerszy; ogólnonarodowy, gremialny; wszechstronny, kompleksowy, jednolity), rzeczowników (np. miliony, rzesze, masy, szeregi, wiele) czy czasowników (np. upowszechniü) (Br 142), które zawsze mają pozytywną konotacjĊ (por.:

powszechny zasiĊg, najszersze krĊgi). Te same wartoĞci są akcentowane w wyraĪeniach:

sprawa ogóáu, cele ogólnonarodowe, caáe spoáeczeĔstwo, caáy naród, szerokie rzesze (B 340). Wedáug J. Bralczyka, wyraz kaĪdy apeluje do jednostki i wprowadza proces identyfikacji, wyraz wszyscy odwoáuje siĊ do silniej zarysowanej juĪ wiĊzi duchowej,

11 Od roku 1928 byá to „Tygodnik Robotniczy”, organ Biura Polskiego Wydziaáu Agitacji, Propagandy i Prasy przy KC WKP (b). Od roku 1929 – „Gazeta Robotnicza”, organ Biura Polskiego Wydziaáu Agitacji, Pro- pagandy i Prasy przy KC WKP (b). Od 1930 roku – „Gazeta Robotnicza”. Od roku 1931 – „Gazeta Robotnicza”, wydawnictwa „Prawdy”, organu KC WKP (b). Od 1931 roku, numeru 82 – „Gazeta Codzienna”, wydawnictwa

„Prawdy”, organu KC WKP (b). Od 1934 roku – „Centralna Polska Gazeta Codzienna” , a od 1935 roku – „Cen- tralna Gazeta Polska” [Sierocka 1968, 51].

a sáowo caáy mówi wrĊcz o jednoĞci (Br 145). W „Trybunie Radzieckiej” konteksty z przymiotnikiem powszechny, szeroki, kaĪdy, wszystek i caáy pojawiają siĊ bardzo czĊsto, por.: Powszechne nauczanie ogarnĊáo wszystkie dzieci – 32/7/1¹²; Wygáosiü referat (…) o koniecznoĞci powszechnego szczepienia przeciwko (…) dĪumie – 29/52/1; nasz aktyw máodzieniarski ma szerokie pole dziaáalnoĞci – 27/20/2; rozwinąü szeroką kampanjĊ o stalinowski nabór siáy roboczej – 31/108/2; owoce mojej pracy idą na rzecz szerokich mas – 34/218/2; To agrominimum musi poznaü kaĪdy kolektywnik – 31/173/3; KaĪdy wy- borca otrzyma dwa biuletyny – 37/158/2; KaĪdy brygadjer powinien zebraü przynajmniej 50 propozycji robotniczych – 30/35/1; kaĪdy komsomolec wziąá na siebie zobowiązanie nauczenia trzech niepiĞmiennych – 29/1/4; kaĪdy peánomocnik powinien (…) znaü kaĪ- dego aktywistĊ, parobka i niezamoĪnika – 28/25/3; Wszyscy robotnicy zdali egzamina na techminimum – 38/50/3; Niemal wszyscy jednostkowcy zakoĔczyli siew kultur nadwczes- nych – 33/119/2; Wszyscy czerwonoarmiĞci (…) podpisali siĊ na poĪyczkĊ „PiĊciolatka w 4 lata” – 30/99/2; caáy system spoáecznoĞci radzieckiej jest szeroką, rozwiniĊtą formą kontroli robotniczej – 28/32/5; Zwancewa zna caáy nasz kraj – 37/126/3.

PowszechnoĞü ukazywana jest w „Trybunie Radzieckiej” równieĪ poprzez stoso- wanie wyrazów masy, masowy, por.: Masy pracujące oczekuje okres najstraszniejszych cierpieĔ – 27/6/9; pracujące masy wiejskie – 31/67/4; Markso-leninowskie wychowanie masy partyjnej jest hasáem trzecim – 32/7/1; W imieniu wielotysiĊcznych mas czytelni- ków – gorące pozdrowienie (…) politpracownikom – 30/104/1 oraz Związek Radziecki otrzyma pierwszy na Ğwiecie nadszybki masowy transport kolejowy – 33/232/3; sport paraszutystyczny przeksztaáciá siĊ u nas w masowy sport máodzieĪy – 34/191/2; urządzamy masowy pochód na 100 skáadanych bajdarkach – 38/58/3. Obok nich mogą wystĊpowaü jeszcze wyrazy miliony, szeregi, które pozytywnie okreĞlają liczebnoĞü zbiorowoĞci (Br 148), por.: Miljony máodzieĪy robotniczej (…) studjują w wieczorowych wyĪszych uczelniach – 37/121/2; Wokóá masy bolszewickiej grupują siĊ miljony robwiejskorów – 32/103/1; Z kaĪdym dniem rosną szeregi armji robkorowskiej – 32/103/2; Pracujący ZSRR wstĊpujcie w szeregi walczących bezboĪników – 30/42–43/2¹³.

Kolejną cechą tekstów propagandowych jest kategoria waĪnoĞci. Osiąga siĊ ją gáów- nie za pomocą przymiotników (np. gáówny, zasadniczy, podstawowy, wĊzáowy, kluczo- wy, szczególny, decydujący, czoáowy, przewodni, wiodący, kierowniczy, waĪny, istotny, przeáomowy, doniosáy) oraz rzeczowników (np. znaczenie, rola, waga) (Br 127–128).

Podobne sáownictwo spotykamy w „Trybunie Radzieckiej”, por.: Szczególna uwaga musi byü zwrócona w latach najbliĪszych na (…) pomoc paĔstwową i wspóádzielczą – 27/1/15;

Przed nią stoją dwa gáówne zadania – 30/1/1; Czoáowe kolektywy przewykonaáy normĊ siewu buraków – 32/108/1; rok 1932 powinien byü rokiem decydującym w walce o wĊgiel – 32/2/1; Do waĪnych zadaĔ huty naleĪy produkcja przedmiotów powszechnego uĪytku – 33/196/2.

12 ZachowujĊ pisowniĊ oryginaáu. Cyfry oznaczają kolejno: rok wydania „Trybuny Radzieckiej”, numer, stronĊ.

13 Por. teĪ: [Seliszczew 1928, 104].

W tekstach o charakterze propagandowym istotne jest wprowadzanie, a w zasadzie narzucanie, znaku wartoĞci, który nie podlega zakwestionowaniu [GáowiĔski 1990, 10]¹⁴. Najprostszą metodą wartoĞciowania jest zastosowanie okreĞlonych przymiotników. Nie- wątpliwie taką funkcjĊ peáni przymiotnik sáuszny (pojawia siĊ on zwáaszcza w zwrocie jedyna sáuszna droga – B 350) . Odnajdujemy go kilkakrotnie w „Trybunie Radzieckiej”, por.: ZawdziĊczając sáusznej linji partji ze 160 gospodarstw (…) 132 naleĪy do kolek- tywów – 30/53/2; Lecz sáuszny cios wymierzony zaskokowcom „lewicowym” (…) nie daje nikomu prawa traktowaü (…) dyrektywy partji, jako powód do folgowania w walce przeciwko religji – 30/120/3.

Szczególnie miejsce w polskiej propagandzie politycznej przeáomu lat 40. i 50.

zajmują sformuáowania pejoratywne, a zwáaszcza wyraĪenia ze sáowami wróg, wrogi (B 347). Wiele takich przykáadów moĪemy teĪ znaleĨü w „Trybunie Radzieckiej”, por.:

tym zaĪarciej atakuje wróg klasowy – 32/266/1; tylko záoĞliwy wróg (…) moĪe nie przy- znawaü sukcesów Związku Radzieckiego – 27/30/3; Oso-awjachemowcy powinni walczyü z wrogiem klasowym – 33/95/3 (3 wyst.) oraz Polityczny i bytowy rozkáad, pijaĔstwo – to gáówna metoda wrogiej roboty wĞród máodzieĪy – 37/121/1.

W Rosji radzieckiej kaĪdy sprzeciw wobec wáadzy byá przejawem walki klasowej [Iwanow 1991, 325]. Wszelkie odstĊpstwo od przyjĊtego kursu politycznego byáo trak- towane jako przestĊpstwo i ostro napiĊtnowane¹⁵, a ich autorów nazywano „wrogim ele- mentem”. Szczególnie czĊsto piĊtnowano przeciwników kolektywizacji, a jego gáównym przedstawicielem byá kuáak ‘bogaty cháop’ (uĪywano równieĪ w tym znacz. sáowa gbur), por.: Wzmocnijmy atak przeciwko gburom-kuáakom – 29/33/1; NaleĪy pociągnąü do odpowiedzialnoĞci kuáaków i liĪyáapy kuáackie – 32/78/3; Won z kolektywu! – tak trzeba odpowiedzieü kuáakowi – 32/12/2.

W polskiej prasie powojennej nawoáywano do czujnoĞci, do walki z imperiali- zmem, przyklejano etykietki sáugusów, zaprzedaĔców, wrogów, mówiono o wrogiej propagandzie, atakach imperializmu, sabotaĪu, dywersji (B 348). Podobnie byáo w Rosji radzieckiej, por.: prowadzą swą kontrewolucyjną robotĊ (…) wszelacy agenci otoczenia kapitalistycznego – 37/114/1; sáuszny cios wymierzony zaskokowcom „lewicowym”

– 30/120/3); Nowy atak imperialistów (…) na związki zawodowe w Indjach – 30/33/4;

wstĊpujcie w szeregi walczących bezboĪników dla walki z religią jako oporą (…) imperjalizmu! – 30/42–43/2; wzmagająca siĊ robota podkopowa i prowokacyjna faszy- stowskich agentów (…) Ğwiadczy o rosnącem niebezpieczeĔstwie – 37/23/2; Podkopowa robota ofensywy polskiej – 38/104/3; kuáacki sabotaĪ dostaw zboĪa – 37/115/2; Kim są

14 BezpoĞrednia ocena dominuje nad znaczeniem. NajwaĪniejsze jest to, aby wyraĪenia byáy aksjologicznie wyraziste, aby narzucaáy dychotomiczne podziaáy (np. dobre – záe, nasze – obce) [GáowiĔski 2010, 174]. Wedáug J. Bralczyka, istnieje nawet pewien rodzaj sáowniczków wyraĪeĔ pozytywnych z ich táumaczeniem na negatywne (np. pomoc – agresja, porozumienie – knowania, przywódca – prowodyr, rząd – reĪim) [Bralczyk 1986, 95].

15 M.A. Seliszczew, autor ksiąĪki o funkcjonowaniu jĊzyka propagandy i agitacji w warunkach rewolucyj- nych (bĊdącej jednym z pierwszych opracowaĔ tego typu tekstów), zwraca uwagĊ, Īe w stosunku do tzw. wrogów paĔstwa radzieckiego (gáównie do emigracji rosyjskiej, dyplomatów innych paĔstw, przedstawicieli innych niĪ radziecka partia), uĪywano mocnych sformuáowaĔ, np. ɛɟɥɨɝɜɚɪɞɟɣɫɤɚɹ ɫɜɨɥɨɱɶ (o rosyjskiej emigracji), ɫɨɰɢɚɥ- ɩɪɟɞɚɬɟɥɢ (o socjalistach mieĔszewikach) oraz ɦɟɪɡɚɜɰɵ, ɝɚɞ, ɩɚɪɚɡɢɬ i podobne [Seliszczew 1928, 83–85].

sabotaĪnicy? – 28/21–22/2; organizacja sabotaĪnicza otrzymywaáa okoáo 700 000 rubli – 28/29/3; Socjalzdrada panoszyáa siĊ jak nigdy – 29/8/2.

Kolejnym przejawem propagandy socjalistycznej jest wyraĪanie stosunku do wiary i religii. W prasie polskiej wyrazy takie jak bezboĪnik, ateista, które wczeĞniej miaáy wy- dĨwiĊk negatywny, w okresie pierwszych lat powojennych zyskują zabarwienie ironiczne, a sáowa wiara, katolik nie ulegáy wáaĞciwie pejoratywizacji (B 346–347). Natomiast w polskojĊzycznej prasie radzieckiej sáownictwo związane z religią ma zdecydowanie pejoratywne konotacje, por.: Walka z klechami i sektantami [tytuá] – 29/4/2; Zawalidro- gów-religjonistów i ksiĊĪulka do surowej odpowiedzialnoĞci [tytuá] – 30/9/3. Jako biegun przeciwstawny, godny naĞladowania, pokazywani są ludzie walczący z wiarą i religią, por.: wciągniĊcie do pracy masowej antyreligijników -inteligientów – 30/53/3; Pracujący ZSRR wstĊpujcie w szeregi walczących bezboĪników dla walki z religią – 30/42–43/2; Na naradzie byáy omawiane zadania szturmowe na froncie antyreligijnym – 30/4/3; dzieci (…) organizują „wiktoryny” antyreligijne – 32/7/2.

Wedáug J. Bralczyka, wiele wyraĪeĔ nie weszáo do oficjalnego jĊzyka PRL. Po woj- nie nie pojawiają siĊ w prasie polskiej takie wyrazy jak: Sowiety, sowiecki oraz bolszewi- cki, bolszewik i in. (B 346). Sáowa te z okresu miĊdzywojennego zachowaáy negatywne zabarwienie. Aby zatrzeü niepozytywne, niepoĪądane konotacje jakie w polskiej Ğwiado- moĞci wywoáywaáy te wyrazy, przymiotnik sowiecki przeáoĪono na radziecki, a pozosta- áych unikano [GáowiĔski 1990, 18]. W „Trybunie Radzieckiej” mamy sytuacjĊ odmienną.

Przymiotnik sowiecki ma zabarwienie neutralnie, a moĪe nawet, jak sáusznie zauwaĪyáa J. MĊdelska, melioratywne nacechowanie emocjonalne [MĊdelska 2008, 281]¹⁶ por.:

sumienie jego (…) zostaáo poruszone przez „piatiletkĊ” sowiecką – 30/42–43/1; Wtar- gniĊcie pograniczników estoĔskich na terytorjum sowieckie – 38/21/4; Spartakjada ma za zadanie (…) przedemonstrowaü klasowo-rewolucyjne oblicze sowieckiej kultury fizycznej – 28/25/6; sztuka sowiecka (…) zetknąwszy siĊ z masami robotniczemi za rubieĪą porywa je i zachwyca – 37/116/3; Wspóázawodnictwo socjalistyczne na polskiej wsi sowieckiej dotychczas rozwija siĊ bardzo sáabo – 30/1/1; gospodarki sowieckie winny rozszerzyü obszar zasiewów co najmniej o 2,5% – 30/1/3 oraz Wokóá masy bolszewickiej grupują siĊ miljony robwiejskorów – 32/103/1 (10 wyst.); W wielu miejscach brak rzeczywiĞcie bolszewickiego „jedinonaczalja” – 33/196/1; spotyka robotnika-bolszewika Czibisowa – 37/158/4; organizacja bolszewików zorganizowaáa specjalny seminar – 37/126/3; Niü (…) Īycia starego bolszewika-nielegalnika (…) zostaáa tak nagle przerwana – 35/14/2.

RównieĪ takie wyrazy jak komunista, rewolucja, proletariat, które za rządów sana- cyjnych miaáy zdecydowanie negatywne zabarwienie, po II wojnie Ğwiatowej wystĊpują w prasie polskiej z pozytywną konotacją (B 346). Tak teĪ jest w „Trybunie Radzieckiej”, por.: komuniĞci walczą o uchwaáy naszej partji – 34/33/3; liczą okoáo 6 tysiĊcy komu- nistów – 34/39/2; KatorĪne wyroki na komunistów wáoskich – 30/123/4; komunardzi

16 J. MĊdelska badając sáowniki przekáadowe J. Krasnego wydane w Moskwie w 1931 i 1933 r. zauwaĪyáa peáną synonimicznoĞü przymiotników sowiecki i radziecki, które wystĊpują jako odpowiednik ros. ɫɨɜɟɬɫɤɢɣ.

RównieĪ wyrazy sowietyzacja, sowietyzowaü mają odmienne od dzisiejszego neutralne zabarwienie (wedáug sáow- nika oznaczają odpowiednio ‘wprowadzenie systemu sowieckiego’, ‘wprowadzaü system radziecki’, ‘podlegaü wpáywom radzieckim, stawaü siĊ zwolennikiem systemu radzieckiego’) [MĊdelska 2008, 28].

postanowili zwiĊkszyü obszar zasiewny o 50 ha – 32/118/3 oraz Rewolucja lutowa od- daáa wáadzĊ w rĊce burĪuazji – 32/60/1; naleĪy przygotowaü siĊ do obchodu Rewolucji PaĨdziernikowej we wsi – 27/116/2; nowa prowokacja (…) jest atakiem na nadchodzącą rewolucjĊ Ğwiatową – 27/7/9.

Kolejną cechą tekstów o charakterze propagandowym jest stosowanie szablonu¹⁷. DziĊki temu, Īe pewne treĞci są przekazywane w sposób wczeĞniej ustalony i okreĞlony, przekaz szablonowy jest zrozumiaáy dla odbiorcy, chociaĪ mniej interesujący. Jedną z przyczyn szablonizacji jĊzyka jest fakt, Īe tekst nie jest skierowany wprost do „sze- rokiego odbiorcy” czyli zwykáego czytelnika. A wrĊcz przeciwnie. Przekaz ten ma byü dobrze oceniony przez „wáadze zwierzchnie” i ma pokazaü wyrobienie ideologiczne au- tora, znajomoĞü frazeologii propagandowej (B 351–352). Propagandowe frazeologizmy najczĊĞciej pojawiają siĊ w nagáówkach, w Ğródtytuáach, w partiach wytáuszczonych.

MoĪna wyróĪniü dawne (klasyczne) frazeologizmy związane z ideologią komunistyczną (np. klasa robotnicza, podziaáy klasowe) oraz niezwiązane z tą ideologią (np. rola ludu, sumienie narodu). Do wspóáczesnych frazeologizmów zaliczają siĊ rodzime ideologicz- ne (z konotacją pozytywną – dalszy postĊp, siáa przewodnia, z konotacją negatywną – podĪegacze wojenni, siewcy nienawiĞci). WystĊpują teĪ frazeologizmy wspóáczesne obce ideologicznie (pozytywne – np. wolny Ğwiat, prawa czáowieka, negatywne – ko- munistyczne zagroĪenie) (Br 59–63). „Trybunie Radzieckiej” równieĪ nieobca jest fra- zeologia propagandowa. Mamy tu przykáadowo: Nasza odpowiedĨ podĪegaczom wojny (…) – 30/72/3.

Jedną z kolejnych cech jĊzyka propagandy jest manipulowanie eufemizmami i hiper- bolami. Kiedy mowa jest o naszych káopotach, zdarzeniach niepomyĞlnych, to wówczas stosowane są eufemizmy, które mają wpáynąü na záagodzenie negatywnych skutków omawianych zjawisk, nastawiü odbiorcĊ przychylnie do rzeczywistoĞci (np. mówi siĊ np.

o káopotach przejĞciowych, trudnoĞciach wzrostu). Przy opisie wykorzystywane są sáowa maáo nacechowane lub bez negatywnej konotacji (np. trudnoĞci, káopoty, komplikacje, braki, zaniedbania) (Br 44–45). Gdy mowa o káopotach przeciwnika pojawiają siĊ nato- miast hiperbole (np. ekonomiczny kryzys) [GáowiĔski 1990: 15] i wykorzystywane jest nastĊpujące sáownictwo: fiasko, bankructwo, klĊska (Br 45). Podobnie sytuacja wygląda w „Trybunie Radzieckiej”, por.: Na czym polegaáa podstawowa przyczyna naszych trud- noĞci przy zapasowaniu zboĪa? – 28/31/6; przy najbliĪszej kompanji zboĪowej nie bĊdzie- my mieli tych trudnoĞci zapasowania zboĪa – 28/31/7; naleĪy powszechnie usunąü braki kosowicy ubiegáego roku – 33/119/1 oraz BurĪuazyjni politykanci w obliczu bankructwa i rozkáadu tych partji (…) znajdują ratunek w stworzeniu nowych – 28/23/7.

W przekazie propagandowym popularnym zabiegiem stylistycznym jest wykorzy- stywanie ekspresywnej wartoĞci zaimków my oraz nasz. PodkreĞlają one utoĪsamianie siĊ nadawcy ze zbiorowym odbiorcą, wspólnotĊ ich interesów, sáuĪą umacnianiu prze- konania w odbiorcy o jego aktywnym i emocjonalnym uczestnictwie w Īyciu caáego narodu. NaleĪy podkreĞliü, Īe w tekstach propagandowych absolutną przewagĊ wykazuje zaimek my (druga osoba liczby mnogiej wy praktycznie nie jest stosowana). Jego uĪycie

17 O powstawaniu szablonów i ich szerokim stosowaniu wspomina juĪ w 1928 r. A. M. Seliszczew, por.:

[Seliszczew 1928, 25].

wynika z przekonania kaĪdej wáadzy, Īe ma prawo wypowiadaü siĊ w imieniu caáego spoáeczeĔstwa (Br 151). Dodatkowo zaimek my u odbiorcy wytwarza poczucie przynaleĪ- noĞci grupowej (Br 220). W polskiej prasie powojennej czĊsto wystĊpowaáy nastĊpujące frazy: nasza ojczyzna, nasz ustrój, nasza partia (B 339–340) oraz nasza epoka, nasze dni, nasze losy (Br 157). DuĪą frekwencjĊ tekstową wyraĪeĔ z zaimkiem nasz mamy w „Trybunie Radzieckiej”, por.: Nasz wojskowy fotokor tow. Edward BardziĔski [podpis pod zdjĊciem] – 30/22/4; W tej dziedzinie nasz aktyw máodzieniarski ma szerokie pole dziaáalnoĞci – 27/20/2; Nasz máody przemysá lotniczy produkuje motory swojej wáasnej konstrukcji – 27/13/5; Nasz wiejkor napisaá kilka korespondencji do gazety Ğciennej – 27/32/7; Rejon nasz ma wyrwy w tej dziedzinie – 32/88/3; Nasi znakomici stachanowcy fabryk i pól wpisali siĊ wspaniale do ksiĊgi walki – 38/1/1; Dotychczas nasi wuzowcy z tej pracy mieli czĊsto mechaniczne podejĞcie – 27/3/10; nasi komunardzi nie mieli ogro- dów – 35/25/3; naczelników (…) zna caáy nasz kraj – 37/126/3 (3 wyst.). W „Trybunie Radzieckiej” odnajdujemy teĪ liczne zdania z zaimkiem my, por.: My siĊ spytamy, a ile przeáoĪyáeĞ kilometrów rur kanalizacyjnych? – 33/20/3; My, robwiejkorzy, powinniĞmy przedewszystkim zorganizowaü parobków – 30/15/1; My, robotnicy (…) witamy braci w walce klasowej – 29/44/1.

Przedstawione cechy tekstów propagandowych nie wyczerpują tematu. Porównując jĊzyk „Trybuny Radzieckiej” z polską prasą powojenną moĪna stwierdziü, Īe rozwaĪania prof. J. Bralczyka pokazują uniwersalnoĞü pewnych mechanizmów w procesie komuni- kowania politycznego na przestrzeni dziejów Polski i polszczyzny.

„Trybuna Radziecka” to doskonaáy przykáad swoistego Īargonu politycznego, tak typowego dla wszystkich gazet komunistycznych wydawanych w dwudziestoleciu miĊdzywojennym w ZSRR. Jak pisaá A ĩycki, „Czytając prasĊ sowiecką tamtych lat, niezaleĪnie czy są to dzienniki centralne, prasa republikaĔska, czy teĪ lokalna ma siĊ nieodparte wraĪenie, Īe caáy czas Ğledzimy to samo pismo” [ĩycki 2006, 262].

Bibliografia

Bralczyk J., 1986, O jĊzyku polskiej propagandy politycznej // Wspóáczesna polszczyzna. Wybór zagadnieĔ, red. Kurkowska H., Warszawa, 336–354.

Bralczyk J., 2007, O jĊzyku propagandy i polityki, Warszawa: Wydawnictwo Trio.

GáowiĔski M., 2010, Nowomowa // Wspóáczesny jĊzyk polski, red. BartmiĔski J., Lublin, 173–182.

Graczykowska T., 2007, Rusycyzmy i sowietyzmy w tekstach Tomasza Dąbala (przedstawiciela polskich komunistów przebywających w okresie miĊdzywojennym w ZSRR) // JĊzyk, historia, polityka, red. Laskowska E., Jaracz M., Bydgoszcz, 39–49.

Graczykowska T., 2008, Wpáyw sytuacji politycznej na jakoĞü polszczyzny tygodnika „Trybuna Radziecka”, wydawanego w ZSRR w dwudziestoleciu miĊdzywojennym // JĊzyk, spoáeczeĔstwo, wartoĞci, red. Laskowska E., Benenowska I., Jaracz M., Bydgoszcz, 137–149.

Graczykowska T., 2009, Osobliwa leksyka w ksiąĪce Tomasza Dąbala „Polacy Związku Radzieckiego”, Linguistica Bidgostiana VI, 64–72.

Gregorowicz S., 1996, Polacy w Rosji i w ZSRR // Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 5, Warszawa, 591.

Iwanow M., 1991, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa- Wrocáaw.

Iwanow M., 1999, MiĊdzy polskoĞcią a ĪydowskoĞcią. Polska autonomia kulturalna w Związku Sowieckim, // Lewandowski J., Goleman W., Samoidentyfikacja mniejszoĞci narodowych i religijnych w Europie ĝrodkowo-Wschodniej, Lublin, 23–39.

Lizak W., 1990, Rozstrzelana Polonia. Polacy w ZSRR 1917–1939, Szczecin.

MĊdelska J., 2008, Nowe, radzieckie realia odzwierciedlone w Moskiewskim sáowniku rosyjsko- polskim, wydanym w latach 30. ubiegáego wieku //, JĊzyk spoáeczeĔstwo, wartoĞci, red. Laskowska E., Benenowska I., Jaracz M., Bydgoszcz, 275–285.

Paczkowski A., 1977, Prasa polonijna w latach 1870–1939. Zarys problematyki, Warszawa.

Patek A., 2001, Polska diaspora w Rosji Radzieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich // Polska diaspora, red. Walaszek A., Kraków, 293–316.

Ruchniewicz M., 2004, Polacy w Rosji i Związku Radzieckim // Wielka encyklopedia PWN, red.

Kalisiewicz D., t. 23, Warszawa, 508.

Sierocka K., 1963, Z dziejów czasopiĞmiennictwa polskiego w ZSRR („Kultura Mas” 1929–1937), Warszawa.

Sierocka K., 1966, Z kulturalnych i literackich dziejów lewicy polskiej w ZSRR w okresie 20-lecia miĊdzywojennego, Warszawa.

Sierocka K., 1968, Polonia Radziecka 1917–1939. Z dziaáalnoĞci kulturalnej i literackiej, Warszawa.

StĊpieĔ M., 1973, Polska ksiąĪka w ZSRR w latach 1918–1939, Biuletyn Biblioteki JagielloĔskiej XXIII, nr 1/2, 244–257.

Syczow A., 1992, ɇɟɤɨɬɨɪɵɟ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɭɩɨɬɪɟɛɥɟɧɢɹ ɨɰɟɧɨɱɧɵɯ ɫɪɟɞɫɬɜ ɜ ɝɚɡɟɬɧɨ-ɩɭɛɥɢ- ɰɢɫɬɢɱɟɫɤɨɣ ɪɟɱɢ. Studia z filologii rosyjskiej i sáowiaĔskiej, t. 20, Warszawa, 163–167.

Szydáowska-Ceglowa B., 1997, JĊzyk polski w Rosji porewolucyjnej i ZSRR (do roku 1935), JĊzyk Polski LXXVII, z. 4–5, 251–258.

ĩycki A., 2006, II Rzeczpospolita w publicystyce sowieckiej. Polityka, gospodarka, stereotypy, OstroáĊka-Warszawa.

ɋɟɥɢɳɟɜ Ɇ. Ⱥ., 1928, əɡɵɤ ɪɟɜɨɥɸɰɢɨɧɧɨɣ ɷɩɨɯɢ. ɂɡ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɣ ɧɚɞ ɪɭɫɫɤɢɦ ɹɡɵɤɨɦ ɩɨɫɥɟɞ- ɧɢɯ ɥɟɬ (1917–1926), Ɇɨɫɤɜɚ.

Summary

THE POLITICAL PROPAGANDA LANGUAGE

IN THE POLISH PRESS PUBLISHED IN THE INTERWAR PERIOD (BASED ON “TRYBUNA RADZIECKA”)

This paper discusses the linguistic characteristics of political propaganda texts written in Polish, extracted from “Trybuna Radziecka,” a central Polish weekly published in Moscow in 1927–1938 and edited by Polish left-wing intelligentsia, living in this period in the USRR as political émigrés.

The propaganda creates the world which is different from the real one and this world is always tendentious, up to point of being fictitious.

The author attempts to demonstrate that many linguistic characteristics are common to all periods of Polish propaganda. The Polish press published in Moscow in the interwar period initiated the creation of the political socialist Polish post-war propaganda.

There are seven fundamental properties which constitute the persuasive dimension of propaganda texts: importance, universality, proximity, necessity, legitimacy, coherence, progress, and permanence.

The persuasive function of propaganda texts is achieved by such words as sáuszny [legitimate], podstawowy [fundamental], zasadniczy [principal], kluczowy [key], masy [the masses], kaĪdy [everyone], wszyscy [all], powszechny [universal] etc.