Widok Pasja na nowo odkryta

PASJA NA NOWO ODKRYTA

Ewa Syku³a, Pasja wed³ug Pasierba, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004, ss. 240.

Postaæ i dzie³o poetyckie Janusza Stanis³awa Pasierba (1929–1993) jest g³ê- boko wpisane w kulturê Europy drugiej po³owy XX w. Wiele wskazuje na to,

¿e ksi¹dz poeta, a tak¿e teolog, historyk sztuki, myœliciel i naukowiec, wywar³ wp³yw swoj¹ osob¹ i twórczoœci¹ na ten niezmiernie interesuj¹cy, wewnêtrznie zró¿nicowany pod wzglêdem ideowym, okres w dziejach cywilizacji europej- skiej. Odcisn¹³ piêtno zarówno na œwiadomoœci literacko-estetycznej, jak i spo-

³eczno-politycznej swoich wspó³czesnych, zw³aszcza Polaków. Zg³êbianie jego myœli, analiza nurtuj¹cych go problemów i dylematów jest przybli¿eniem do prawdy o Bogu, œwiecie i cz³owieku. Tego rodzaju przeœwiadczenie leg³o rów- nie¿, jak siê wydaje, u podstaw zamierzeñ badawczych Ewy Syku³y, autorki roz- prawy Pasja wed³ug Pasierba.

Praca ta stanowi próbê przedstawienia sposobu rozumienia i postrzegania pasji przez poetê. Autorka chcia³a nadaæ jej zarówno walory naukowe, jak i dy- daktyczno-wychowawcze. „Wszystkie przybli¿enia interpretacyjne maj¹ – zda- niem E. Syku³y – nie tylko swój wymiar naukowy, ale dla wnikliwego czytelni- ka poezji ksiêdza Pasierba stanowi¹ punkt wyjœcia do tego, by od jej lektury intelektualnej przejœæ do lektury egzystencjalnej” (s. 9). Zapowiedziany w roz- dziale pierwszym – zawieraj¹cym równie¿ precyzacjê tematu, przegl¹d najistot- niejszych stwierdzeñ badawczych z zakresu problematyki pasji w twórczoœci autora Czarnej skrzynki, a tak¿e informacje o metodologii analiz Ÿróde³ (spuœci- zny Pasierba) – problemowy sposób uporz¹dkowania i wyk³adu rozpatrywanych kwestii le¿y u podstaw podzia³u ksi¹¿ki na piêæ czêœci (rozdzia³ów). Wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e motywy pasyjne maj¹ u Pasierba dwa Ÿród³a: Bibliê i sztukê sa- kraln¹, E. Syku³a podjê³a „szczegó³ow¹ analizê poszczególnych aspektów pasji w [...] poezji [Pasierba – P.K.]: w rozdziale drugim – w Biblii, w trzecim

– w sztuce” (s. 42), w czwartym zaœ – ze wzglêdu na to, i¿ pasja biblijna nie- ustannie spotyka siê z egzystencj¹ jednostki ludzkiej – w cz³owieku. Te trzy roz- dzia³y „stanowi¹ próbê przybli¿enia [...] trzech rzeczywistoœci z pogranicza kultu- ry i konkretnego ludzkiego losu – cz³owieka wspó³czesnego, ¿yj¹cego w XX wieku, który pozostaje w relacji do mêki Jezusa. Czêœæ pi¹ta stanowi próbê

uogólnienia zjawiska pasji w ca³oœci dzie³a poetyckiego Pasierba, ukazuj¹c jego od- dzia³ywanie i rangê tej problematyki wed³ug klucza: traktat – mi³oœæ – mêka” (s. 42).

Wydaje siê, ¿e uczona zrealizowa³a postawione cele badawcze. Preferuj¹c przejrzyst¹ metodologiê badañ, umiejêtnie wyzyskuj¹c podczas przeprowadza- nych analiz zarówno instrumentarium z zakresu badañ literackich, jak i wiedzê wyniesion¹ z lektury dzie³ teologicznych i filozoficznych, posiadaj¹c umiejêt- noœæ selekcji posiadanych informacji, zdo³a³a – zgodnie z zamierzeniem – przed- stawiæ obecne w poezji Pasierba „ods³ony” pasji: w Biblii, sztuce i cz³owieku.

Dyskusji nie podlega profesjonalny charakter jej kompetencji badawczych.

O profesjonalizmie E. Syku³y œwiadczy m.in. to, ¿e zg³êbiaj¹c czy niekiedy wrêcz odszyfrowuj¹c wizjê œwiata zakodowan¹ w wierszach poety, unika ona prostych schematów redukcjonistycznych, powtarzania utartych, stereotypowych opinii, stosowania uproszczonych schematów eksplanacyjnych. Ka¿d¹ z „od- s³on” pasji wed³ug Pasierba analizuje na dwóch zasadniczych, wzajemnie siê uzupe³niaj¹cych, poziomach interpretacyjnych. Zwraca uwagê zarówno na tre-

œci utworów (m.in. idee, refleksje, pojêcia, przedstawione obrazy), jak i na ich strukturê, formê, zw³aszcza jêzykow¹. G³êbokie, „podskórne” analizy autorki umocowane w Biblii – najwa¿niejszym, zdaniem uczonej, Ÿródle pierwszorzêd- nych idei œwiata przedstawionego poezji Pasierbowej, s¹ – z jednej strony – na- stêpstwem zasadnego przeœwiadczenia, ¿e motywu mêki Pañskiej obecnego w dziele poetyckim autora Czarnej skrzynki nie mo¿na w pe³ni zrozumieæ w przypadku, kiedy nie uwzglêdni siê interakcji jej trzech „ods³on”, ró¿norakich form ich koincydencji i wzajemnego wp³ywu. Z drugiej zaœ – co równie¿ nale¿y pozytywnie oceniæ i podkreœliæ – œwiadcz¹ o tym, ¿e badaczka nie chcia³a prze- s³oniæ – i nie przes³oni³a – autonomii, logiki i struktury wewnêtrznej poszczegól- nych p³aszczyzn pasyjnoœci, niezwykle emocjonalnie prze¿ywanej przez Pasierba.

Kategoria pasyjnoœci umo¿liwia – w przekonaniu uczonej – nie tylko dojrza-

³e, pe³ne, pog³êbione teologicznie i filozoficznie odczytanie utworów Pasierba, lecz równie¿ rekonstrukcjê jego poetyckiego pogl¹du na œwiat. Pogl¹d ten nie jest, zdaniem E. Syku³y, zwartym systemem filozoficznym i dlatego mo¿na re- konstruowaæ go – przynajmniej do pewnego stopnia – na drodze intuicji, uwzglêdniaj¹c w³asne przemyœlenia i refleksje natury egzystencjalnej. Wydaje siê, ¿e autorka trafnie odda³a istotê rzeczy. Pasierb rzeczywiœcie nie mia³ powo-

³ania do tworzenia traktatów filozoficznych typu System idealizmu transcenden- talnego Fryderyka Schellinga, zawieraj¹cych czêsto ca³y wyk³ad systemu my-

œlowego ich autora, szczegó³ow¹ argumentacjê, logiczne uzasadnienie okreœlonych s¹dów, terminologiê stricte filozoficzn¹. Mimo i¿ podejmowa³ nie- jednokrotnie te same problemy, które znajduj¹ siê w sferze zainteresowañ filo- zofa, to jednak prawdy o œwiecie i cz³owieku wypowiada³ w inny sposób, od- miennym jêzykiem, czêsto poœrednio, na marginesie rozwa¿añ poœwiêconych innej tematyce. W jego przypadku prezentacji œwiata towarzyszy³o niejednokrot-

nie niewypowiedziane, ale milcz¹co przezeñ przyjmowane twierdzenie, i¿ taka w³aœnie jest rzeczywistoœæ. Nie u³atwia to pracy nad sformu³owaniem Pasierbo- wego œwiatopogl¹du, którego wa¿nym elementem sk³adowym jest poetycki po- gl¹d na œwiat.

Pasierba poetycki pogl¹d na œwiat mo¿na, jak siê wydaje, rekonstruowaæ, odwo³uj¹c siê w okreœlonym stopniu do swego rodzaju intuicji egzystencjalnej, empatii. Warto zaznaczyæ, ¿e pogl¹dy autora Kategorii przestrzeni na temat cz³o- wieka w ogólnoœci s¹ pogl¹dami na samego siebie i odwrotnie: s¹dy o w³asnym

„ja” odnosz¹ siê równie¿ do jednostki ludzkiej jako takiej. Wiele wskazuje na to, ¿e sytuacjê egzystencjaln¹ tej ostatniej poeta dostrzega³ i rozwa¿a³ g³ównie poprzez pryzmat w³asnych prze¿yæ i doznañ. Czytelnik poezji Pasierba mo¿e dostrzec w niej – i z pewnoœci¹ dostrze¿e – sporo w³asnych dylematów, w¹tpli- woœci, opinii, ujêtych jednak w literackiej, nierzadko zawoalowanej formie.

Obecnoœæ tego rodzaju sztafa¿u egzystencjalnego z pewnoœci¹ u³atwi mu nie tyl- ko lekturê wierszy, ale równie¿ rekonstrukcjê pogl¹du na œwiat ich autora.

W pracy E. Syku³y znajduj¹ siê te¿ – nieliczne co prawda – kwestie szcze- gó³owe, których sposób ujêcia budzi w¹tpliwoœci, sk³ania do ponownego uczy- nienia ich przedmiotem analiz. Zasygnalizujê tylko niektóre spoœród nich.

W pierwszej kolejnoœci warto zwróciæ uwagê na zbyt w¹skie – w kontekœcie

œwiata idei Pasierba – rozumienie tragizmu. Tragizm autora Zdejmowania pie- czêci to – jak twierdzi uczona – nastêpstwo przeœwiadczenia, ¿e dotykaj¹ce cz³o- wieka cierpienie jest, podobnie jak pasja, czymœ, co zosta³o mu zadane. Zadane po to, by móg³ podj¹æ trud wewnêtrznej przemiany i duchowego samodoskona- lenia siê, a tak¿e w³aœciwie, w sposób pe³ny zrozumieæ zbawcz¹ misjê Jezusa z Nazaretu. E. Syku³a koncentruje siê tylko na jednym, soteriologicznym aspek- cie ludzkiego cierpienia, pomijaj¹c inny, egzystencjalny, zwi¹zany z uœwiado- mieniem sobie swoistego „bólu istnienia” i lêkiem przed œmierci¹, przed unice- stwieniem „na zawsze”.

Istotê egzystencjalnego aspektu cierpienia w dobitny sposób ukaza³ m.in.

Blaise Pascal, filozof niezwykle ceniony przez Pasierba, czêsto cytowany przez autora Czasu otwartego. Pascal uwa¿a³, ¿e œwiat widziany oczyma cz³owieka jest ponury, szary, naznaczony groz¹, pozbawiony znaczenia i sensu. Filozof nie wie- rzy³ równie¿ w szczêœliwoœæ ludzkiego losu. Jednostkê ludzk¹, rzucon¹ w istnie- nie, zdan¹ na siebie sam¹, ogarnia lêk i przera¿enie. Jej po³o¿enie przypomina sytuacjê i odczucia kogoœ, kto – wbrew w³asnej woli – zosta³by uœpiony i prze- niesiony na opustosza³¹ wyspê, a po obudzeniu siê nie mia³by pojêcia, gdzie jest i nie móg³by w ¿aden sposób opuœciæ tego miejsca. Nieznana przestrzeñ wzbu- dza panikê. Trwogê budzi równie¿ czas. ¯ycie ludzkie w perspektywie wiecz- noœci jawi siê jako krótka chwila, mgnienie. Istotne jest, zdaniem Pascala, po- nadto to, ¿e w istocie nigdy nie ¿yjemy teraŸniejszoœci¹. TeraŸniejszoœæ jest dla nas zazwyczaj pasmem cierpieñ, udrêk. Chcemy siê przeto od niej w jakiœ spo-

sób uwolniæ. W tym celu albo myœlimy du¿o o przysz³oœci, pragn¹c j¹ zapro- jektowaæ wed³ug w³asnego uznania, albo chêtnie przywo³ujemy we w³asnych wspomnieniach przesz³oœæ. Chcielibyœmy przyspieszyæ nadejœcie przysz³oœci lub zatrzymaæ „na d³u¿ej” przesz³oœæ. Nie bêd¹c zakorzenieni w teraŸniejszoœci, ni- gdy w gruncie rzeczy nie ¿yjemy prawdziwie. Ci¹gle przygotowujemy siê jedy- nie do takiego ¿ycia. Szukamy szczêœcia, lecz nigdy go nie osi¹gamy. Nasze ziemskie bytowanie jest drog¹ ku œmierci. ¯ycie ludzkie jawi siê jako niezmier- nie kruche, nawet kropla wody mo¿e je zakoñczyæ. Lêk przed œmierci¹ potêguje nasz¹ rozpacz i smutek. Nasza sytuacja podobna jest do losu grupy skazanych na œmieræ i skutych ³añcuchami wiêŸniów. Codziennie kat morduje niektórych spoœród nich, a tym, którzy jeszcze pozostali przy ¿yciu, pozwala przygl¹daæ siê owym „egzekucjom”. ¯yj¹cy wiedz¹, ¿e czeka ich ten sam los. Mog¹ jednak tylko spogl¹daæ na siebie nawzajem, bez nadziei, bez wiary w to, ¿e ich godzi- na nie nadejdzie.

Wydaje siê, ¿e Pasierb – opieraj¹c siê na rozwa¿aniach autora Myœli, chocia¿

oczywiœcie nie tylko – budowa³ w³asn¹, okreœlon¹ metafizykê „bólu istnienia”.

Twierdzi³, ¿e ka¿dy cz³owiek ze wzglêdu na swoj¹ biologiczn¹ naturê podlega tzw. czasowi zamkniêtemu. Ten ostatni staje siê udzia³em jednostki ludzkiej w takiej mierze, w jakiej stanowi ona czêœæ przyrody. Rytm przyrody to nazna- czony monotoni¹ czas ku œmierci, czas otwieraj¹cy drogê beznadziejnoœci, a w dalszej perspektywie – rozpaczy. W kontekœcie takiej idei czasu zamkniête- go, bliskiej Pascalowskiej koncepcji czasu, istnienie jawi siê jako nieustannie za- gro¿one i potencjalnie ju¿ unicestwione. Poeta, mówi¹c o œmierci, dostrzega³ przede wszystkim jej powszechnoœæ, powtarzalnoœæ w kolejnych, nastêpuj¹cych po sobie ludzkich istnieniach. Wraz z up³ywem czasu coraz wiêksz¹ uwagê zwraca³ na œmieræ konkretn¹, œmieræ danej osoby, „powtarzaln¹” tylko poprzez informacjê o niej na kartach okreœlonego dzie³a.

W wierszach Pasierba egzystencja jest postrzegana w perspektywie œmierci.

Z drugiej jednak strony, twórca zachêca do ¿ycia na przekór œmierci, istnienia, mimo lêku bêd¹cego swoistym nastêpstwem up³ywu czasu. Dramatyczna wymo- wa tzw. sytuacji granicznych jest przez poetê wyraŸnie ³agodzona. Wskazywa³ on, i¿ ¿aden ból, niezale¿nie od tego, co jest jego Ÿród³em, nigdy nie mo¿e byæ dla nas ca³kowity i absolutny. W zwi¹zku z powy¿szym zasadne jest przekona- nie Aleksandry Pethe, autorki rozprawy Poeta czasu otwartego. O wierszach ks.

Janusza Stanis³awa Pasierba, i¿ liryka Pasierbowa to poezja trudnej nadziei. Nie podziela go jednak E. Syku³a, przeœwiadczona, ¿e poeta w doczesnym, kruchym bytowaniu raczej nie dostrzega³ piêkna, nie wierzy³ w zasadzie w mo¿liwoœæ przebicia siê harmonii i ³adu przez skorupê brzydoty realnego „tu i teraz”.

Konsekwencj¹ tego przeœwiadczenia jest chocia¿by zbyt jednostronne ujêcie przez badaczkê zagadnienia mi³oœci w poezji autora Kozioro¿ca. E. Syku³a uwa-

¿a, ¿e „mi³oœæ jest zjawiskiem doœæ problematycznym w poezji Pasierba. Pra-

wie nigdy nie mówi siê tu o mi³oœci radosnej, ¿yciodajnej, otwartej na œwiat.

Nawet je¿eli w wierszach pojawiaj¹ siê zakochani, to refleksja z nimi zwi¹zana jest odbiciem niepokoju b¹dŸ to o prawdê uczucia, b¹dŸ o jego trwa³oœæ”

(s. 169). Uczona wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e tylko w œcis³ym zwi¹zku z przestrze- ni¹ wiary mog¹ zostaæ zaspokojone nasze pasje poznawcze, mog¹ spe³niæ siê ludzkie pragnienia, równie¿ te zwi¹zane ze sfer¹ uczuæ intymnych, podkreœla, i¿

„mi³oœæ jest skorelowana ze staroœci¹” (s. 172). Dopiero w okresie staroœci mi-

³oœæ osi¹ga swój dojrza³y, pe³ny kszta³t, gdy¿ jest zakorzeniona w Bogu. M³o- dzi ludzie preferuj¹ zgo³a odmienn¹ mi³oœæ, mi³oœæ nierozwa¿n¹, egoistyczn¹, co sprawia, ¿e ich uczucia s¹ – w przekonaniu autorki – jak gdyby uczuciami ni¿- szymi, mniej wartoœciowymi. Wydaje siê, ¿e E. Syku³a w pewnym sensie depre- cjonuje m³odoœæ i wszystko to, co jest dla niej charakterystyczne, a niezwi¹zane ze sfer¹ ducha.

Tymczasem Pasierb s¹dzi³, ¿e ci¹gle na nowo warto ws³uchiwaæ siê uwa¿nie w otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ, nawet jeœli jest ona pe³na szpetoty, dokuczliwe- go zgie³ku i gwaru. Nie powinniœmy abstrahowaæ równie¿ od konkretnych, nie- duchowych aspektów naszej egzystencji. Bycie poet¹ i „nauczanie” za pomoc¹ poetyckiego s³owa o œwiecie i cz³owieku wymaga – w jego przekonaniu – m.in.

powrotu do dzieciêcoœci myœlenia, do przyjmowania, przynajmniej od czasu do czasu, punktu widzenia m³odego cz³owieka. Pasierb lubi³ m³odzie¿, nie by³y mu obce jej dylematy i rozterki. Uwa¿a³, ¿e m³odzie¿y, przenikniêtej na wskroœ wi- talizmem, „dysz¹cej” od naporu istnienia, prze¿ywaj¹cej œwiat jako wybuch, osza³amiaj¹c¹ migawkê, jest ³atwiej od doros³ych zrozumieæ œwiat. Dawa³ – rów- nie¿ na kartach dzie³ poetyckich – wyraz g³êbokiemu przekonaniu, ¿e osobie, która ju¿ przekroczy³a Rubikon, trudno jest fizycznie „pochwyciæ chwilê”, ale

– na szczêœcie – ca³a nadzieja w tym, i¿ nawet w dojrza³ym okresie ¿ycia my-

œlenie dysponuje dosyæ du¿¹ doz¹ dzieciêcoœci i dlatego nigdy w³aœciwie siê nie dorasta.

Rekapituluj¹c: ksi¹¿ka Ewy Syku³y jest bardzo interesuj¹ca, napisana z du¿¹ kultur¹ s³owa. Opiera siê na bogatej i w sposób kompetentny dobranej bazie materia³owej. Za³¹czona bibliografia liczy ok. 200 pozycji, w wieloraki sposób wyzyskanych przez uczon¹ podczas przeprowadzanych przez ni¹ analiz badaw- czych. Recenzowan¹ rozprawê – zarówno z uwagi na bogactwo Ÿróde³, kompe- tentny dla historyka literatury sposób ich wyzyskania, spójnoœæ wewnêtrzn¹, traf- nie wybrane i zastosowane metody badawcze, zakres przeprowadzonych analiz i wyprowadzonych z nich wniosków, jak i obecnoœæ oryginalnych, autorskich refleksji – warto z ca³¹ pewnoœci¹ poleciæ czytelnikom zainteresowanym proble- matyk¹ pasji w twórczoœci poetyckiej Janusza Stanis³awa Pasierba. Bêdzie to dla nich pasjonuj¹ca lektura.

Piotr Koprowski