Metody pracy informacyjno - wywiadowczej policji politycznej w okresie międzywojennym

(1)

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

Metody pracy

informacyjno-wywiadowczej policji politycznej

w okresie

międzywojennym

Wstęp

W początkowym okresie istnienie policji politycznej było ukrywane jakocoś, co mogłoby wywrzeć nieko-rzystnewrażeniezarówno wewnątrz,jak i nazewnątrz kraju.Nie bez wpływu nato było wieloletnie przyzwy-czajenie społeczeństwa do jak najrzadszej styczności zwładzami zaborczymi,które na wszelkiesposoby in-wig ilowały swoich obywateli. Dodatkowokażde komu-nikowaniewładzy spostrzeżeńzżyciapublicznego

by-ło hańbiące i miało znamiona "szpiclowania". W póź

niejszymokresieprzyznawano otwarcie,źepolicja taka musiała istnieć . Początki działal n ośc ipolicjipolitycznej

sięgają 1919 roku, kiedy to prawdopodobnie tuż po utworzeniu w lipcu Policji Państwowej, korzystając z dorobku idoświadczeniawcześniejszych służb, przy-stąpionodoorganizacjitego rodzajupionupolicji. Dzia-łalność policji politycznej od samego jej początku bu-dziłasporekontrowersje,dlategoteżjejdziała lność by-łaukryta1.

Cel pracy

Zamierzeniem opracowania jest zaprezentowanie

metod pracy informacyjno-wywiadowczej oraz głów

nychkierunkówdziałalnościpolicjipolitycznej.Na pod-stawie zachowanych dokumentów przedstawiono spo-soby pozyskiwania mate riałów informacyjnych oraz metody pracy wywiadowczej funkcjonariuszypolicji po-litycznej.

Pozyskiwan iei opracowywan ie

materiałów informacyjnych

Praca informacyjna policji politycznej znajdowała swój wyraz w meldunkachsytuacyjnychoraz s

prawoz-daniach mies ięcz n ych z ruchu politycznego, społecz nego, wywrotowego,na rodowościowego oraz zawodo-wego.Działalność policji politycznej miała swoje odbi-cie również w raportach nadzwyczajnych, które obej-mowały wydarzeniadotyczące działalności politycznej,

społecznej, narodowościowej, wywrotowej oraz zawo -dowej2.

Okręgowe urzędy policjipolitycznej (OUPP) pr owa-dziły kartotekiprzestępców, osób podejrzanych o dzia-łalnośćantypaństwowąi cudzoziemców,atakżealbum

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecien--czerwiec) 2010

fotograficzny na podstawie własnych materiałów

nad-syłanych przez Wydział V KG PPw Warszawie oraz materiałówzawartych w"Poufnymprzeglądzie inwigila-cyjnym".OUPPoprócz wymienionych kartotek prowa-dziły ewidencję działaczy politycznych i społecznych zestawi an ą na podstawie mate riałów dostarczanych przez ekspozytury policji politycznej.Z kolei komendy

powiatowe PP oraz komisariaty graniczne lub p oste-runki graniczne,w siedzibie których nie było ekspozy-tur policji politycznej, prowadziły kartotekę "Poufnego przeglądu inwigilacyjnego" uzupełnianą materiałami dostarczanymiprzez OUPP3.

WydziałV KGPPw Warszawie,OUPPoraz ekspo-zytury policjipolitycznej prowadziły wł asną kance l arię oraz własny tajnydziennikpodawczy.Archiwump ro-wadzone było systemem rzeczowym.Wydział V KG PP wszelką korespondencję przesyłał na blankietach komendanta głównego PP w Warszawie, OUPP na formularzach komendy wojewódzkiej PP, natomiast ekspozytury policji politycznej na blankietachkomend

powiatowych PP. Pisma wychodzące ze wszystkich

urzędów policji politycznej nosiły przy liczbie cyfrę V dla oznaczenia ich pochodzenia, np. nr 12345.V.25. Komendy powiatowe PPprowadzące służ bę w za

kre-siepolicjipolitycznejprowadziłyoddzielnytajnydz ien-nik dla korespondencjioraz oddzielne archiwum", po-nieważ najczęściej na danym terenie nie było eks

po-zytury.

Uzupełniając Okólnik nr 90z 23 listopada 1926 r., podano wskazówki dotyczą ce trybu urz ęd owa n i a pierwszej instancji wzwiązku z dokonanymizmianami w dziedzinie zbierania informacji politycznych oraz zwalczaniaprzestępstwpolitycznych.Wywiad policyjny miałbyć rozpatrywanyjakośrodekpomocniczy;

• do specjalnejobserwacjitychprzejawówżyciap o-litycznego,które napodstawie otrzymanychjuż

in-formacjimogływ jakikolwieksposóbzagrażaćbe z-pieczeństw u ogólnemu,

• do badania przyczyn i źródeł przestępczości w dziedzinieżyciapolitycznegoS.

W tym charakterze wywiadpolicyjnyściśle od róż ni a no od wykonywanej przezpolicjęnormalnejobserwacji,

która była podstawą do właściwej informacji p

olitycz-nej,a któramiałapoleg aćna rzetelnym,ścisłymimoż liwie szczegółowym odzwierciedleniu faktów i wy

da-rzeń,jakiemiałymiejscenadanymterenie (ryc.1).

(2)

....

I\)

"

'"

o

'"

r-m

"

-<

"'"

-<

"

Z

,.

r-~

~

"

•

~-o"

'

"

A ~ ~"

•

~ N

s

o

EkspozyturaWydziałuIV-DwToru niu (poreorganizacj iwstyczniu1922r.)

I

Kancelaria

Referat I _Sekreta_ria_t

starszy przodownikKozłowski

Kierownik:Stej ka

przodownik Baranowski Kierownik:starll>:yprzodownikPrsk orsk i starszyprzodownikTrocha

kancelistkaZurkówna -sprawyorganizacyjne -ruchpolitYC1ny(wszelkiespraw yzwiązanez zyciempolit ycznym)

stenoty pistkiWałęsówn aiŁawrzeeka, -sprawypersonalne -ruch zawodowy (wszelkie sprawyzwiązanez organizacjamizawodo wym i)

Zurkówna -sprawy dyscyplinarne

-propaganda niemiecka(dzial al nosćiagitacja niemieckiej ir rede n ty) _-_ar_{ch iwum}_(Kozłowski)

-sprawyrachunkowe

-działa lnośćzrzeszeń

-dziennikpodawczy(Ba ra n ow sk i) -inspekcjaagentur

-działalnośćiwpły worganizacjikomunistycznych

- spr a wy kancela r yjne, -ksią:i'·kllinsp ekcji Eks pozytury

-działalnośćiwpły wy antypaństwowe _wy_{kon a n ie}_cz_{yst op isów na maszynie}

-instrukcjaorgani zacji cent rali i innychwł adz

-strajki,zaburzeniaisabotaże _{(Wałęsówna}_i_Ław_{rzeck a)}

-okól n ikiwojew od y -raportymiesięczneEkspozytury iagentur

-załatwianieekspedyc ji(Żurkównal -DziennikiUst aw -ra por ty dzienne Ekspozytury, agentur orazOkręgowego UrzęduŚledczego

-rozkazyKo me n d yGłównejPolicjiPa ństwowej

-sprawygraniczne

-rozkazyKe rnen dyUkręgcwejPolicjiPańe twow ej

-optanci:opiniedlawładz(ewidencjaoptantów)

-konferencje -sprawynieobjętein ny mi refer atami

-książ kaka ripochwał

-sprawypra s owe (wszelki edochodzeniaprasowej

-książkakasowai kwitariusz (p rowa dziosobi ściesekretarz) - kartote k a prasowa,podz i ałna:szpi ed zy,komuniści,działaczeantypaństwowi,

- archiwumialburnper eon al ny (a k ta personalneifoto gr afi e agitacjaantypaństwowa,komunistyczna

prowadziosobiści",sekretarz)

Referat II

Referat III

Kierownik:podkomisarzNowakowski,kancelistkaHe n a kowska

Kiero wnik:komisa rzMayer -sp rawy komunistyczne.szpiegowskieantypaństwowe(wywiadidochodzen ie)

starszy pr zodown ikMruwiński -propaga n dakomunistycznaorazantypaństwowawłączniezniemiecką{ich organi zacja,

-spr awypaszportowe m..,todydziałaniaiślcdwnie)

-czynności urzędoweEkspozytury (n a k a >:yrewi zyjne,aresztowania, -szpiegostwo(organiza cja,me to dydziałania,śledz enie)

don i e~ ienia,wszel kie sprawyukończonepoprz edn io prze zinne -obserwacjei poszukiwaniaosób ogólni",podejrzanych(wszelkie dochodz eniacodoprzes tęps tw

refe ra ty a pnekazanesądomi innymwładzom,sprawy wazruejs ee ostatecznienieea kwalifikowanych )

iwiększezs zywa newoddzielny chtekach.przechowywanesąpod ogólnymnr,tecz k i 2 -inwigilacjeCentrali5·fiinnychwładz(listygońc7."itd)

-ewidencjaares ztowań,rl;'wizjinaterenie Ekspozytu r y(miesięczna

-Pou fnyPrzeglądIn wigila cyjny (prowa dzisięoddzielnieprzyka r to tece )

wyk az y wedlea) aresztowania,b)rewizje -dochodzeniaróżne(nipohjęw pop rz ednimitekami,drobn e dochodzeniaadministracyjne)

-książkaareszt antówEkspozytury -raporty age ntówikonfidentów

-książk arewizjiEkspozytury -ewidencjaohcokrajowcówioficf'r6 wnie mi eck ich

-książkadepozytówEkspozytury

-arc h iw u m aktści śletajn ych (prowad ziosobiściekierown ik)

Ryc. 1.SchematorganizacjiEkspozyturyWydziałuIV-OwToruniu

Fig.1.OrganisationotExposition ot DepartmentIV-OinToruń

źródło:Opracowaniewłasnenapodstawie:ABP,OKPP wToruniu,sygn, 42

N :I: C/) -l O JJ

"

JJ

-<

;: Z J>

,...

C/) -l -c

"

(3)

Materiały doinformacjipolitycznejstarostowiep

ozy-skiwali z:

•własnych spostrzeżeń, urzędowych objazdów, ze żródełsłużbowych i osobistych,

•informacji dostarczanychprzez policję,

•włas n eg o wywiadu konfidencjonalnego, jednak

konfidenci,bez względu naich rodzaj (ideowi lub płatni) , mieli być znani tylko starościelubjego za-stępcy. Materiały od konfidentów miały być prze

-chowywane wyłącznie przez starostę w sposób gwarantującybezwzględnąichtajność,

•wywiadu policyjnego - jeżelistarosta na podstawie informacji otrzymanychzwymienionychwyż ej źró

deł stwierdził,żeprzejawyżyciapolitycznego przy

-bierają formę zagrażającąbezpieczeństwu ogólne-mu lubżepewne objawyprzestępczości mają lub mogą mieć charakter polityczny. W takiej sytuacji

zarządzałprzez komendanta powiatowego PP wy -wiad policyjny, który dzie lił się na: specjalny (do konkretnej sprawy lub zagadnienia) lub ogólny

(w celu ujawnieniażródła iprzyczyn pewnych zja-wisk).Komenda powiatowa PPniezależ nieod tych wywiadów prowadziła stale normalny wywiad po

ll-tyczny6.

Wszystkie jednostki policyjne prowadzące d

ocho-dzenia wsprawach karnych,ściśle iszczeg ółowore

je-strowały przestępcówzawodowych.Dane zbierano na arkuszu informacyjnym,obejmującymwszystkie wiado

-mości posiadaneprzez Policję Państwowąoprzestęp cy,tworzącymtzw.dossier,czylizbiórnotateko charak-terze policyjno-krymina lnym , dającym możliwość szczegółowegozapoznaniasięzżyciemidziałalnością na tematdanejosoby".

Wy w iad polityczny i wojskowy

Całokształtprowadzeniawywiadu w łonielegalnych ugrupowań politycznych, zawodowych, gosp

odar-czych, społecznych itp.spoczywał wyłącznie na or

ga-nach Policji Pań stwowej. Aby sprostać tym zadaniom, policja polityczna oraz poszczególne jednostki po

licyj-neprowadziły rejestrację iwszelkiego rodzaju e

widen-cje legalnych zrzeszeń. Charakterystycznym zjaw

i-skiembyłotutaj dublowaniewywiadu politycznego , bo-wiem ewidencję taką prowadziły zasadniczo referaty bezpieczeństwa administracji ogólnej i wydziały s

po-łeczno-polityczn e urzędów wojewódzkich. Na cele

związaneztą pracą ,tj.opłacaniekonfidentów, j ednost-kipolicjipolitycznejorazkomendypowiatowe otrzymy-wały odwładz administracjiogólnej2400 zł miesięcz nie, apóźniej rozliczały sięz przyznanych środ kó wś .

W celu skutecznego zwalczania działalności anty

-państwowejdzielono szpiegówna trzykategorie:

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268(kwtecień-czerwtecj2010

S OR I KRY NAL'

•szpiegów,którzybadalidysl okację wyznaczonego

im terytorium, jako wędrowni żebracy, sz

tukmi-strze, sprzedawcy galanterii, książek, kwestarze,

szlifierze,członkowiegrupteatralnych i cyrkowych.

Przedostawalisięoni na teren koszarlub fortec na

podstawiezezwole ńpodpisywanychprzezd

owód-cę garnizonu. Zezwolenia takie zawierały w na-główku nazwę oddziałuoraz miejscepostoju. Sze-reg tychzezwoleń tworzyłoobraz dyslokacjiwojsk, a przepustki służyły za materiał do fałszowan ia

podpisów dowódców na innych dokumentach szpiegowskich,

• szpiegówrezydentów,którzy byliwidziani c

odzien-nie w koszarach, prowadzili spokojną i sy

stema-tyczną obserwację skierowaną przede wszystkim na metody szkolenia, uzbrojenie, nastroje wśród żołnierzyoraz stanliczbowy.Szpiedzy ciwystępo wali jako sprzedawcy gazet, miejscowi żebracy,

rzemieśl nicy,

• szpiegów występujących w roli właścici eli p obli-skich herbaciarni, szulerni, domów publicznych, którzy organizowalitowarzyskie zebrania połączo ne zpijaństwem9.

Redukcja etatów powodowała zmniejszenie sku-tecz n ości funkcjonowania policyjnej defensywy. Prz

y-kładowo w lutym 1935 r.wywiad politycznynaterenie

powiatuświeckieg ozestrony policjiogran iczałsię jedy-nie do obserwacji zewnętrznej dz i ałal n ości organizacji

politycznych. Policja nie dysponowała wywiadem głę bokimz uwagina brakstałych konfidentów,na których opłaceni e nie było środkówfinansowych. Policja po

li-tyczna posiadała tylko tzw. dorywczych informatorów,

którzyudzielalipotrzebnych informacji. Lepiej oceniano funkcjonowaniewywiadukryminalnego,bowiemłatwiej tutajbyłopozyskaćinformatora lub konfidenta,wydając

mniejpieniędzy10.

Funkcjonariusze policji politycznej przeprowadzali

również dochodzenia wśród kadry Wojska Polskiego. W1922r.zewzględu nakoniecznośćzwalczania dzi

a-łaln ościszpiegowskiej państwościen nyc hwfazier eor-ganizacjiarmii polskiej,polecono agenturom policyjnej defensywyprowadzić ścisłąidyskretnąobserwacjęo

fi-cerówWP (ryc.2-3). Zadanietospełnić miałyna swo -imterenie agentury wGrudziądzu ,Tczewie,Chojnicach

i Wejherowie.Szczególnymzainteresowaniem otacza-no oficerów,którzy prowadziliwystawneżyci etowa

rzy-skie. Dlatego też dokładnej inwigilacji poddawano wszelkielokale,restauracje,bary,hoteleitp.,w których zapośredn ictwemzaufanych kelnerów,barmanów ire -cepcjonistówzas ięgan o informacji owysokości płaco nychrachunkóworazinnych sprawach 11.

Podczas inwigilacji oficerów Wojska Polskiego wy

-chodziłynaświatłodzienne inneszczegółyzżyci a

za-wodowego oraz osobistego.W trakcie obserwacji

(4)

Z HISTORII KRYMINALISTYKI / ••~I'"C...dd . h al \ \

••,...1.

t

..

r_"'-te ~,,:":C::tł ....,7SiliI2'.IU . -k.i';';:Ii.~';'-

.._w....

_ek1ełl

-Ile"'bII1" •''"PHI.,. _ ,....,..,.,.~ , . . .bU Hl~ ..."'"" ~

ul.,~b•ob. od . Ilpt -.'- MlInrlC''dQlI• •~.,.... ,. . . .. . , . .,.,.1.14" • hJ ... II ""MI!Ie.jt....toMlIhj••hU~r.,.• dlb ~ ,Dł.»",11.JI • ...,ulO\l -"U ..,,1

.,..51

. 1

•

-J7kS~... ~\I""'JI .oł..bl", ""'~jl1Iu,.~ mjó_ "'"'"'••"-.J...::lt -tell 0tI1.o...ho.-.J _pl . .tIlr"'ohIM...1. . .łnl-'.. 1_ l utaU to .,...,'... ,n . .

tI

,.,. _ •

•

1,",1t . .111.-1 .n ed. ...Uo;o.lll. .... IAllTutn.j'••::•..."łd" t.

u.1ntłJl,ll•.,.;.1;;lI~n4 ".I~",I "" Uh. n . . , l _ ł~J" •u. at.au , .. Iq "ło'łł4Jt, . .lhJ. ...n.:

1I.""lOeo.tllo_. kU .,."•••

ak"

_el"""'III" I ~~.

1nn;,-" .... _ ...J...alob.Jat oa-_tt ....~'n1 tTt'.&ł"""1aU';. 2,'.&r>charh I _'ul_:at...tc*n,'_11'MJs_Ul pn:rJ~.l-.l ~_.,.a_~_...,

..

ł1a. . . . .~

...

" _ . l - ' a l l...1..~.n••~, . '"'" -4(~1/1Il_ ~~.~ )/ ' - CbaU_ Ul~...d'U .... •7/ lOJ.IUIll 1/D"-"h.l ~ .teltJ._ l .".'-lU!

_ D7G'łUJ'-.ro4o'O"

pts

.

,,,

.

...

_ '

....

h

_,.

-...la

""

J_

lIe.uo~ ".h"'.~ob..,.P'IJ',1llllhlluall..Prlcl. "~~1pHI• .... . . -.do. .,~. . . ..

Ryc.że-b.Fotografia pisma KWPPw Toruniuz5 V1926 r.informującegooprzyjeździeagentówbolszewickichdoPolski

Fig.że-c.Qfficiaf fetterot 5May,1926from VoivodeshipCommandot NationalPoliceinToruńintormingot arrivaJ ot Bolshevik agentsinPoland źródło(ryc.2-8):ZbioryArchiwumPa ństwowegowBydgoszczy(skanB.Pasteka.K.Klapka)

Ryc.3.Fotografiaprzedstawiającagrupęagentów Fig.3.Photographs otagents

nego Z oficerów okazało się, że wyjeżdżał on często

wbliżejnieokreślonychcelachdoróż nychmiast

Pomo-rza. Wnikliwe śl edztwo wykazało, że podczas swych

podróży mieszkał w dobrych hotelach i wydawał

co-dziennie duże sumy pi eni ędzy w domach pub

licz-nych12.

Wy wiad narodowo ściowy

Istotnym zagadnieniem,którymzajmowała się Poli-cja Państwowa w okresie międzywojennym, była kwe-stia mniejszości narodowych 13.Druga Rzeczpospolita była państwem wielonarodowym. Do główn ych m niej-szości narodowychnależeli Ukraińcy, Białorusi ni,Żydzi iNiemcy. Oceniasię , że mniejszości narodowe s

tano-wiły ponad 30% ogólnej liczby mieszkańców. Według

szacunków Ukraińcy- największa mniejszość narodo

-wa - stanowiliok.15-16% (4,4-5,5 mln)ogółu ludno

-ści.Zamieszkiwalioniprzede wszystkim województwa:

lwowskie, stan isławowskie, tarnopolskie, wołyńskie

ipoleskie.Półn ocno-wschodnieterenyPolskizam

iesz-kiwali Białorusin i (6%), lud ność niemiecka koncentro-wała się główn ie naobszarze województw pomorsk

ie-go,poznańskiegoorazśląskiego.Żydzistanowilidrugą

podwzględem liczebności mniejszo ść narodową, którą oceniano naokoło 10%. Pozostałe mniejszości naro

-dowe tworzyły niewielki procent ogółu mieszkańców

Polski. Panujące zróżnicowanie narodowościowe

po-wodowałotrudne dorozwiązaniaproblemy we wzajem-nych relacjach oraz w stosunku poszczególnych grup dopaństwa14

(5)

W 1926 r. opracowano historię ruchu ukraińskiego w Polsce orazwydano dwie tablice kwartalne"Ukraiń skich Partii Politycznych w Polsce", zawierające uzu

-pełnienia i wszelkiezaobserwowanezmiany (program,

wpływpartii,terendziałan ia).Jednocześnieprowadzo

-no w dalszym ciągu rejestry ukraińskich ugrupowań

i stronnictw politycznych oraz organizacji kulturaln

o--oświatowych. Sporządzono dużą tablicę żydowskich

ugrupowań istronnictwpolitycznych w Polsce,

wydru-kowanojąw 1000 egz.irozesłano odpowiednim urzę

dom.W marcu 1926r.odbył się prowadzony przez

re-ferenta spraw żydows kich specjalny mi es ięczny kurs

informacyjny dla referentów spraw żyd ows ki c h

zwszystkich OUPP.Na kursietym, który objął 99

go-dzin wykładówićwiczeń, uczono językahebrajskiego,

zapoznawano z działa lnością żydowskich partii poli -tycznych ,organizacji społecznych oraz życiem re

ligij-nymŻydów,atakżestatusem prawnymmniejszościży dowskiej w Polsce, ćwiczono metody wywiadu we

-wnętrznego . Na kurs przygotowano, jako mate riał po

-mocniczy do nauki,skryptyżyd owskich partiipol itycz-nych.W dniu 29marca1926 r.od był sięegzamin,k tó-ry wszyscy uczestnicykursuzdali.Oprócz tego o

praco-wanotablicępt."Życie polityczneNiemców wPolsce", prowadzono rejestry dla niemieckich partii politycz

-nych, założono katastry dla ważniejszych związków

i stowarzyszeń oraz gromadzono materiały,celem

za-łożenia katastrów dla dalszych jeszcze nieobjętych

ewidencjami organizacji niemieckich i czeskich.

Spo-rządzono również tablice biało rus kich, litewskich i

ro-syjskich ugrupowańi stronnictwpolitycznych wPolsce.

Niestety w zachowanychmateri ałacharchiwalnych nie

zdołano odszukać wspomnianych wyż ej tablic oraz

opracowań, stąd niemożliwa była ich analiza' 5. Jak wspomniano, sprawy mniejszości narodowych

zajmowałyszczególnemiejsce wdziałalności policji

po-litycznej.W dniu23września1922r.zgodniezrozporzą dzeniem komendantagłównego PPw Warszawieutwo -rzono w Toruniu centralę do spraw niemieckich,której kierownikiem został komisarz Mieczysław Lissowski. Centrala swymzasięg iemobjęłasześćwojewództw( po-morskie,łódzki e , poznańskie, krakowskie,śląskiei war -szawskie), zadaniemzaśjejbyłogromadzenieianaliza

materiałów oraz opracowywanie sprawozdań dotyczą

cychsytuacjispołeczno-politycznej mniejszościni

emiec-kiej16.Jednocześniena terenie krajudziałałycentrale:

- ds.litews ko- białorus kichprzy OUPP w Wilnie,

- ds.ukraińskich przyOUPP we Lwowie,

- ds.żydowskichw WydzialeV KG PPw Warszawie17.

Inwi gilacj a organizacji spofeczno-gospodarczych Wewszystkich województwachpolicyjna defensywa

weszła w porozumienie z organizacjami społeczny m i,

PROBLEMV KRYMINALISTYKI 268 (kwiecien-czerwiec )2010

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

któreudzielałypolicji politycznej wszelkiejpomocyw in-wigilacji przestępstw antypaństwowyc h . Na przykład w województwiewileński moraz wWarszawie i we Lwo-wiedużąpomoc organompolicjini eśliskauci.Wykorzy

-stywani byli dozbieraniainformacji, wywiadów,a nawet obserwacji,z którychwywiązywa li sięznakomicie.P

o-morska defensywa wzorem organów policjipolitycznej

w innych województwach zaczęła czynić kroki w tym kierunku.W tym celu odpowiednie osoby miały wejść w kontakt z organizacjami i zaproponować imwspół pracę18.

Prasa była jednym z najaktywniejszych czynników

oddziałujących naopinieoraznastrojespołeczeństwa .

Wzwiązku ztymwładzeadministracjipolitycznejmiały

zazadanieotoczyć organy prasowe specjalną opieką. Starostow ie i prezydenci mieli dołożyć wszelkich

sta-rań, aby uzyskać bezpośred ni wpływ na miejscową

prasę polską, ewentualnie stosować wobec nich p

o-śred nie oddziaływanie, mające na celu osiągnięcie

przyjaznego ustosunkowaniasię prasyzarówno do za -sadniczejlinii i zami erzeń rządu , jak też dopoczynań

i dz iałań lokalnych władz pań stwowych . Aby uzyskać

ten lojalny stosunek,dąż ono przedewszystkim do na

-wiązania bliższego i stałego kontaktu, udzielając nie

-zbędnych informacjiw pierwszym rzędzi e z dziedziny

gospodarczej.Jeśli w drodze osobistego kontaktu nie

udało się osi ąg nąć właściwegoiżyczl iwegoust

osunko-waniasię danego organu prasowego dopoczynań ad-ministracji,stosowanow miarę możl iwości drogęnaci

-sku pośredniego. Jednym ztakichśrodków była

kwe-stia wpływu na udzielanie ogłoszeń władz państwo

wych i komunalnych, któretoogłoszen ia z natury r ze-czy umieszczane były tylko w organach prorządo wych19.

Metody i środ ki pracy wywiadowczej

Inwi gilacja

Technikii metodydz iałan ia policji politycznej

zmie-rzające do pozyskiwania wszelkich informacji uzależ

niane były odrodzajuprzed s i ęwz ięcia oraz konkretnej sytuacji.

Rozróż n ia notrzygłówn e rodzajeinwigilacji:

- obserwację (ogólnąiindywidu alną),

- pościg,

- poszukiwania inwigilacyjne (lokalne, okręgowe,

państwowe).

Obserwację ogólną wykonywała policja śledczaza

pomocą patrolowania, ut rzy m ując stały nadzór na

uli-cach, placach, dworcach kolejowych, targach, w te -atrach. Obse rwację indywidu a l n ą prowadziła równ i eż

policja śledcza. Zalecano obse rwować w tensposób,

aby osoby niebyłynaraż onenakomprom itacjęp

(6)

I RII KRYMINALISTYKI

Ryc. 4. Fotografia kobiety zrobiona z ukrycia Fig.4. Intelligence photograph otawoman

ną lubprzestępca niespostrzegł, żejest inwigilowany i w ten sposób nie udaremnił wyników obserwacji.

Czynności tych dokonywali funkcjonariusze nieurnun -durowani, stosownie dookoliczności udając wożnego, lokaja, stróża, handlarza. W razie obserwacji kogoś

w mieszkaniu wywiadowcy kwaterowali się w

przeciw-ległym lub tym samym domu,alboteż obserwowali po -dejrzane osoby w kawiarni lub restauracji. Obserwacja na ulicywymagała dużej ostrożności. W niektórych wy-padkach zalecano iść nawet przedśledzonymi zatrzy

-mywać się przy wystawach sklepowych. Obserwacji

bezpośredniej ze strony PP podlegały osoby oddane przez władze sądowe lub administracyjne pod dozór policyjny20 (ryc. 4).

Pościg mógł byćdokonywany przez miejscową PP, a odbywał się pieszo, konno lub innymi środkami ko-munikacji. Poszukiwaniainwigilacyjne zasprawcązb

ie-głym iukrywającym się wymagały współdziałania więk

szejilości urzędówpolicyjnych.

Stosownie do obszaru poszukiwania dzielono na: • lokalne - obejmujące teren powiatu lub miasta,

którezarządzałKP PP na podstawie doniesień po-sterunków i komisariatów PP, władz sądowych

i administracyjnych,

•okręgowe - obejmujące teren OKPP lub woje-wództwa, które zarządzał OKPP (Urząd Śledczy) na podstawie doniesień KP PP (Ekspozytur Śled czych) orazwładz sądowychi administracyjnych, •państwowe- na terenie całego kraju, które zarzą

dzał WydziałIV KG PP w Warszawie na podstawie listów gończych wszystkichsądóww kraju,don

ie-sień podległych urzędówPP i innych władz. Infor-macje te zamieszczano w "Gazecie Śledczej", któ-rą rozsyłanowszystkim jednostkom policji21.

76

Policja polityczna przeprowadzała obserwacjęca -łokształtu życia społeczno-politycznego, którą odróż

niano ściśle od inwigilacji stosowanej w przypadkach akcji przestępczej, ustalonej w wyniku obserwacji. Wówczas zarządzano inwigilację, która obejmowała

zarówno stronę zewnętrzną , jak iwewnętrzną działal ności danej organizacji (inwigilacja zbiorowa) oraz poszczególnych osób (inwigilacja indywidualna). In-wigilacja wewnętrzna następowała w drodze konfi-dencjonalnej.Poufnej inwigilacji indywidualnej

podle-gały osoby niebezpieczne dla państwa oraz porząd

ku publicznego. Natomiast poufnej inwigilacji zbioro-wej podlegałyorganizacje,związkioraz partie działa

jące nielegalnie, np. Komunistyczna Partia

Robotni-cza Polski. Przy tej inwigilacji pozyskiwano informa-cje o działalności danej organizacji, jej zamierze-niach, składzie osobowym,metodach iśrodkach agi-tacji. W sytuacji,gdy włonie legalnej organizacji lub partii politycznej zauważono tendencje do propago-wania ideologiiwywrotowej,zmierzającej do oderwa-nia pewnej grupy osób w celu zaangażowaniaich do

udziału w działalności antypaństwowej, organizacja (partia)taka poddawanabyławcałości inwigilacji po-ufnej. Zabronione było prowadzenie wywiadu

we-wnętrznegoprzez funkcjonariuszypaństwowych.Wy -wiad tego rodzaju należało przeprowadzać wyłącznie

poprzez konfidentów.Jeśli zachodziła potrzeba

roz-ciągnięcia inwigilacji poufnej na osoby, które

sprawo-wały funkcje państwowe, należało zwrócić się do

właściwej władzy administracyjnej o upoważnienie doinwigilowania22.

Metody śledcze

Do stosowanych przez policję polityczną metod

śledczych zaliczano przede wszystkim aresztowania, rewizje osób imieszkań, stwierdzanie tożsamości oraz

przesłuchania. Rewizję zarządzał sąd lub z własnej

mocy władze i organy bezpieczeństwa. Rewizje oraz aresztowania przeprowadzali funkcjonariusze policji politycznej. Podczas wykonywania tych zadań asysto-wali im funkcjonariusze policji zewnętrznej, w obrębie właściwości której dokonywana była rewizja lub aresz-towanie. W przypadku,gdy rewizje i aresztowaniaza -krojonebyłynawiększą skalęiekspozytura policji poli-tycznej niebyław stanieprzeprowadzić czynności wła

snymi siłami, zadanie to powierzano organom Policji

Państwowej mundurowej. Jednakże funkcjonariusze policjipolitycznej mieliobowiązek czuwać nad dokład

nym iwłaściwymwykonaniem zadania 23.

Podczas rewizji szczególnie zwracano uwagę na wszelkie odezwy oraz broszury,pisma otreści antypań

stwowej,broń, fotografie, podejrzaną korespondencję, pieniądze izłoto.

(7)

z

S DR I KRYMINALISTY I

Ryc.7.Fałszyweka rtylegity macyjne

Fig.7.CounterfeitservicelOs

Paszport

i

~

Rzec zpospolitepolskę

Pob,m,:R~

Konsukll~nerałn,"lirłkrhn~

e-~ł~o.- _ _ pesseoort Rei><llOS3 Nr./;,Ił /

T

s.

,H ;

'E:.

:.:.:~

....

/l...

d-:::-

"'1

_

.

,1

'_

l

•_ _ 1~/ "" _II':/ - o p

1 4<

7-

-- -- --- ..-r-- /~,

r

rvi r

~-/~

...

"

.

. . /Ii 'f ,,"/YJ-~

"

.. {'Lo,.

"

'%

~

,

Rzeczpospolita Polska

~ _ r. f!ąoI .

Paszport

Paśseport Retsepass

KonsulatJeneralnyw Berlinie e-0I0 _, • . . - _ ....

Ryc.5.Okładka fałszywegopaszp ortu

Fig. 5.Cover ot counterleitpassporl

Ryc.6.Fałszywypaszport na nazwiskoElias Bellmann

Fig. 6.Countertenpassporlin name ot Elias Bellman

W celu uregulowania przewozu aresztantów pod

konwojem PPzapośrednictwem PKP Ministerstwo

Ko-munikacji zarządziło , aby aresztantów przewozić p

o-ciągam i pasaże rskimi,woddzielnychprzedziałach kl

a-sy III. Zamówienia przedziałów miały być zgłaszane

przez komendy PP u zawiadowcystacji.Zabe

zpiecza-no wówczas przedział we wskazanym pociąg u ip

ole-canowłaściwemu konduktorowi, abyw raziepotrzeby

umieszczał w nim podróżnych, jednak tylko do stacji,

naktórej mieliwsiąśćaresztanci z konwojem.Przedział

oznaczano odpowiednią nalepką i notowano

rezer-wacjęwraporcie zjazdywłaściwego pociągu24

Naczelnicy więzień mieli obowiązek zawiadamiać

wład ze administracyjne oraz Policję Państwową

ozwalnianychwięż n iach.Dodatkowokomendantwo

je-wódzki PP w Toruniupolecił,abyzawiadam iaćWydział

Bezpieczeństwa MSW, Samodzielny Referat

Informa-cyjny DOK nr VIIIwToruniu.W pierwszym rzędziena

-leżało informować o zwolnieniu z więzienia członków

KPP,Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucji, Komunistycznego Zwi ąz ku Młodzieży, Komunistycznej Partii Zachodniej Biało ru s i, Komunistycznej Partii Za

-chodniej Ukrainy, Organizacji Ukraińskich Nacjonali

-stów,Obozu Narodowo-Radykalnego,atakżeosób

od-bywających karę więzieniaza szpiegostwooraz

dywer-sję . Na przykład w więzieniu w Koronowie

w kwietniu1937 r. przebywało 41 skazanych za prze

-stępstwakryminalneoraz37komunistów25.

Niezbędną czynnością było ustalenie dokładnego

rysopisu. Używano specjalnego formularza wykazują

cego rodzajenp.uszów (mate,duże) . Ustalanowzrost,

kolor włosów, brwi, oczy, kształt i wielkość nosa,

uszów,ust,liczbę zębów, kształt głowy,atakże wygląd

szyi,rąk, nóg,posiadane blizny,tuszę, znaki szc

zegól-ne, zwracano uwagę równieżna akcent,wymowę, na

-rzecze,sposóbubieraniaoraz przyzwyczajenia26.

Bardziejdoświadczeniprzestępcydokonywaliróżnych

zmian swojego wyglądu oraz tożsamości. Zmieniano

ubrania,wyglądtwarzy,im~ującpiegi,znamiona,brodaw

-ki,większynos itp.Powszechnie stosowanym zabiegiem

byłoprzyklejaniewąsówlubbrody.Zmianwyglądusylwe

t-ki dokonywano poprzezudawanie starców,garbatych, k

a-lek,symulację choróblubułomnościitp.Naszeroką ska-lęstosowanofałszerstwodokumentów27 (ryc.5--7).

Agentury policjipolitycznejcałkowicienie doceniaty

wagi doniesień w sprawach karnych, jak również

po-bieżnie przeprowadzały śledztwa. Utrudniało to czyn

-ności władzom sądowym iczęstoskutkowało

zwolnie-niem przyprowadzanych aresztantów. Wnioskowano,

żeby w toku dochodzeń przesłuchan e były wszystkie możliweosobyzamieszanewsprawę. Dopieropotych czyn nościach nal eżało skierować do prokuratury do

-niesienieskładające sięz danychosobowychp

odejrza-nego, opisu czynu idowodów winy2B

(8)

Z HISTORII KRYMINALISTYKI

Niejednokrotnie stwierdzano bicie aresztowanych, wzwiązku z tym prowadzane były liczne dochodzenia w sprawie skarg na funkcjonariuszy PP onadużywanie władzy. Tymczasem organa Policji Państwowej oraz władze administracyjne bagatelizowały wykroczenia funkcjonariuszy lub je ukrywały. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zapewniało, że w każdym przypadku pobicia przez funkcjonariusza PP jego przełożony miał być pociągany do odpowiedzialności, zwłaszcza gdy nie stosował natychmiast właściwych konsekwencji, czyli wydalenia zesłużby,wobec oskarżonego policjan-ta. Rozkaz ten w praktyce nie był w pełni stosowany, bowiem,pomimo sfwierdzenia w toku dochodzenia po

-bicia, często zachodziły okoliczności łagodzące, które przemawiały za pozostawieniem winnego w służbie. Wówczas zalecano sprawę przedstawiać drogą instan-cyjnądo MSW do decyzji29.

Donajczęstszych niedozwolonych praktyk stosowa-nych przez policjantów zaliczano bicie strajkujących,

torturowanie przesłuchiwanych, wymuszanie zeznań czy chociażby nieuzasadnione używanie broni. Wzwiązkuz tym minister spraw wewnętrznych będący najwyższym zwierzchnikiem policji występował często w Sejmie,usprawiedliwiając bezprawne działania kor-pusu policyjnego. Sytuacja zaczęła się zmieniać po 1926 r., kiedy to rozpoczęto akcję usuwania z policji nieodpowiednich funkcjonari uszy30.

Metody operacyjne

W celu ujednolicenia postępowaniaoraz uniknięcia nieporozumień podczas przekazywania obserwacji osób inwigilowanych stosowano kilka sprawdzonych metod postępowania. W razie wyjazdu osoby inwigilo-wanej obserwatorzobowiązany był powiadomić telefo-nicznie za pośrednictwem posterunku lub komisariatu kolejowego właściwą jednostkę defensywy policyjnej, na której teren obserwowana osoba zmierzała. Funk-cjonariusz podawał również numer pociągu, wagonu oraz przedziału, atakże ewentualny czas dotarcia do docelowej miejscowości. Niezbędną informacją był do-kładnyopisinwigilowanej osoby oraz znak rozpoznaw-czy obserwatora (zreguły kolorowa chusteczka w kie-szeni ubrania). W nieprzewidzianych sytuacjach funk-cjonariusz kontynuował obserwacjędo momentu prze-kazania jej następnej osobie. Jeśli było to konieczne, obserwacja kontynuowana była ażdo miejsca, do któ-rego zmierzał obserwowany. Agent miał później obo-wiązek niezwłocznego zameldowania właściwej agen-turze lub komendzie policji ozaszłych zmianachś".

Recepcjonista miał dużą możliwość obserwacji za-chowania gości przybywających do hotelu, przysłuchi wania sięrozmowom telefonicznym, obserwowania po-dejrzanych odwiedzin 32.Sytuacje takie wymagały

sta-78

łej współpracy z właścicielami hoteli. Jednak często zdarzało się, że policja polityczna przy dochodzeniach spotykała się z nieprzychylnym stanowiskiem niektó-rych portierów hotelowych 33.

Zdarzało się, że konfident lub informator zchęci zy-sku lub dla innych celów przekazywali nieprawdziwe in-formacje o zamierzeniach lubdziałalnościosób albo or-ganizacji. Na podstawie takich doniesieńjednostki poli-cyjnej defensywy wszczynały dochodzenia, rewizje oraz aresztowania, podczas których odkrywano nieprawdziwe informacje. Wzwiązkuz tym przed przy-stąpieniemdo likwidacji sprawy dążono wmiarę możli

wości do weryfikacji przekazywanych wiadomości,

przestrzegając jednocześniekonfidenta o konsekwen-cjach nieuczciwegopostępowania. Stosowano zasadę nieprzystępowaniado likwidacji sprawy tylko na pod-stawie informacji posiadanej od jednego konfidenta 34

Wywiad konfidencjonalny był podstawową formą działalnościpolicji politycznej istanowiłjeden z jej naj-ważniejszych środkóww walce z przestępstwami poli-tycznymi. W języku zawodowym używano następują cychokreśleńdla osóbwspółpracującychpoufnie z po-licją:

• konfidentem nazywanoczłowieka, którybył człon kiem stowarzyszenia i zżycia tejże organizacji do

-starczał wiadomości;

• informator nie był członkiem stowarzyszenia i po-zyskiwał wiadomościzeżródeł pośrednich; • obserwatorem byłfunkcjonariusz policji.

Konfidentów i informatorów dzielono na dwie kate-gorie: ideowych oraz płatnych. Konfident ideowy był wartościowszym nabytkiem i wykorzystywany był naj-częściej do inwigilacji stronnictw politycznych, atakże nielegalnych organizacji politycznych. Konfidentów ide-owych w partiach oraz organizacjach werbowano, opie-rając się na znajomości terenu i stosunków osobo-wych 3S

Według instrukc] dla urzędów i wydziałów śled czych stałymkonfidentem byłaosoba, która na podsta-wie zawartej z przedstawicielem PP pisemnej lub ust-nej umowy zobowiązała się dostarczać informacje. Werbunek konfidentów na terenie powiatównależałdo kierowników wszystkich jednostek PP (komendantów powiatowych, kierowników wydziałów śledczych, komi-sariatów i komendantów posterunków) (ryc. 8). Zależ nie od sytuacji konfidenta werbowano spośród osób należących do organizacji lub też polecano mu wstą pienie do wybranego związku. Inicjatywa w werbowa-niu konfidentównależałado kierowników jednostek po-licyjnych, natomiast kwestią pozyskiwania informato-rów zająć się mógł każdy oficer lub szeregowy PP.

Umowę z konfidentem zawierał kierownik właściwej jednostki, na którejusługach znajdował się zwerbowa-ny osobnik. Stosowanozasadę, żekonfident, którymiał

(9)

pozyskiwano dorożkarzy, lokajów, prostytutki, właści

cieli gospód, jubilerów, listonoszy, stróżów, kelnerów,

portierów itp.Natomiast na wsiangażowano

pomocni-kówkościelnych,grabarzy,posłańców,gospodarzy,

na-uczycieli,leśniczych, myśliwych itp. Werbunek uzależ

niony był przede wszystkich od inwencji funkc

jonariu-sza. Najczęściej pozyskiwano osoby poprzez różne

spotkania towarzyskie. Dlatego dążono, żeby jak na

j-więcejfunkcjonariuszy utrzymywałoszerokie zna

jomo-ści we wszystkich sferachspołecznych. Werbunek

od-bywał się bezpośrednio przez osobę prowadzącą

wy-wiad lub pośrednika. Dobierano ludzi zaufanychi roz

-ważnych tak,aby swoim podejściem nie

zdekonspiro-walisię przedwcześnie.Konfidentów pozyskiwano albo

bezpośrednioze środowiskaorganizacji,albo

wprowa-dzano własnegozaufanego człowie ka. Ostatnisposób

był kosztowny orazczasochłonnyi bardzo ryzykowny.

Pozyskując konfidenta z łona organizacji, wybierano

z reguły człon ków zarządu, a szczególnie sekretarza,

przez któregoręce przechodziły wszystkie dokumenty,

zarządzenia i protokoły. Wytypowanego konfidenta

sprawdzano pod względem materialnym, zasięgano

opinii na tematskłonnościdonałogów(alkoholizm, nar-kotyki itp.), orientacji seksualnej, karalności, relacji

w rodzinie itp. Pozyskane kompromitujące materiały

byłypomocne dla funkcjonariusza defensywy policyjnej

wskłonien iudowspółpracy lub nawet jejwymuszeniu.

Podpis na kwicie przy pożyczce pieniędzy lub n

ie-ostrożne wyjawienietajnych informacji organizacjisłu

żyłyjako inspiracja do wymuszeniawspółpracy. Każda

informacja pozyskana od konfidentabyła weryfikowana

zapośredn ictwe m innego konfidentalub napodstawie

obserwacji.Materiałyotrzymywaneod konfidentównie

stanowiły materiału dowodowego podczas rozprawy

sądowej, wiadomości te inspirowały do pozyskiwania

konkretnych dowodów39.

Przeważnie z wcześniej wytypowaną osobą

zapo-znawał sięszef miejscowejdefensywy policyjnej,z któ

-rą wchodził wbliższą znajomość, proponując w

odpo-wiednim momencie dostarczanie informacji. Kwestia

wynagrodzenia konfidentów ideowych była dość del

i-katna. W jednym z przypadków starano się pozys kać

konfidenta, który był redaktorem w redakcji jednego

z czasopism wychodzących na Pomorzu. Wiedziano,

że byłw konflikcie z jednym ze stronnictwpolitycznych.

Kierownik oddziału informacyjnego wszedł z

redakto-rem w stosunkitowarzyskie,bywałw lokalach,kawia

r-niach,zapraszał go do siebiedo domu,w rozmowach

z nim podsycał antagonizm do stronnictwa. Kiedy po

pewnym czasie redaktorzdeklarował się dostarczać

in-formacje, kierownik wojewódzkiego oddziału informa

-cyjnego udzielał mu pewnych funduszy,jako pożyczki

zwrotnej,zasypywałdrobnymi podarunkamirodzinę

re-daktora i w ten sposóbzobowiązałgo wobec siebie tak,

IJ~ ...•...... . .. .. .. . .... • J•

,

~

.

--

"S--Ryc. 8.Legitymacjasłużbowap.o.kierownika AgenturyWydziałuIV-O wWejherowie,starszegoprzodownikaEdmundaSławińskiego

Fig.8.ServiceIDotseniorleader EdmundSławiński,aetingheadot DepartmenllV·DAgencyinWejherowo

obowiązek przyjąć pseudonim, pozostawał w ścisłym

zakonspirowanym kontakcie z jednym

funkcjonariu-szem PP. Konfidenta nie można było powoływaćjako

świadka na rozprawie sądowej, a dostarczane przez niego informacje niemogły byćstosowane jako dowo

-dyprzestępstwa. Ujawnienienazwiska konfidentawła

dzomsądowymlubinnymmogło nastąpićtylko na pod

-stawie art.55RozporządzeniaPrezydenta RP o Policji

Państwowejoraz okólnikaMSW z 17 marca 1930 r. (nr

17 OZ.U. MSW nr 5, poz.79 z 1930 r.)36.

Każdy stały konfident policji politycznejmiał teczkę

(dossier), w której gromadzono wszystkie dokumenty

związane z prowadzonymi przez niego sprawami.

Do-kumentacją zarządzał ten funkcjonariusz, który

kiero-wał pracą danego konfidenta lub szef miejscowej

jed-nostki PP. Akta trzymano w żelaznej szafie,do której klucz miałkierownikplacówki PP. W razie

dekonspira-cji lub zerwania współpracy akta konfidenta przecho

-wywano przez dwa lata i następnie palono, nie

pozo-stawiając żadnych pisemnychinformacji na ten temat.

W normalnym trybie postępowania akta pozakończo

nej sprawie przechowywano przez pięć lat, po czym

równieżniszczono przez spalenie 37.

Listy z nazwiskami konfidentów

zdyskwalifikowa-nych,skompromitowanych lub podejrzanych z

jakich-kolwiek powodów wraz z uzasadnieniem odmowy

współpracy były przesyłane do Wydziału IV (Centrala

Służby Śledczej) Komendy Głównej PP, który

prowa-dził kartotekę konfidentów. Dlatego też przed

zawar-ciemwspółpracy należało zasięgnąćinformacji o danej

osobie w CentraliSłużby Śledczej w Warszawie38.

Sposoby werbowania konfidentów i informatorów

zależne byłyod bardzo wieluokoliczności. W miastach

(10)

i'I L ST

że był on późni ej jednym z najlepszych konfidentów.

Jeśli chodzi okonfidentówpłatnych,to policja polityc

z-na prowadziłaz regułyichścisłą ewidencję i oilebyło

to możliwe, posiadała ich fotografie. Ewide ncjata był ściśl etajna iznajdowała siępod kluczem na osobistym

przechow aniu kierownika policyjnej defe nsywy. K

o-niecznośćutrzyman iaewidencjipodykto wana byłatym,

że konfidencipłatni pracowal iniejedn okrotn iedlakilku osób,z których w razie ich zwolnienia itp.wyłan ial i się

przestępcypolityczn i40

Podczasobserwacjigrupy znaczniejszych działaczy

jednejz partiidziałającej naterenie Pomorza,okazało się, żejeden z jej wybitnychczłon ków,poseł na Sejm,

był człowiekiemubogim,mającymlicznąrodzinę,a pod względem moralnym słabym. Kierownik wojew

ódzkle-go oddziału informacyjnego na Pomorzu nadkomisarz

MieczysławLissowskipodłuższejinwigilacjiw momen -cie, gdy sytuacja finansowaposła stała siębardzo trud-na,zaproponowałmupożyczkę,której zwrotu niezażą dał. Kiedy termin pożyczki minął, zaproponował mu dalsze kwoty, nie domagając się niczego w zamian. W następstwie bliższej znajomości i prowadzonych wielokrotnie rozmów,Lissowski zadawał mu dyskretne pytania, na które posełbardzochętnie odpowiadał. Sy-tuacja rozwinęła się do tego stopnia,że poseł zaczął pobierać stałą miesięczną gażę, w zamian dostarcza

-jąc wszelk ich najbardziej poufnych informacjio swoim

stronnictw ie.Częstymsposobemna pozyskiwaniek

on-fidentów było wykorzystywanie nadmiernych skłonno

ści do alkoholu. W przypadku do jednej z organizacji

zawodowych zaszła konieczność wprowadzenia w jej otoczeniekonfidenta. Postanowionopoddać ścisłejob

-serwacji aktywistów, kładąc szczególny nacisk na ich

cechy charakteru iin kl i nacjędonałogów. Stwierdzono,

żesekretarz tej organizacji nadużywał wszelkich trun

-ków. Wówcza s to zakonspirowany funkcjona riusz

wszedłz nimwznajom ość,biorącudziałwe wspólnych

pijatykach izabawach. Konsekwencjąznajom ości były

pożyczki , póżniej gratyfikacje, a następn ie wprost

współpraca'[l.

Szczególnietrudną sprawą byłozdobywan ie konfi-dentów na polu kontrwywiadu.Tutaj rola policji p

oli-tycznej mogła być tylko represyjna, ponieważ same

organizacje szpiego wskie, jak również znaczniejsze

osobistości kierującewywiadem,znajdowałysi ępoza

granicam i państwa. Jednak,żeby nie pozostać bez

-czynną, poli cja wy s z u k iwała osobników również

wśrodowisku, w którym szpiedzy najczęściej się ob-racali. Dlatego decydowano się angażować artystki

kabaretowe, portierów hotelowych, kelnerów, prze-mytników,agentów biur emigracyjnych itp. Zwerbowa-nie tego typu konfidentów było sprawą trudną. Skiero-wana wprost propozycja poparta często zwitkiem banknotów,a czasami zabarwiona patriotyzmem,

wy-80

sta rczył a na zwerbowanie konfidenta. Jednak konfi -dencitacy bylibardzo niebezpieczni,toteż ich wiedza

dotyczyła tylko wykonywanych zadań. Polecenia

przekazy wane byływ taki sposób ,żeowłaściwymc

e-luwywiadu niewiedzieli42.

Jeszcze trudn iejszą sprawą było pozys kanie lub

wprowa dzenie konfidenta do organizacji szpiegows kiej istni ejącej na terenie kraju . W tym przypadku posług i

wanosięniejednokrotnietzw.konfidentami fachowym i,

tj.osoba mi,które były karane za szpieg ostwo lub

pra-cowaływorganizacjach szpiegowskich, a z rozmaitych względów byłynawolności43.

Sposób komunikacji z konfidentem był różnorodny,

zależnyod terenu,na którym konfident mieszkałipra

-cował, od stosunków osobistych , stanowiska zawodo -wegoczyspołecznego. Z pewnym konf ident em spoty-kanosięstalena dworcu kolejowym,ze względuna to,

żeczłowi e ktenczęsto podróżował. Natomiast z

koleja-rzem przy kieliszku wódki w bufecie kolejowym, prowa-dzącna pozór błahą rozmowęjak z przypadkowo spo

-tkanym znajomym.Zjednąze starszych kobiet widywa-no się podczas porannej mszy w kościele. Z aktorami

iaktorkami konferowano podczas zabaw nocnych w lo-kalach publicznych.Z robotnikami wpodrzędnych knaj-pach,z rozmaitymi konfidentami na ulicy,placu, z oso-bami bardziej znanymi na balach, w klubach, na

pry-watnychprzyjęciach .Prócz tegowyjeżdżanodo innych

bardz iej ruchliwych miast, takich jak Warszawa,

Po-znań, Bydgoszcz, głównie w celu skontaktowania si ę z konfidentamizagranicznymi. Dla niektórych konf

iden-tówutrzymywanow mieściespecjalnemieszkanie.Je

-dynym sposobem nawszechstronną kontrolę iweryfi

-kację dostarczanych przez konfidentówinforma cji była

zregułylikwidacja danejsprawy44

Najednego zbyłych konfident ówpolicyjnej

defensy-wyKomun istyczna Partia Polskiwydaławyrok śmierci,

wymie niaj ąc go nawet w swych publikacjach jako p ro-wokato ra, z uwagi na złożone przez niego bardzo

szczeg ółowe zeznania w śledztwie , w wyniku których aresztowanychzostało przeszło 100członków Kom u-nistycznej Partii Zachodn iej Białorusi . Pozostawienie

konfidenta nadal na terenie jednego z województwpół

nocno-wschodn ich narażało go na niebezpiecze ń stwo

utraty życia, dlatego zaczęto starać się o ulokowanie

gow którymś z powiatówzachodnich,poszukując jed-nocześnie odpowiedniej pracy. Wedle zachowanych materiałów policyjny konfident ukończył 7 klas sz koły

powszechnej oraz miał wykształc e ni e domowe

w zakresie 4 klas gimnazjum.Władał dośćpoprawnie językiempolskim w mowie ipiśmie,dokładnie językami rosyjskim ibiałoruskim w mowie ipiśmieoraz niemiec-kim i hebrajsniemiec-kim (tylko w mowie). Z zawodu był rolni-kiem.Z uwagi na dostarczane cenne materiały wspo-mniany konfident zdawałsobie sprawę ze swojej

(11)

tości, sugerował bowiem władzom policyjnym , że

od-powiadałabymu praca biurowa w dzialerachunkowym w gminie,co dałoby mu możliwośćdalszego ksztalce-nia45. Kwestia ulokowania byłego konfidenta stała się natylepilną, że Urząd Wojewódzki wBrześciu nad Bu-giemskłonny byłw ramach rekompensatyzatrudnićna swym terenie nawet dwie osoby. W konsekwencji kon-fident najprawdopodobniejzostałprzeniesiony na teren województwa pomorskieg046.

Właściwefunkcjonowaniesłużbywywiadowczej

wy-magało utrzymywania przez agentury jak największej

liczby konfidentów, bowiem nawet najlepszy agent

w niewielkiejmiejscowościpo pewnymczasiemógł

zo-stać przez nierozważne zachowan ieujawniony lub

do-chodziło do dekonspiracji. Dlatego też zabiegano oprzyznanieagenturomwłaściwychfunduszy,aby pla-cówkiteposiadałyjak najszerszą siećkonfidentów, któ-rychnależałoodpowiednioopłacać47.Jednak brak

od-pow iednichśrodkówlub nawet niekiedy wyk

orzystywa-nie pieniędzyprzeznaczonych dla konfidentów na wła

sne potrzeby, powodował, że rekompensatą za pracę wywiadowczą byłyinnego rodzaju korzyści, do których zaliczano mianowanie na intratne posady, udzielanie koncesji itp. W związku z powszechnym procederem nierealizowania składanychobietnic konfidenci słali pi-sma do Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej

w Toruniu, skarżąc się na nieuczciwe postępowanie funkcjonariuszy policji48.

Pod sumowanie

Zarzuty stawiane Policji Państwowej przez wojewo-dów dotyczące braku fachowego przygotowania do

pełnieniasłużbyniemiałyodzwierciedleniaw praktyce. Pod tym względem wojewodowie posiadali bowiem prawo inicjatywy i przedstawiania kandydatów do służ

by.Wobec jednak niezgłaszania takich wniosków KG PP zmuszona była przedstawiać swoich kandydatów.

Agenci nie odgrywali i nie mogli odgrywać poważniej

szej roli, ponieważ przeważnie znani byli okolicznym

mieszkańcom,szczególnie z mniejszych miejscowości. Dlatego cenniejszy materiałinformacyjny niemógł być

pozyskiwany za ich pośrednictwem. Jedyną drogą do

zdobycia potrzebnych informacjibyło użycie w tym

ce-lukonfidentów.Na tojednak wwiększej skaliniemoż

na było sobie pozwol ić z przyczyn finansowych.MSW

czyniłokroki w kierunkuzastąpienia zbędnychagentów przez mniejszą ilość lepiej opłacanych konfidentów.

Projekt ten jednak nie został urzeczywistniony, gdyż

Ministerstwo Skarbu nie zaaprobowało tej propozycji.

Według naczelnika wydziałuSwolkienia,zmiany w or-ganizacji policji politycznej,którewyraziłysięw zatwier-dzonejinstrukcjiprzezMSW z16VI 1924 r., spowodo-wane zostały przez czynniki wymiaru sprawiedliwości.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268{kwtecleń-czerwlec)2010

Wychodziły one bowiem z założen ia, że sprawy p

oli-tyczne niemogą byćtraktowanez punktu widzenia

par-tykularnego,leczogólnopaństwowego.Przeszkody wy

-suwane były ze strony wła d z administracyjnych ,

a nawet władz sądowych na terenie Małopolski

Wschodniej w momencie tworzenia policji politycznej.

Dopiero w 1921 r.nastąpiłzasadniczy zwrot w ustosun-kowaniusięwspomnianychwładzdo policji politycznej, wyrażający się we wnioskach zmierzających nie tylko do utrzymania,ale i znacznego powiększeniatego ro-dzaju służby. Gdyby policja polityczna w momencie

tworzeniaw 1919 r. niespotkała sięznegacją,o której

mówiono, lecz byłaby okazana jej znaczna pomoc ze

strony władzadministracyjnychwwysiłkach zmierzają cych do postawieniategoaparatu możl iwiena najwyż

szym poziomie etycznym i fachowym, kwestia pod względem organizacyjnym posunęłaby się znacznie

naprzód . Niezadowalający stan personalny i system

płac , brak odpowiedniegowyposażeniaw środkiłącz ności,transportu orazspecjalne potęgowałytrudysłuż

by.Jednak pomimo wspomnianych zarzutów i

niedo-ciągnięć działalność policji politycznej moż n a ocenić

pozytywnie. Wykonywała ona powierzane jej zadania

w sposób kompetentny namiaręswoich możliwościka

-drowo-finansowych zgodnie z oczekiwaniami środo

wisk samorządowych oraz administracj i powiatowej

iwojew ódzk iej.

Krzysztof Halicki PRZYPISY

1Archiwum Akt NowychwWarszawie (dalej AANwW

ar-szawie): Ministerstwo SprawWewnętrznych wW

arsza-wie- dopływ (dalej MSWwWarszawie), sygn. 1002; protokółze zjazdu WOjewodów 5-B I 1925 r.;A. Misluk:

PolicjaPaństwowa w1919-1939:powstanie,organ

iza-cja,kierunkidziałania,Warszawa1996, s. 254.

W okresie dwudziestoleciamiędzywojennego policja politycznaprzechodziławiele zmianjreorganizacji.Jed -nostkęPolicjiPaństwowej,która jest przedmiotemopra -cowania określano różnie: defensywa polityczna,

wy-działIV-D,służbainformacyjna, policjapolityczna,służ

baśledcza.W rozprawieprzyjęto określen iepolicjapo

li-tycznadocałegookresudziałalnościtejformacji.Termin

tenbowiem oddajedokładn iezakreszagadnień,którymi się zaj m owałten pionPolicjiPaństwowej. W pracy za

-stosowanozamienniekilka innychokreśleńna tego ro-dzaju pionPolicjiPaństwowej:defensywapolicyjna,de

-fensywapolityczna,defensywa.

2ArchiwumPaństwowew Toruniu(dalej APT);Akta m ia-sta Torunia(dalej AmT),sygn.356 ;przepisy wykonaw

-cze do instrukcji o organizacjipolicji politycznejz 12 VIII 1925 r.,punktIV;szerzej nt. zob.K.Halicki: Sprawoz-dania sytuacyjne zlat 1919-1939naprzykładzie

(12)

wództwa pomorskiego,[w:]PamiętnikIV Ogólnopolskie'

goZjazdu Studentów Archiwistyki,podred.A.Krzem iń·

skiej,Katowice 2000.

3Ibidem, punkt V.

4 ibidem,punkt XV.

5APT,AmT,sygn.356,Okólnik nr17Wojewod yPomo

r-skiego z31I 1927 r. dotyczący wytycznych w sprawie

zbierania informacji politycznych i zwalczania prze

-stępstwpolitycznych.

6Ibidem.

7 AANwWarszawie,MSWwWarszawie,sygn.157,prz

e-pisy opro wadzeniuiwykorzystaniudossierprzestępców

zawodowych.

8 AANwWarszawie,KomendaGłówna Pclicj Państwo

wejwWarszawie- dopływ(dalejKGPPwWarszawie

-dopływ), sygn.1303,pismo KW PP w Toruniu in

spekto-ra Adama WiktoraNowodworskiegodo Centrali Służby

ŚledczejwWarszawie z 13 X 1937 r.

9Archiwum Państwowe w Bydg oszczy (dalej APB); K

o-menda Powiatowa Policji Państwowej wTucholi (dalej

KP PP wTucholi), sygn.34, pismo WojewódzkiegoOd

-działu Informacyjnego UWPwToruniudo starostw

po-wiatowy chz8X1923r.

10APB, Sta rostwo Powiatowe w Świeciu (dalej StPŚw.),

sygn.614c,pismo Starosty PowiatowegowŚwieciu do PomorskiegoUrzędu WojewódzkiegowToruniu z 20 II

1935r.

11 APB,Okręgowa Komenda Policji Państwowej wToruniu

(dalej OKPP w Toruniu), sygn. 170; pismo KP PP w

Chełmniedo OKPPw Toruniu z20V1922r.

12APB,OKPPw Toruniu,sygn.170,pismoAgentury Wy

-działu IV-DwCnejnicachdo EkspozyturyWydziałuIV-D

Toruniu z31V1922 r.

13A. Chojnowski:Mniejszościnarodowewpolitycerządów polskich w latach 1921-1926, "Przegląd Historyczny"

1976,T.67,z.4,s.593-614; B. Sprengel: Policja Pa ń

stwowaamniejszościnarodowe i wyznaniowe.Zaryspro

-blematyki, [w:]Mniejszościnarodoweiwyznaniowew

si-łachzbrojnycnDrugiejRzeczypospolitej1918-1939,pod

red.Z.Karpusa iW. Rezmera,Toruń2001,s.325-340.

14M. Leczyk: Druga Rzeczpospolita 1918-1939. Społe

cze ństwo, gospodarka, kultura, polityka, Warszawa

2006,s.106-107;A.Chojnowski: Mniejszościna

rodo-we w polityce rządów polskich w latach 1921-1 926,

"Przegląd Historyczny" 1976, T.67, z. 4, s. 593-614;

A. Chojnowskl: Problemnarodowościowyna ziemiach polskich wpoczątkachXX w.iwIIRzeczypospolitej,Iw:]

Zdziejów Drugiej Rzeczypospolitej,praca zbiorowa pod red. naukową A. Garlickiego , Warszawa 1986,

s.182-185;W.Roszkowski: NajnowszahistoriaPolski 19 14- 1945 ,Warszaw a200 3,s.119-122.

15AAN w Warszawie,MSW w Warszawie, sygn.153,s

pra-wozdanie zdzi ałalnościKG PP w Warszawie za okresod

l I 1926do30VI1926.

82

16APB, OKPP w Toruniu, sygn. 58, sprawozdanie staty

-styczne za1922 r.przesłanedoKG PPWydziałIV·D20

stycznia 1923r.; referentówds.niemieckichustanowiono

w:Łodzi , Kielcach, Białymstoku, Krakowie,Stanisławo

wie,Lwowie,Poznaniu,ŁuckuiLublinie,zob.A.Misiuk:

PolicjaPaństwowa1919-1939(...)op.cit.,s.278.

17 AAN w Warszawie,MSW w Warszawie- dopływ,sygn.

979, pismo MSWwWarszawiedo wszystkich w

ojewo-dówz14XI 1925r.wsprawieprzeszkolenia referentów

narodowościowych OUPP; APB, KP PPwWejher owie,

sygn. 766/59 , sprawozdanie statystyczne za 1925 r.

przesłanedoWydziałuV KG PP w Warszawie.

18APB,Komenda Powiatowa PolicjiPaństwowejw

Wejhe-rowie (dalejKP PP w Wejherowie),sygn.766183,pismo

WojewódzkiegoOddziałuInformacyjnegoz31X1923r.

19APT, AmT, sygn. 362, instrukcja dotycząca kontaktu

zprasąioddziaływan iananią,Toruń 1929r.

20 AAN w Warszawie,KG PP w Warszawie,sygn.7, Roz-kaz nr 279 Komendanta Głównego PP w Warszawie

z9II1925 r.("Instrukcja inwigilacyjna").

21AAN w Warszawie,KG PP w Warszawie,sygn.7,Roz

-kaz nr 279 Komendanta Głównego PP w Warszawie

z911 1925 r. ("Instrukcjainwigilacyjna") .

22APT,AmT,sygn. 356,instrukcja o sposobie prowadze

-niasłużbyw zakresieresortu policjipolitycznej przez po-wiatowekomendy Policji Państwows] z 23 VI 1924 r.,

punkt i.

23APT,AmT,sygn.356,przepisy wykonawczedo instrukcji

o organizacjipolicjipolitycznejz12VIII1925 r.,punkt XI;

W. Stępek, Z. Hoflman n-Kryslyań czy k: Służba Śled

cza.Podręcznik dla organówbezpieczeństwaz 58 ryci

-nami,wyd.II,Poznań1925,s.146-147.

24AANwWarszawie,KG PP w Warszawie,sygn.13,R

oz-kaz nr 521 KomendantaGłównegoPP w Warszawiez 10 II 1931 r.(Przewózaresztantów kolejami pod konwojem

PP).

25APB,OKPP w Torun iu,sygn.32,Rozkaz tajny nr21K

o-mendanta WojewódzkiegoPP w Toruniuz 20 V 1937r.;

CentralnePaństwoweArchiwumHistoryczne Ukrainy we

Lwowie (dalej CPAHU we Lwowie), Font 656, opis l,

strana 18 (..Więzien ie w Koronowie"), wykaz więźniów śledczych wedługstanu na8IV1937r.

26 APT,AmT,sygn.356,instrukcjao sposobieprowadzenia

służ byw zakresieresortupolicjipolitycznejprzez po

wia-towe komendyPolicjiPaństwowejz23 VI 1924r.,punkt

IIi.

27W. Stępek, Z. Hoflmann-Kryslyańczyk: Służba Śled·

cza (...), op.cit.,s.17- 20.

28APB,OKPP w Toruniu,sygn.5,pismo OKPPw Toruniu do

Age nturyWydziałuIV·D w Wejherowiez28VIII1922r.

29APT,AmT,sygn. 355,pismo wojewody pomorskiegodo

starostów i prezydentów miast Torunia i Grudziądza

z28 1 1926 r.;Instyłut Polski iMuzeum im.gen.Sikor'

skiegow Londynie(dalej IPiMS),Kom endantGłównyPo·

(13)

licjiPaństwowej,A.43J2 - pismo KomendantaGłównego PP z 15111935 r.

30A.Misiuk: Policja aspołeczeństwo.Wybrane problemy,

pod. red.P. Majera iA. Mistuk a,Szczytno 1997,s. 50;

P. Majer: Kilka uwagowzorcu osobowym policjanta w II

Rzeczypo spoli tej, "Prz egl ąd Policyj ny" 1992, nr 4, s.80-8l.

31 APB,KP PP w Wejherowie, sygn.766/83, pismoWoje· wódzkiegoOddziatu Informacyjnego z 14 VI1924r.

32 Litewskie Centralne Archiwum Państwowe w Wilnie

(LC AP w Wilnie),KW PP w Nowogró dku,Fond 119,Apy'

raśas1,Byla 147,raport sytuacyjnynr36 z 16 111926 r.

KG PP w Warszawie

33 APB,OKPP w Torun iu,sygn.39,pismoOKPP w Toruniu

doKPP na miastoToruńz 3 X 1921 r.

34 APB,KP PPw Wyrzys ku,sygn.35,treśćpouczeri

udzie-lanych referentom do spraw niemieckich na odprawie

wKomendzieWojewódzkiejPP w Poznaniu29 V 1934r.

35 AAN w Warszawie,MSW w Warszawie - dopływ,sygn.

978,pismoMSW w WarszawiedoUW P w Toruniuz4 II

192 4r.;pismo WojewódzkiegoOddziałuInformacyjnego

w Toruniudo MSW w Warszawie z 21 11192 4 r.;APB,KP

PP wWyrzysku,sygn.35,treśćpouczeńudzielonych re

-ferentom do sprawniemieckich na odprawie w

Komen-dzieWojewódzkiejPP wPoznaniuw dniu29 V 1934 r.;

IPiMSw Londynie, Komendant Glówny PP, A.43.9,

ln-strukcja o posługiwaniu się przez policję konfidentami

i informatorami;szerzej nt.zob. L.Peiper: O instytucji

konfidentówiprowokatorów,"Głos Prawa"1931 nr2-4,

Lwów 1931. 36 Ibidem. 37 Ibidem. 38 Ibidem .

39 AAN w Warszawie,MSW w Warszawie - dopływ,sygn.

978, pismo MSW w Warszawie do UWP w Toruniu

z

4 II 1924 r.;pismoWojewódzkiegoOddziału In

forma-cyjnegow Toruniu do MSW w Warszawie z21 II 1924r.; W.Stępek,Z. Holtmann·Krystyariczyk:Słu ż ba Śledcza (...),op.cit.,s.10-11 .

40 AAN w Warszawie,MSW w Warszawie- dopływ, sygn.

978, pismo MSW w Warszawie do UWP w Toruniu

z

4 II 1924 r.:pismo Wojewódzkiego Oddziału Infor

ma-cyjnego w Toruniudo MSW w Warszawie z 21 II 1924 r.

41Ibidem . 42Ibidem. 43 Ibidem. 44 Ibidem.

45 AAN wWarszawie,MSW w Warszawie- dopływ,sygn.

1005,pismoMSWwWarszawie doUW PwToruniuz 4I

1936 r.

46 AANw Warszawie,MSW w Warszawi e- dopływ,sygn.

1DOS, pismo MSW w Warszawie do UWP w Toruniu

z14111936r.

47APB , OKPPwToruniu, sygn.43, pismo z20 X 1922r.

PROBLEMY KRVMINAlISTYKI 268(kwrecteń-czerwrec)2010

Z HISTORII KRYMtNALlSTYKI

48 APB,OKPP w Toruniu,sygn.32,Rozkaz tajnynr19K

o-mendanta WojewódzkiegoPP w Toruniuz 19 IV1937 r.

BIB LIOG RAFIA

1.Materiałyarchiwa lne

ArchiwumPaństwowew Bydgoszczy

•OkręgowaKomenda PohcjiPaństwowejw Toruniu

• Komenda PowiatowaPolic]lPaństwowejw Tucholi

•Komenda Powiatowa PolicjiPaństwowejw Wejherowie

•Komenda PowiatowaPolicjiPa ństwowejw Wyrzysku

•StarostwoPowiatowe wŚwieciu

ArchiwumPaństwowew Toruniu

•Akta miastaTorunia

ArchiwumAkt Nowych w Warszawie

• Komend aGłównaPolicjiPaństwowejw Warszawie

• MinisterstwoSprawWewnętrznychwWarszawie

• MinisterstwoSpraw Wewnętrznych w Warszawie-

do-pływ

InstytutPolskiiMuzeumjm gen Sikorskiego wLondynie

• Komendant Główny Pclicj Państwowej

Centralne Państwowe Archjwum Historyczne Ukrainy we

~

•WięzieniewKoronowie

LitewskieCentralneArchiwumpaństwowew Wilnie(LCAP

wWilnie)

• Komenda WOjewódzka PolicjiPaństwowejwNowogród·

ku. 2. Prasa

•"GłosPrawa".

3. Literatura

• Chojnowski A.: Mniejszości narodowe w polityce rzą

dówpolskich w latach 1921-1926,.Przegląd Historycz-ny' 1976,T. 67,z.4,

• Chojnowski A.: Problem na rodowości owyna ziemiach

polsk ich wpoczątkachXX w.iwIIRzeczypo spolitej, Iw:] Z dziejówDrugiejRzeczypospolitej,praca zbiorowa pod

redakcjąnaukowąA. Garlick iego,Warszawa 1986,

• Leczyk M.: Druga Rzeczpospolita 1918-1939. sco ie-czeństwo, gospodar ka, kultura, polityka, Warszawa

2006,

•Majer P.: Kilka uwag o wzorcu osobowym policjanta

wIIRzeczypospolitej,.Przeg ląd Policyjny' 1992,

• Misluk A.:Pclicjaaspołeczeństwo.Wybrane problemy,

pod.red.P. MajeraiA. Misjuka,Szczytno 1997,

• PeiperL.:Oinstytucji konfidentówiprowokatorów,"Głos

Prawa' 1931,nr 2-4,Lwów 1931,

• RoszkowskiW.: Najnowsza historia Polski 19 14-1 945,

Warszawa2003,

·Sprengel B.:Policja Państwowaa mniejszości narodo

-we iwyznaniowe. Zarys problematyki, [w:] Mn iejszości

narodowei wyznaniowewsiłachzbrojnych DrugiejR

ze-czypospolitej 1918-1939,pod red.Z. Karpusa iW.

Re-zmera,Toruń200 1,

(14)

•

Stępek W., Hoffma n n-Krystya ń czyk Z.: Służba Śled

cza.Podręcznikdla organówbezpieczeń stwaz 58 ry

ci-n

ami

,

wyd

.

II,Poznań 1925.

Stresz czenie

Praca informacyjnapolicjipolitycznejznajdowałaswój

wy-razwmeldunkach sytuacyjnychorazsprawozdaniach miesięcz

nych

z

ruchu politycznego,społecznego,wywrotowego, narodo -wościowego oraz zawodowego. Działalność policji polityczn ej

miałaswoje odbicierównieżwraportachnadzwyczajnych,które obejmowaływydarzeniadotyczącedzia łalnościpolitycznej, sp

o-łecznej,narodowościowej,wywrotowej oraz zawodowej.

Całokszta łt prowadzeniawywiaduwlonie legalnychugru

-powań politycznych, zawodowych,gospodarczych,społecznych

itp.spoczywał prawiewyłączniena organachPolicjiPaństwo

wej.Istotnymzagadnieniem, którymzajmowała sięPolicjaPań stwowa w okresiemiędzywojen nym, była kwestiamn iejszości narodowych.

Wywiad konfidencjonalnybyłpodstawową formą działalno

ści policji politycznej i stanowił jeden z jej najważniejszych

środkóww walcezprzestępstwamipolitycznymi.Sposobywer

-bowania konfidentów i informatorówzależne lJyły od bardzo

wieluokoliczności. Wmiastachpozyskiwano dorożknrzy, l oka-jów, prostytutki,właścicieligospód, jubilerów,listonoszy,stró -żów,kelnerów,portierów itp. Natomiast nawsiangażowa n o

po-mocnikówkościelnych, grabarzy, posła ńców, gospodarzy, na

-uczycieli,leśniczych, myśliwychitp.Werbunekuzależnionybył

przede wszystkimod inwencjifunkcjonariusza.

Słowakluczowe:policjapolityczna,służbybezpieczeństwa

II RP,policjaw okresiemiędzywojennym, wywiad konfiden

cjo-nalny.

Summ ary

The tasksof the poiiticalpolice regardinginjarmatianwas expressed in situation reportsandmonthlyreports onpolitical, social,national,seditiousandprofessionaltrends .The outcome

oj the actioitiesoj the political police incIudedalso extraordina

-ry reportson incidents relatingto political, sociat, national,se

-ditiousandprofessionalactivities.

Theburden of managementoj intelligence systeminlegałpo

-liticui,profess ional,economic andsocialorga nisations,eic.,was almostentirely placedon theNational Policeauthorities.An im

-partant problem preoccupyingthe National Policeinthe period

between WorldWarI andWorld War IIwas relatedtonational

mincriiies ,

The conftdentialintelligence consfitutedthebasis forpoliti

-cal police activitiesand wasone of themostimportantmeans in comIJatingpoliticalcrimes. Themannersof recruitingconfidents

andinformersdependedon numerouscircumstances. Intowns,

cabdrivers,servants,prostitutes,pubowners,jewellers, post

-men, concierges.waiters,porters,etc. were recruited,whilein ruraIareaschurchwardens,grave-diggers,forestersand hunters were used.The recruitmentwasup to the offi cer.

Keywords: political police,2nd PolishRepublicsecurity ser

-vices,police in periodbetweenWorld WarlandWorldWaril, confidentialinteIligence.