Widok Alicja Wołodźko-Butkiewicz, Od pieriestrojki do laboratoriów netliteratury. Przemiany we współczesnej prozie rosyjskiej, Wydawnictwo „Studia Rossica”, Warszawa 2004, ss. 438.

ISSN 1427-549X

Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz, Od pieriestrojki do laboratoriów netlitera- tury. Przemiany we wspó³czesnej prozie rosyjskiej, Wydawnictwo „Stu- dia Rossica”, Warszawa 2004, ss. 438.

Recenzentami wydawniczymi tej stosunkowo obszernej, bo licz¹cej prawie 440 stron, i unikatowej ksi¹¿ki byli profesorowie Janina Sa³ajczykowa i René

Œliwowski. Wspominam o nich nie bez kozery, albowiem opinia znawców gwa- rantuje kontakt z wartoœciow¹ i po¿yteczn¹ lektur¹, do jakich bez w¹tpienia nale¿y recenzowane dzie³o. Ukaza³o siê ono drukiem zupe³nie niedawno jako rezultat projektu badawczego (5H01 042 20) finansowanego przez Komitet Badañ Nauko- wych, przez co ma niezaprzeczalnie spore walory eksploracyjnej œwie¿oœci. Autor- ka nie eksponuje wszak¿e, co sugeruje czas studiów nad problemem (2000–2003), wiedzy o literaturze rosyjskiej ograniczonej tylko do wskazanego czterolecia, siê- ga bowiem nierzadko znacznie dalej, odwo³uj¹c siê do literackiej i krytycznolite- rackiej poodwil¿owej sowieckiej przesz³oœci, widz¹c w niej istotne Ÿród³o tego wszystkiego, co dzieje siê wspó³czeœnie. Nie ma bowiem niczego nowego bez starego, nie sposób w pe³ni poj¹æ wszelkich zmian kulturowo-spo³ecznych i poli- tycznych prze³omu stuleci bez pamiêci o tradycji, o dorobku niepokornych pisarzy i ich nonkonformistycznych postawach. Buntownicy byli, s¹ i bêd¹ – zdaje siê mówiæ autorka – gdy¿ takie jest prawo rozwoju literatury, stanowi¹cej od zawsze najdziwniejsz¹ cz¹stkê kultury. W twórczoœci nonkonformistów upatruje badaczka impulsów tego wszystkiego, co w najnowszym pisarstwie postradzieckim najcen- niejsze, eksponuje niezale¿noœæ intelektualn¹, uznaj¹c j¹ za casus sine qua non odwa¿nego mówienia o bol¹czkach tego œwiata.

Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz nie stawia w swojej ksi¹¿ce niezwyk³ych hipo- tez, nie formu³uje tak¿e zaskakuj¹cych uogólnieñ, jeœli nie ma dla nich wystar- czaj¹co solidnych podstaw. Wszêdzie zachowuje zdroworozs¹dkow¹ ostro¿noœæ, zw³aszcza wtedy, gdy przedstawia pisarzy m³odych, wychodzi bowiem ze s³usz- nego za³o¿enia, ¿e wszelkie konkluzje na ich temat i na temat ich manifestów twórczych musia³yby siê z koniecznoœci charakteryzowaæ swego rodzaju prowi- zorium, wynikaj¹cym z nietrwa³oœci typowej dla okresu spo³eczno-politycznej przejœciowoœci. Nie boi siê jednak wieloaspektowego naœwietlania problematyki zwi¹zanej z prowokacyjnymi kreacjami pisarzy œredniego oraz najm³odszego pokolenia. Nie boi siê kontrowersji. Nie boi siê dr¹¿enia tematów, o których dot¹d najchêtniej milczano.

W pocz¹tkowych fragmentach ksi¹¿ki autorka kreœli sytuacjê literatury w Rosji lat 90. XX i pocz¹tku nowego stulecia. Prezentuje myœl o uniezale¿nie- niu siê literatury sowieckiej od trwaj¹cej wiele dziesiêcioleci ideologii, a tak¿e o bolesnej utracie autorytetu nauczycielki ¿ycia i pozbawieniu pisarza funkcji mentorskiej. Z obfitego dorobku twórczego i dzie³ krytycznych badaczka wybie- ra najistotniejsze lub najbardziej typowe ilustracje tekstowe, a szeœæ zagadnieñ kierunkowych uto¿samia z wektorem epoki. Dziêki temu zabiegowi selekcyjne- mu wydobywa charakterystyczne postawy i d¹¿enia twórców. Zapowiada kon- takt z pisarstwem niebanalnych prozaików, takich jak tradycjonaliœci (Aleksan- der So³¿enicyn, Wiktor Astafiew), postmoderniœci (W³adimir Sorokin, Wiktor Pielewin), emigranci trzeciej fali (Siergiej Dow³atow, Jurij Dru¿nikow), popula- ryzatorzy gatunków „l¿ejszych” (Aleksandra Marinina, Daria Doncowa, Borys Akunin, W³adimir Tuczkow), „nowi realiœci” (Oleg Paw³ow, Roman Sienczin) czy pokolenie „next” (Irina Dienie¿kina i Siergiej Szargunow).

Nazwy rozdzia³ów i podrozdzia³ów s¹ niejednokrotnie metaforyczne. Posze- rzaj¹ w ten sposób zakres interpretacyjny podejmowanej problematyki i ujaw- niaj¹ za pomoc¹ przenoœni preferencje badaczki, gdy chodzi o ocenê omawia- nych zagadnieñ. Rozdzia³ pierwszy, Porzucony dorobek, zosta³ poœwiêcony Wybranym stronicom literackiej pieriestrojki oraz „Czarnemu realizmowi” Wik- tora Astafiewa. Autorka nawi¹zuje w nich do tradycji literackiej, podkreœlaj¹c wyj¹tkowoœæ epoki socrealizmu.

Rozdzia³ drugi dotyczy Obaw i nadziei. Ods³ania naturaln¹ niepewnoœæ i na- turalne rodzenie siê optymizmu, które niezmiennie towarzysz¹ momentom prze-

³omowym w historii narodu i implikuj¹ metamorfozy w œwiecie kultury. Mówi siê tutaj o Innych krytykach „innej” prozy, Rosyjskiej tradycji literackiej w jej dzisiejszym kszta³cie, Czasopismach literackich – odnowionych i nowych oraz o Nowym medium dla literatury. Akcentuje rozwój fenomenu ostatnich dziesiê- cioleci, tj. literatury internetowej, oraz jego rolê jako nowego niezwykle wa¿ne- go medium kultury. Wskazuje i wyjaœnia przemiany, które dotknê³y czasopi-

œmiennictwo literackie oraz krytykê literack¹ po upadku komunizmu.

Rozdzia³ trzeci – Powroty. Staj¹ siê one logiczn¹ konsekwencj¹ skutków polityki kulturalnej typowej dla czasów totalitaryzmu. Ods³aniaj¹ próby ponow- nego, mo¿liwego dopiero po upadku re¿imu komunistycznego, zaistnienia w œwiadomoœci czytelniczej Rosjan twórców odgórnie wczeœniej skazanych na izolacjê i zapomnienie. Autorka przedstawia tu proces scalania siê literatury emigracyjnej z krajow¹, przywracania kulturze rosyjskiej dzie³ z niej wyrastaj¹- cych albo do niej wprost nawi¹zuj¹cych. Aleksandrowi So³¿enicynowi zosta³

poœwiêcony fragment Prorok we w³asnym kraju. Odrêbne czêœci traktuj¹ o syl- wetce Siergieja Dow³atowa i przybli¿aj¹ zmagania Jurija Dru¿nikowa z mitami.

Rozdzia³ czwarty ujawnia regu³y Gier postmodernistycznych. Uczestnicz¹ w niej skandaliœci oraz ci, którzy sytuuj¹ siê pomiêdzy postmodernizmem i no- wym realizmem. Badaczka ze znawstwem zajmuje siê kontrowersjami wokó³ postmodernistycznych prób wymiany paradygmatu literackiego. Odwo³uje siê przy tej okazji do sporów wokó³ W³adimira Sorokina (Grabarz literatury rosyj- skiej?), a w czêœci zatytu³owanej Miêdzy postmodernizmem a nowym realizmem szkicuje funkcjonowanie dwóch dominuj¹cych obecnie nurtów – postmoderni- stycznego i realistycznego. Obydwa maj¹ kontrowersyjnych przedstawicieli i teksty zmuszaj¹ce do dokonywania przewartoœciowañ, albowiem tradycja reali- styczna w³¹cza do swych zasobów nie tylko dorobek tradycjonalistów, lecz tak¿e twórców preferuj¹cych od³am alternatywny lub zdecydowanie postmoderni- styczny. W ocenie autorki prognozowanie rych³ej œmierci postmodernizmu jest zdecydowanie przedwczesne. Postmodernizm jako koncepcja egzystencji oparta na potêdze gier s³ownych ma siê zupe³nie dobrze, a wypracowane przezeñ chwy- ty spotyka siê przecie¿ i poza tekstami postmodernistycznymi.

Rozdzia³ pi¹ty, Ku nowym podzia³om, eksponuje przede wszystkim zmiany relacyjne pomiêdzy literatur¹ zró¿nicowan¹ stylistycznie, miêdzy jej odmian¹ wysok¹ a popularn¹. Obecnie daje siê z ³atwoœci¹ zauwa¿yæ natarcie literatury popularnej, które mo¿na uto¿samiæ z prawdziw¹ inwazj¹. Badaczka przybli¿a w kolejnych podrozdzia³ach Fenomen Aleksandry Marininej, Ironiczne krymina-

³y Darii Doncowej, Projekty literackie Borysa Akunina oraz Prozê W³adimira Tuczkowa.

W ostatnim rozdziale – Ko³o historii – narracja zatacza naturalny kr¹g.

W ten sposób pokolenie „next” (okreœlenie Olgi S³awnikowej) ³¹czy siê z poko- leniem „post”, oddalaj¹c siê z ka¿dym dniem od pr¹dów awangardowych, staj¹c siê bli¿sze coraz bardziej nurtom przez krytykê literack¹ ju¿ w miarê oswojo- nym. Pisarze, licznie debiutuj¹ce roczniki osiemdziesi¹te XX wieku, tak samo, jak kiedyœ futuryœci, zrzucaj¹ z parostatku trzeciego tysi¹clecia wielkich tej mia- ry, co Pielewin czy Sorokin. Rozpychaj¹ siê ³okciami. Komputerowe pokolenie demonstracyjnie odwraca siê od ideologii, dystansuje wobec doœwiadczenia hi- storii, drapie¿nie œledzi rzeczywistoœæ i ze stosunkowo w¹skiej perspektywy socjologicznej postrzega posttotalitarn¹ rzeczywistoœæ rosyjsk¹ w poszukiwaniu w³asnego miejsca wœród nowych spraw i nowych ludzi. Dwudziestokilkulatko- wie nie sil¹ siê na stylizacjê: pos³uguj¹ siê m³odzie¿owym slangiem, odrzucaj¹c wszelkie postmodernistyczne gry. Sztandarowymi postaciami pokolenia „next”

s¹ Irina Dienie¿kina i Siergiej Szargunow.

Na podstawie skrupulatnych analiz badawczych Alicja Wo³odŸko-Butkie- wicz formu³uje istotne spostrze¿enia. Twierdzi na przyk³ad, ¿e odnowa literatury rosyjskiej, zainicjowana przez pierestrojkê, uleg³a w drugiej po³owie lat 90.

XX wieku zdecydowanej relatywizacji: obrachunki z przesz³oœci¹ przemieœci³y siê na peryferie sceny literackiej, przyjmuj¹c coraz czêœciej postaæ amnezji funk- cjonalnej („rozliczanie siê przez zapomnienie”), widoczna staje siê ucieczka od postmodernizmu, postrzeganego jako opcja niezdolna do pe³nego ogarniêcia ak- tualnych wyzwañ. Udowadnia, ¿e do g³osu po raz kolejny dochodzi tradycja realistyczna powi¹zana z aktywnoœci¹ twórców nale¿¹cych do pokolenia „next”.

Ujawnia wzrost zainteresowania utworami nacechowanymi ideologicznie, nie- rzadko w duchu nacjonalistycznym. Ods³ania wystêpuj¹ce powszechnie w œro- dowisku literackim odczucie przejœciowoœci i oczekiwania na pojawienie siê dzie³ wybitnych, co mia³oby sprzyjaæ odbudowaniu presti¿u samej literatury, jak te¿ roli pisarza w ¿yciu spo³eczno-politycznym kraju.

Ogromny po¿ytek przyniesie zw³aszcza magistrantom Aneks, zawieraj¹cy wiedzê na temat zasobów literackich RusLitNetu lat 90., wykaz omówionych w pracy zasobów, listê z adresami elektronicznego czasopiœmiennictwa literac- kiego oraz elektronicznych bibliotek sieciowych i na koñcu – adresy elektronicz- ne, odsy³aj¹ce do pisarzy rosyjskich, ich ¿ycia i twórczoœci, udostêpnione przez RusLitNet. Równie przydatna dla dydaktyki bêdzie starannie dobrana bibliogra- fia, w której Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz zebra³a najcenniejsze pozycje kry- tycznoliterackie i z historii literatury rosyjskiej, obrazuj¹ce pod³o¿e, dzianie siê i nastêpstwa zmian wywo³anych okresem g³asnosti i pieriestrojki. Indeks na- zwisk zamyka informacyjn¹ czêœæ pracy.

Omawiana publikacja kontynuuje najlepsze tradycje polskiej rusycystyki, podejmuj¹cej coraz czêœciej i coraz œmielej z³o¿one kwestie z obszaru najnow- szych zjawisk w prozie, poezji i dramacie rosyjskim. Do³¹cza, wnosz¹c orygi- nalne ustalenia, do listy istotnych w slawistyce monografii autorstwa, na przy- k³ad, Janiny Sa³ajczykowej, Lucjana Suchanka, Tadeusza Klimowicza czy Anny Skotnickiej. Dodam, ¿e prace Alicji Wo³odŸko-Butkiewicz zawsze czytam z za- interesowaniem i ceniê je szczególnie za walory intelektualne, a tak¿e za pasjê, z jak¹ Autorka wytrwale pokonuje ogromne trudnoœci, piêtrz¹ce siê przed bada- czem literatury najnowszej, za poczucie odpowiedzialnoœci wobec formu³owa- nych s¹dów, za zaanga¿owanie, z jakim penetruje obszary nieug³adzone, za od- wagê bycia sob¹, za lekcewa¿enie fa³szywego badawczego wstydu, za nieomijanie tabu w imiê czegoœ bli¿ej nieokreœlonego, jak równie¿ za przekor- ne wk³adanie przys³owiowego kija w alternatywne Ÿród³a rosyjskiej prozy.

Od pieriestrojki do laboratoriów netliteratury. Przemiany we wspó³czesnej prozie rosyjskiej – eksponuj¹ wszystkie moje zachwycenia i potwierdzaj¹ mocn¹ pozycjê naukow¹ autorki w rusycystycznym (i nie tylko rusycystycznym) œwiecie.

Grzegorz Ojcewicz (Olsztyn)

S³awomir Augusiewicz, Janusz Jasiñski, Tadeusz Oracki, Wybitni Polacy w Królewcu. XVI–XX wiek, pod red. J. Jasiñskiego, Littera, Olsz- tyn 2005, ss. 352.

Niniejsza praca na pewno zas³uguje na miano nie tylko wybitnej, ale przede wszystkim bardzo potrzebnej, wa¿nej, tak¿e w kszta³towaniu polsko-rosyjskich, polsko-niemieckich stosunków kulturowych na obecnym etapie. Jak pisze bo- wiem we wstêpie prof. Janusz Jasiñski: „W 1993 r. ukaza³ siê tom studiów Królewiec a Polska. Doceniaj¹c jego wartoœæ naukow¹, musimy mieæ œwiado- moœæ, ¿e nie móg³ on wyczerpaæ bogactwa tematyki zawartej w tytule. [...]

Z tego powodu, a tak¿e zdopingowani jubileuszem Królewca [...] ponownie podjêliœmy powy¿sz¹ problematykê, chocia¿ g³ównie od strony biograficznej.

Zdajemy sobie sprawê z tego, ¿e nastêpni historycy bêd¹ kontynuowaæ i korygo- waæ nasze badania, bo Ÿróde³ jest bardzo wiele” (s. 7).

Dobrze siê sta³o, ¿e ten w³aœnie temat podejmowali i podejmuj¹ uczeni olsztyñscy, bo przecie¿ ju¿ od wielu lat miêdzy obecnym Kaliningradem a Olsz- tynem istniej¹ ró¿norodne zwi¹zki i kontakty, a jak siêgn¹æ kilka wieków wstecz

– jak to zrobili autorzy pracy – to siê okazuje, ¿e w³aœnie Polacy w historii Królewca odegrali wybitna rolê. Wielu znakomitych dzia³aczy naszej kultury w przesz³oœci na trwa³e zaznaczy³o swoj¹ obecnoœæ w ¿yciu Królewca.

Dla nas, Instytutu S³owiañszczyzny Wschodniej (teraz Neofilologii), ten problem jest szczególnie bliski. Od lat bowiem zajmujemy siê polsko-wschod- nios³owiañskimi kontaktami literackimi i jêzykowymi. Na ten temat zorganizo- waliœmy ju¿ jedenaœcie konferencji naukowych, wydajemy roczniki „Acta Polo- no-Ruthenica” i „Acta Neophilologica”. Wielu pracowników w ramach tzw.

badañ w³asnych od lat pracuje nad ró¿nymi zagadnieniami polsko-rosyjskich, polsko-bia³oruskich i polsko-ukraiñskich powinowactw kulturowych. Problem ten zreszt¹ spotka³ siê z uznaniem slawistów polskich i europejskich, co znajdu- je wyraz w wielu recenzjach i omówieniach naszych prac.