Ozo-morena Rosochy na tle budowy geologicznej okolic Nowego Miasta nad Pilicą

A C T A G E O L O G I C A P O L' O N I CA

Vol. XV'! 1966 No.. 3

Ozo-morena Rosochy na tle budowy geologicznej okolic N owego Miasta nad Pilicą

STlł.IElSZOZEN&D.E: W okołilCy N<ltwego Miasta .nad PilicłL CPol.!Ika Śl'odkIQwa) w,d2lie- lano. tnzy sl!I1"ie glacjoa.ln.e odpowdadajlłCe kolejłll.o zlodowaceniom: luakowskiem.u, środiklOwqpo1s1tiemu j Ibałty.ckiemu. przy czym w dbrębie zlodQwla:cenia ~owo­

polskiego wyT6żn.iono lCtwa

daesi

stadialne. PoW'Stame ozo-.moreny Rosochy wi~

się z 1-alZami r'eoeLlłyjnymi .s-tadiału Wu-ty 2llodow.aeenia· IŚrod!ko'Wopolskiego.

Opracowanie niniejsze wyko.nano. na podstawie materiałów zebra- nych W lata'(ili 195'&-;1009, w czasie wyko.nywania pracy ma.giister.Eik:iej w Ka'tedrze Geologii. Czwarlorzędu Uniwersytetu War~wskiegO .pod kierunkiem prof. dr S. ·Z. RóżyCkiego.

Badania zmierzające do wyjaśnienia budowy .geol()gicznej oraz ge- nezy i wieku fonny ozowo-mo.renowej,poło.żaoej na północny zachód od.

Nowego Miasta, objęły teren 'leżący na 1~ brzegu IPil:i<Cy, pomiędzy Wolą POIbiedzińską rl DomaIniewicami. na. południu., a Rokitrucą i OlszolWą Wolą 'na: północy. Ogół€'m 'badaniami objęty został teren o powierzclmi około 65 kttn2• Na OibSzaxze tym opisano odsłonięcia, zarówno

Vi

żwirow­

niach na ozo-mo.renie jak i'W krawędzi Pilicy, wy.Irona!llo b'Ze.reg sz1llJ.i6w·

i sond oraz wykorzystim.o Imateriiły ·z wierceń studziennych w Domamie- wicach, NowYm Mieście i Rososze .

. Z dawniejszych

opraooWan

związanycll beZpośrednio z omawianym terenem wymienić :należy przede W'SZystkim ^pracę B.Zabarskiego (1i92'8), w której autor opisuje' morlologię fo.rm ozowych poło~nych między

. Grójcem a Od:rzy.wołern. Między innymi omawia on również pofudninoo-

wo rozwimięty ciąg wzgórz od wsi Bieliny po Olszową Wolę, identyfilkutiąc

tę formę z wałem ozowym. St'wieroził Olll tak!że nie7Jgodne War'StwOIwa- nie tworzących ją piasków i ,żwirów.' Za'borski tW'ier!dzi, że forma ta ma

262 ZYGMUNT DUDEK

.swoją kqntynua.cję na prawym /brzegu !Pilicy. Zajmując się przede wszyst- .kim ,problematyką mo:rfolOgiczną tego obszaru, autor' ten nie podaje 'bar- dziej szczegółowych wnioskólw geologicmych. i stratygraficznych. Pod- kreśla tylko, że- powstawanie form Orowychprzy

jednocresnyin

braku

wyraźnych farm cz.ołowo-mo.ren<llWych świaidczy o równomiernym cafa- _mu się lądolodu. Działalność lodowca ogran,iczał8. się do usypania L9Zel'e- gu długich ozów jako je'dynycll. form akumulacyjnych, oraz - (być mlO-

że - wyżłobienia rynien,' które pod wpływem erozji rzecznej ·zost:ały pogłębiOlIle i utworzyły obecne doliny rzeczne ~ogielamiki, Jeziornej i inJ).

,Badania auton niniejszej pracy doprowadziły do wniosków w ^{łn­

.żyro stopotu odmiennych od poglądów B. 'Za!borSkiego.

Budowa geologicz~ i stratygrafia czwartarzędu okolic Nowego Mia- .sta nad Pilicą niezosta'ła, jak dotychczas, opracowana. Istnieje natomiast szereg prac z t-erenów sąsiednich. Do nich na'leżą przede wszystkim :pra-

ce W. Karaszewskiego (1952), E. CiUlka i E. Riihlego (1952}ocaz szereg

. prac ,magisterskiGh Katedry Geologii CzwaT'tioo."zędu U. W. streszczane

w niniejszym zeszycie ,Acta Geologiea Po1onrea. ^Z prac syntetycznych,

-omawiająeyoh czwartorzęd znaeZlnie większego obszal'u, :n:ależy podać

przede wszyst:'kim pracę S. Z. Różyckiego (1'961), z której au:tor zaCZer-

pnął nomenklaturę więlkszyeh jednostek: straty,graficznych, ocaz pracę

H.

RUBzczyńskiej-B~najch (1964). ' "

!Pragnę gorąco podziękować :praf. dr S. Z. Różyckiemu za k:ierotwa- nie moją pracą, oraz dr H. Ruszezyńskiej ... Szenajch, dr

' z.

Lamparskiemu i dr R. Więdlrowskiemu za opiekę 1. cenną pomoc w wykOI!ywaniu prac terenowych i kameraln~h,

ZA.RYIS iSmAl'I"Y1GRA:FlazNo..GE'mJOG]C~

Podłoże czwartorzędu

!Podłoże C7JWartorzędu odsłania się jedytnie

w

^formiE ostańea ero- zyjnego

na

^tarasi~ zalewowyttn Pi1i~y, w pobliżu WoH, Pobiedzińskiej.

Ukazuj-ą się tu na powierzcłmis~aI'O-ŻÓłte, wapienie margliste, których wiek Określony został przez S. Z. R6żydkiego (1939), jako kimeryd. Po-- ,za tym GSady przedc.zwarrorzędowe _ znane są' wyłącz-oie z, wierceń stu··

<izienn~h :wykonanych w Nowym Mieście, Domaniewi'caeh i Rososze.

Na .utWOrach kredOwych leży gruba warstWa trzeciorzędu, wykSztałcona w postaci pyłów ,piaszcżystych, węgli brUlIla1inych i pia'Sk6w,miooeńSkich -oraz plioceńskiCh !kwaxcowych piasków ~lastych, w $h'Q.pie ,przec.hio-

-dząeych

w:

iły. '

Preglacjał

Na przewa:rstwiooych mułami pstryoh iłach p~ioceńSkich stwierd'ŻO- 110 w wierceniach 'serię u'llwar8W rzeczny.ch ltJ!b rieczno-jeżiornY'ch, wy-

Ozo.MOBENA ROSOCHY 263

kształconych w postaci Szaro-zielonawych mułó.w l: ły~czY'kami, prze- dzielonych dwiema .seriami ipiaskow kwarcowych średnio- i droIJ:mcziar- nistych ·bez· mater.iał~ .północnego, c lbarwie szarai\VO-olbiałej lulh szraro-zie-

·.J~wej (wierceinie w Nowym,l,1:;ieście). Na północ.~ Nowego Miasta

w stropie iłÓIW plioCeńskich

bralk

08a49"Y'~umulacji--;lWpdnej, .które m!Q.Ż­

na .by było "zaliczyć dopreg1.acjału.

Talt

'na przy.kład w wiElloceniu w Roso- .sze na trzeciorzędzie spoczywa 'bez.pośrednic. gl~ zwałową (za'1i.crona

przez aut()1!'a do zlodowacenia środkowopOils'kiego). Poprzez .ama1ógię z wy- nikami lba4ań z terenÓ!W sąsiedn'ich (przede· wszystkim R.Dooarane'k..: - 1964), OilaeIŚlono wiek. a'kwnu1lacji osadów rzec2'JIlych i rzeczno ... jeziornych jako preglacjalny.

Zlodowacenie krakowskie'

Najstarsza glina zwałoiwa (dc1J.na) znana jest z wymienianych wyżej

wierceń, a talkże .z odsłonięcia przy szosie z Nowego Mią.sta do Odrzy:-

wołu. Posiada ona barwę szarą i silnie Teaguje z klwasem solnym; za:wie- ra niewielką ilość gła~ków S'~dynawskilCh. Miąższość jej wytnosi oko- ło dwóch metrOwo Z dolnej -gliny zwaiłowej -2Jbudowany jest w duż-ej mierze najwyższy, erozyjny taras (IV) lPilicy. - .

Ze względu na to, iż jest to najstarszy poziom. gliny .zwałowej na tym terenie, powyżej stropu !której wyStępuje jeszczę (dWud:zieIna~ młod­

sza glina. 7JWwwa, zaliczono ją do zlodowacenia kTaarowskiego.

Wielki Interglacjał .

W odsłonięciu w Nowym Mi€Ście' na dolnej glfliie zwałowej "leżą żółte warstwowane piaski o znaC2lllej mią.ższości (ok. 7 m). iWystępują

-one powszechnie

w

krawędzi doliny Pilicy między Wolą Pobiedzińską

a Doma!Iliewicami. W profilu studziennym IW Józefowie am.aJogi~ ~ki leżą 'be'ZpośTe:dn,!o pod młodszą ('Śl'IOd!kową) -gliną żwałOlWą i posiad.ają

w cżęści stropowej wyraźnie w'kształcony poziom .gleby kopalnej.

W krawędzi doliny Pilicy na opisanych wyżej pias)mch ~8lwniają się w szeregu miejsc Ultwory mulaste i lessOlpodobne; o -znao2JD.ympozio- mym zróżm.ioowaniu litOllQ8icznytm.

Akumulacja opisanych wyżej osadów nastąpiła po okresie erozji, jaka miała mieJsce po ustąpieniu -z tego terenu .zlodlo!waoenia krailrow- skiego. OSadzenie. się piasków i mu~ów należy /Wiązać z fazą schy&'ową interglacjału, jaki nastąpił -po zlodowaceniu krakOlWskim', czyli z oIkre- .sem zbliżania się zlodoWacenia środkOW'opo1Skieg<>.

Zlodowacenie Ś'rOdkowopolskie

Faza najstarsza

W szeregu miejsc w krawędzi Pilicy odsłaniają' się iły wa-rwowe,

leżące w str()pie' piasków dr()'bno7jarnis~h d. pr.zykrytezazwyczaj

row-

ZYGMUNT ~EK

nierl przez poziom pod.o,bnych pia$6w., Mią2'.szość iłów jest niewielka.

(przeciętnie 1-2 m). Wyiftępowanie tej ~la'cji zastoiSkowej pdwią­

zano .z odrę:bną fazą zlodowacenia,

które

zapewne nie do,tarlo do Oima- wia.n~o tererm, lecz spowodowało jedytnie podniesienie się podStawy erozji ówczesnych rze)c 'i ');l'owIstanie zśstois'k.

Interstadiał (?) starszy

'Okres tnte:rstadia'lny (?~) po najstarszej fazie zlodowacenia środka­

w0p01skiego za.znm:zyłsic:: jedytlie erozją. Swiadczą o tym powszechnie spotykane toczeńce ilaste, występujące w spągU! piasków pl"zykl'y,Wają­

cycll iły warwowe. Na'jprawdopodOibniej jednak akumulacja samych pias- ków nastąrpiła w początltowym etapie naStępp.ej trans'gresjt, lądolod'U~

Stadiał Radomki (maksymalny)

Pod drugim ż kolei poziomem gliny zwarowej ·,występują, znane z wielu szudów na wysocz~ie Ol'arz: odsłanięć w Ikrarwędzi Pilicy, !bar- dzo zróżnicowane utwory piaS2lczyste ('fig. l, :warstwa 1). Maksymalna

miąższość tych piasków stwi.e:rdzoila w Nowym Mieście wytn<l6i 4,217 m.

Reprezentują one ża:pewne utwory Illuwioglacjalne z okresu transgresji

ląod.olodll stadiał.u Radomki (maksymalJnego) zlodowacenia Śl"OdkowopOil-

skie.go. '

, Glina 'zwałowa (środJrowa), leżąca na QPisanych wyżej piaSkac'h..

tworzy znaczną część wysoCzyzny Nowe~ M:ia:sta (fig.' 1, warstwa 2;

'fig 2). 'Występuje ona ~e pod niewielkim na'dikł:adem,uJtwor6w pia-

'sztczysto-py1astych z głazikalmi. skał iSkam.dynawslcich. W częSci ,południo-

wej i wschodlnlejomawialnego terenu mi~ jej wy,oosi 2,5-5,0 m.

Natomiast w o1rolicy' Olszowej :Woli dochodzi do lIo"lJ.ku'Ilastu mel;r6·w. Cią­

głą pokrywc:: stanowi ona naołEzarze wys.oczyzny <Jd Łęgonic do Woli IPdbiedzińskiej i Swidrygałów, a w cz~ zachodniej i północnej wystę­

puje w' poBtaci odrębnych płatóW. ZaoooerwOow8lllo stosun'lro,wo dużą :mni.eIlfIl()§ć barwy tej gUnyod szarej do 'brą2JO.Wej. W stropie (zwykle do

głębokości 80 cm) jest ona ddwaipIliOlla, pOOCZ8iS gdy W spą:gu spotyka- ne SąpoWS2'eCIhnie lic7Jne k;onkrecje złożone z węglanu wa,pnia. WaT- stWa stropowa jest w wielu m'iejscalCh Zalburrona sdliflu~jnie.

Interstadiał młodszy' (Pilicy)

Na środkJOwej glinie zwałowej stwierdzono miejscami !kopalny bruk rezyduaJilly,' !który świadczy o rozw:oj.u procesów' denudacytjnych. Odd:zia-

ływanie tych czynników odpowialdało:by wie~wo młodszemu (?) na tym 'terenie interstadiałowi zlodowacenia Śl"odIkdwOpolskiego,. czyli in-

terstadiałOwi !Pilicy. .

m

radli.

Ffg. l

Przeik.ró'j geologiemy na ockinku J.aIIllrowice -o Sacin

l pla.!Qd z okresu traogreBji atadl.liłu Badomki zlodowacetUa ' irodkowopolsklego; 2 glina zwałDlWll (środkowa) stadiału Badomki; 3 wiry i p1aski zwałowe stadiału Badomld; 4 ;piaski f1uwJ,ogllacjałne sta~.lału Wa·I\ty zlodowacenia śoodkowopollskiego; S muły p!aszczyBte stadla.lJu Warty;

I płaaki , :łiwl17 ozo-moreny i moren czołowych stadiału Warty; 7 gUna zwałow& stadiału warty; B 'Pokrywowe :plaski Wietrzenia peryglacdBllnego (zlodowacenie bal:tyclde); 9 plaald l mady tarasu I ROkltnlcy (holocen); 10 torfy (boiloc^{G f t}\

Coupe rgeologique entre JoanIWwice et Sa-cin

1 sa,bles d.e la P(!rłode de la ttansgresrrlon du 6talde de Ja. Bad.om.ke' de la 8łacla1d.on de ia Pologne Centrale; li. artrUe morainique (moyenne) du stade de 1a Radomka; 3 gravlers et sabIes morainiques du stade de la Radomka; 4 sabIes fluvloglaci'Bires du stad.e de la W'IIrta d.e la glacdation . de la 'Pologne Centrale; ,5.11m0llll sabieUll: dU stade de la Wat"lła; 6 sables et 'crav1ers de 1'0s-moraJ.ne et des momlnes fron'taies du stade de la Wada; 7 argUe mora!nique du Stade de lI.a iWart!ł; B sabIes de couverture de l·allt~rBJtion penlglaclaJ .. re (gl!aclwttlon 'baIltique); 9 IIIl4)Ies et Ilmons

. d.e la terrBllSe I de la l\oklłnlca (Halocene) i 10 tąu;rbes (BOloc6ne)

266 ZYGMUNT DUDEK

Stadial Warty

W Odsłonięciu w RoI9osze, w okolicBl"h Sacina i w pobliżu krawę':'

dzi doliny 'Pilicy na zachód od ~ęgonic, p()jawiają się na glinie środkowej żwiry fluwiQglacja'lne. Są one na ogół dr{)lbnoziarh~te i dO/brze obtoczone (szczególnie ziarna Skałkryst'al:'c~ych), przeważnie warstwowane prze-

kątnie~ Pochylenie warstw wskazuje" że w strefie krawędZi. Pilicy osa-

dzały się one w wodach płynących w kierunku zacoodn.im. Wiek tego.

Fig. 2

,OZO-MORENA ROSOCHY 267

o.sadu określono na olries ,począ1!lrowy (transgresyW1Ily) stadiału Warty zlodowacenia środ:kowopolskiego,

Z tr~gresją tej fazy wiątże się również zapeW\n~ akumu!lacja les- sów znanyoh z 'Odsłonięcia w Górze 1. Leżą O'Ile na piaskach z ~zeńca!mi iłów warwowyC'h, oraz,ut'wocaCh !SOliflu!kcy'jilych. W spąga ,posiadają ()łlle barwę szarożółtą przec!hO:dząeą w stropie w ~o:brąwwą. W części stro- powej zamacza się także niewielka domieszkla piasku. Sc:isłe ustalenie pozycji stratygralficznej tych lessów nie jest możliwe, ponieważ są OiIle przykryte jedylnie warstwą gleby.

Nie jest również całkiem pewny wiek piasków ^leżącyCh w 'stropie gliny zwało'wej środkowej lu'b 'ŻWirów (fig. 1, warstwa ~). tPiaski te,

przewafŻnie słaibo ~e, o !barwie jasnożółtej, poIkrywają znaczne

'ooozary, oraz wypełnia1ją doliny kopalne pomiędzy JaJIlkOlWicami i Bie-

lmami, a tak!że

w

okdllcy 'RosoChy. Miążs?JOŚć ich przekracza wszędzie kilka metrów ,(spąg nie 'zostal przewieroony). Na wschód

Od

Dąbrowy występują one pod piaskaani zwałowymi prawdopodobnie iOd,powiadają­

cymi wiekowo Illajmłodszej (górnej - warciańskiej) glinie ^zwałowej i dla- tego są one zapeWne od 'niej starsze.

W okTe<ltie r~esji stadJiału Warty oiS8.dz.ona została glina zwaro.- wa Oraz ~i iiwiry, z których jest zbudowana ozo-morena i moreny

czołowe (fig. l, warstwa 6; fig. 2).

OUna zwałowa górna (w.arciańska) występuje m.iewięlkimi płata­

mi naobrz.eżenilu om-moreny, omówionej szerzej w następnym. romzia-

Fig. 2

-Mapa' geologi-cma aro-moreny RIo.sochy i jej otoczenia

l glina rwaława stadiału lładcmki mOdOWacenła irodkowopałsldoego; li pla-skll fluvioglac:!alne stai1Jału Warty :m<ldowacenla ~rodkÓtw,Otpolskllego; 3 plaski l ^lJw1ry ozo-moreny ⁱ moren czo-

łowych stadiał:u War,ty; 4 glina 2IWBłowa I piaski zwałowe stactiału Warlty; 5 muły ł plalPki

w dnach lLiewlelldch dolinek I w zagłębieniach bez~łY'WlOwych; 6 .plallkl eoll.czne; 7 torfy (holocen); 8 p1asId stożków ll8płylwawych '(holocen)

Caa-te g601ogique de 1'0s-moraine de Rx>socha et de &es env:irons

l a,rglle morlilinlque du stade de la Rosocha de la ILacla.tion de la Poloene Cen.tnI'le; 2 sable!l fllivioglaclalres du' lńade de la Warta de la gbclation de la Pologne Centrale; li sables et graviers de l'Os~oralal.e et des morames foontales du stade de la Warta; 4 arcue moraln!que et sables moralmquea du ~e de la Warta; S lfmOlHl et sables da'm! las f'Onds des pet.lts vallons et dans les dipresslons sans' ecou1ement; 6 sables eollens; 7 tour,bas (Holoc6ne);

8 sables des cOnes de de:! eclllon fHoloc6ne)

1 OdmIenną' in'terpre'tację wtieku tych lessów pada.je H. 'RUlSzczyń8ka-Sze­

najoch(l964).

.ZYGMUNT DUDEK

leo Glina ta jest pias2lczysta, barwy brązowej, odwapniona

do

'głęt)()llooś­

ci około l metra. W spągu jej występuje miejscami cienka warstwapias- kowca utworwnego epigenetyczn1e z niżej leżących, pLasków i ścemen­

towalIlego węgLanem wapnia.' Ogólna miąlŻSZOŚć górnej Rlinv zwałowei wynosi przeciętnie 3 m.

Tnterglacjał eemski - zlodowacenie' bałtyckie ~ holocen

P.o akumulacji opisanych wyżej osadów glacy,genicznycll nastąpi

okres działa!lności czyn'llikÓw erozyjno-denudacY'jnych, :które doprowadzi-

ły do powstarua ogólnych zarysów dzisiejszej rzeźby erozyjlllej.' Okres

ten

odpowiada' interglacjał.owi eemskiemu . .okres nastęlpującegoz ~olei

zlodowacenia bałtyckiego, któreg.o ląd.olód nie dotarł do omawiane,go obszaru., wyraził się ;pow~'niem na wysoczy2JIńe dr()ib.nozi.amistycl1 i py- lastych piasków: pokrywowych wietrzenia pe:ry:gla<cjal!ne~, .oraz osadze- niem się w dolin:acl1 Ulbworów pylastych i mu:lastych.

Akumulacja najmłodszydh osadów dolinnych, ja.1t piaski, mady, torfy 'd. rudli darniowa, wiąże się już z najmil:oldszyrm oik!resem <czwarto-

rzędu --, 'holocenem.

Przedstawiona wyżej analiza stratygra'fiicm~gealogiczna utworóW

czwartorzędowych' umożliwiła prze.śledzeme zdarzeń mO!l"fOlogiC1klych i geologicznych na

ama:wi.a!Ilyro

terenie. Wyciągnięcie OIgólnych wniosków co ,do rozwoju tego terenu na przestrzeni całego czwarlo.rzędu stanowiło nie~będne tło dla dkreśleni/ł wieku i ,genezy formy ozoWlO-morenowej, występującej między' Bielinami a OlsZ'Ową Wolą (oz~moreny RosoChy)~

Geomorfologia

Omawiana w nieniejszej pracy Wyl90czyma NQWego !Miasta, roo-

ciągająca się na północ od doliny PUicy po Rokitnicę li Olszową Wolę,

jest z 'geomorlologlCZhego punktu widzenia falistą rówiliną 'polodow-

cową. W centralrnej .części. wysoczy2lny zaznacza :się wyraźnie pasmo (wał) Q przebiegu połu!d!nikowym. Do pasma tego, zarQwno w jego ~zęści północnej jak i południowej, dołączają się przebiegają'Ce rownoleżnilw­

wo mniejsze ciągi wzgórz.. Na pozostałym Oihszarze, poprzecinanym su- chymd lulb.okresowo odwadnianynii dolinkami, ZMJ7sowuje-się szereg

~ydh ~z czołpIwo-mo!renowych o klszta:I1cie wy'dłurbonym luJb elip- soidaJJnym, kt6rych dNżs2le osie morfologiczne ukł:adają się mniej wię­

cej r6wno:leżnilkoWo. Na ()Ihszarze otaczaJą<CyIm wał usytuqwany w części centralnej wySdCzyzny deniwelacje nie przekr{lczają 1'0 'm, przy czym

OZo-MOBENA BOSOCHY

wysokości 'bezwzględne wynoszą od około 143 m lIl.p.m. IW ddlinie RoIkit- nicy do około 156' m n.p.m.. lIla kuhninacjach w części wschodniej i p6ł­

nocnej.

Odrębne cechy. morfologiczne . wykazuje wspimmiany wyżejl ćiąg

wzgórz leżący między Bielinami na południu, a OlszlOwą Wolą na p6łino­

cy.

Maksyma.lne wyniesienie tego terenu mad poziom. morza. wynosi 190 mj jest to ~ze:szło 30 metrów powyżej rp.rzeciętnego :poziarim ota ...

czającej· wysoczyzny (por. fig. 3). .

!PodStawę całego · pasma, :pl'6cz oocinka połtJldn.oi<>:wo-'W8Chodniego,

opisuje ^iW przyrbl1żeniu poziamlica 160 m. ŚWiadJczy to w'pewnej mierze

<> odr~ morfogenetycznej tej fO!l"lny w 9IiosunkJu do po2lOBbałego.

<I:b.szaru.

Bardziej szczegółowa eharakterystyka :morfologiczna oma:wianego.

ciągu wzgórz pc>zwala na wydzielenie przynajmniej . trzeoh :różniących

się między sobą stref .

.odcinek południowy rozciąga sir:: pomdędzy wschodnim skrajem wsi Bieliny a JÓzefowem. W okolicy Biełin tworzy go sześć niewieUdch, lecz ostro. zarysowa!ll)'ICh wzgórz, których dłUIŻSZe osie morfdlogiczne

ttldadają .się równoleżnikowo. Razęm tworzą One łagodny łuk otwarty w kierunku ·wschodnim. Wysokości bezwzględne tych wzgórz wynoszą dkolo 158 m,· przy kilkumetrowyc'h lokalnych deniwelacjach. Poprzez trzy niewielkie wzgórza, z kt6rycil na na'jwyimzym .znajduje się Kościół Św.

ROcha,

nawiąmj,ą one do :równoleżnilrowego wału o dŁugości przesziło 2,5 .km i maksymal:nej wysokoOŚci około 182 m n.p.m. Mnisj lWięcej w Poło­

rwie długości tego wału zaczyna się kształtować (jakO' odnoga łli.E'~ąca k!u

!lJÓłIlOcy) ~udnikowy odcinek omawianeg.okompleksu wzgórz. W o;kolicy Józefowa zaznacza się wyraźne dbniżenie, od strony WlSCłwkłniej ograni- czone 'przez szereg drobnych pagórków, które jeIst c*ią środkowego

.odcinka całej formy. Odcill1ek połuldnikowy o dłwgości ;przeslAo 2 'km i Bzerdk:ośe'i do 500 m (od Józefowa po okolice Dąlbrowy) stanowi ^wyraźny i jednolity wał, ktocego powierzchnia grZ'bietowa charalcteryzuje się wy-

.stępowaniem duż~j il<lŚCi drobnyCh. kulminacji. W pobliżu wsi Dąbrowa

znajduje lSię -maksymalna wyniosłość tego terenu - 1'90 m n.p.m.

W cZęBci !północnej, w pobliżu Dąlbrowy, wał .połudn'ikowy łączy się z biegną'cym równoleżnikowo ciągiem wzgórz () oharakterze wału,

.o dłutgości około 3,5 'km. Szerokość waru równoleżnikowego wynosi od

kilkudziesięciu do 300 m: Nie' jest on ^zu:pełnie jednoLity, ^gdy.ż 'twOO'zy go w zasadzie szereg podłużnych wyrniosłości, o !kierunku zgodnym z og6l- nym kierunkiem wału. Najlbardzi.ej północny odcinek wału .południjk~

wego ma· długość okok> 1,5 km i składa się z bezładrue :rtozrmconycll drobnych form. W tej części występuje również szereg. ^iag~eń :bezod-

pływowyCh. Ogólnie rzecz .biorąc, na półnOc od strefy ~ączenia się

row-

noleżnikowego wału 'z odcinkiem południk1owy.m omaWianych wzgórz . zaciera się nijeoo czytelność i wyrazistość fm'm. Wysokość ,be7JWzględna

7(}zefo~

'78 170

N

Oąbrowa 194

186

178

o ~~

I '

154 Fig. 3

Schematyczny pl"Zekr6j podtumy (geol<>gi'CZIlo-topoograficzny) przez oro-morenę iRc.sochy

l plaski i twłry 'WBIMtwGwane ozo-moreny (w częściach nieku.J.mi.na.cyjnych); 2 piaSki i żwiry moren rocznych (kulminacji) 0c7upe schematique longit~ale a travers l'os-morailne de !Rosocha

l sa'bles et graviera Btratl.fl8$ de l'O&-lDQI:'aJne (daną les parties non~ulm1nantBS); Z sables et graviws des tQorllmęIJ annuęllęs (desplll'tięs

culmmantes)

OZo-'M:ÓRENA aOSOCHY

stopnio·wo obniża. się, a POS2JCZe'gó'l;qe formy 'nie wykazują tak ko!IiSelk-·

wentnego .przebie~ jak w odcinku południowym i środko.wytm .

. Omówiony zesp6ł$ornl, składający się na ciągi wzgórz w central- nej stJ:ef:ie ·wysoczyzny Nowego Mil8Bta, .' wykazuj·e z mo!1'tfOolo·gicznego punktu widzenia 'szereg praWidłowości poozJW'alających na wstęPne su- gestie cOdo. ich genezy. Odcilnek piołudIniJkawy' tych' wzgórz ma· wię'c typowe ceChy marfo.lOlgiczne ·cbarak;teryz:ujące ibrmę ozową. Przylega-

jące do niego wały Q przebiegu' równolelŻnikowym sugerują pochodzenie czoroW'o-morenowe. Występowanie tych pozornie ·genetycz;nie odrębnych

od siebie form, w ^{ścisłej jeldna'k} współzaJ.eżności morfologicznej, mogło­

by śWiadczyć ^Q ,gyngenetyc2'Jny"rtl· proE!eSie ich powstawania, żaikładaj"ąc

przy tym moZli'WlOŚĆ ud'Ziału odmiennych 'czynników, które je kształto­

wały.W dużym stopniu prolblemteD. wyjaśniły badania budowy ~lo­

gicznej tydh fo:tm, które przyjęto olkreSlać wsp6lmym mianem ozo-more- ny Roooc'hy.

Budowa geologiczna

Analiza budowy ,geologicznej ozo...mkxreny Rosochy oraz sąsiadują­

cych z lIlią wzgórz cz.o.łmw..morenowych ~j.akkoIV\liek oparta na niezJbyt licznych odałonięciaChl) wska·zuje

na

^szereg a~'logii, świadczących o wSpóI- nyoh cechach' genetycznych tych foll"lll..

Ozo-morena, ciągnąca się od Bielm po 01Jszową Wolę, zbudowana jest przede wszystkim z różnoiiaxnistych ;piaSków warstwowanych z nie- wielkimi dOnlles71kam1 żwiru {:fig. 4).

CboaxaJkterystyczn~ dla formy owwej (połudnli1rowego. wału) drObne- kulminacje, wymaczające jej oś. morfo.logiJczną, mają odmieamą :budQWę:

gea1ogiczną. Tworzą je !l"óŻIloziani.iste piaski ,i 'Żwiry niewarstw()wane~

Niemal identycme zjawiSko dbSe1"wuje się w obrębie moren czołowych

leżących 'W sąsiedztwie ozo-moreny.

Budowę geologiC1JIlą ozo-moreny cbarakteryzuje stosunkowo naj~

pełnije] odsłotnię~ie iW Józefowie. W dnie tego odsło.nięcia. pojawiają się, piaski Ibardoo drdI:mo ziarniiste, haTWy żółtej ·lu'b szarożółta.we.j, sła:oo.

obtocŻone, cZęsto przawarstwione drtJ1l:mk>ziarnistym żwir~. W kie.runku.

straw. występuje coa-az większa mrienność frakcji ze ·~Iowym fWZl"O-

stem 'Udziału ~6w. Warstwę powierzclmiową, o miąiBz.o6ci 2'-4 m,

stanOowią przewaŻln.ie.żwiry silnie za!ŻE!~one, 'barwy brą~ej, Q średni­

'cy ziam do. k:ilku centymetrów z ~1ewielkimi. domi.es7Jkami piasku'. W par- tii powierzchniowej występują pow:szeclmie kliny mrozowe wy.pehiiane· . r6moziarn.istym

piaSklem.

W po:m.omie

tym

ziarna żw.ix6w wy'kazutlą cna-

rakterystycznespęlk:mia' mroZOlWe ..

Moreny czołowe znajdujące się w dk.olicy o.zo..InO!l"'eny (np. ,wał mo- irenowy między Jan'kowi~mi a RiOkitnicą) :źlbudowane są prawie w ca-

łości z warstwowanyCh piasków iróżnoziarnistyoh, pr~ytych przez żwi-

272 ZYGMUNT DUDEK·

ry ^O średnicy marna nie ·przek1raczająoej 3 an, z· przewarstwieniami piaSku i sporadycznie występującymi głazikami. Na kontakcie se:riipiasz-

czystej i 'Żwirowej spotyka się m~ejlSĆ.ami -muły, tWOrzące warstwę do- . chodzącą do 3() 'Cm gru'bośĆi.

Małe formy c;roławo-morenowe, wy$tępująee·

w

okolicy Bielm, 'Re.- kitnicy i na półJnoe od Rosochy, są z:bu.dOW.a;ne niemal wyłącmie z szaro;...

żółtego, sła!bo obtoczonego. piasku dro'boo7Jiarniste.go· z nielicżri.ymi .gła­

zikami w partii powierrehcniowej.

Duża mndenność IIIl:IltE~riału (budującego oro-mo;renę oraz mor~y _ czOiło'Ye, .z.arówno

w

kierun'ku poziomym

jak.

i piOll'lOiWy1Ill, utrudniają

:znalezienie ogól~ych :prawidło-wości strukturalnycth i . teksturałnyoh. Ce-

... _

^{... -~} 1m

Fig. 4

ProtU wscllodniej 9ciany żwirowni W Józefowie

s

~ piasek r6inozis.rnJsty z domieszką twiru· z otoczakam!. do 2· cm średnicy, ł6łtY. załela­

'Ziony; J piasek r6łnoz1arnlsty załelaziony, ł6łty; 3 pia'Sek drobnoziarnisty, ł6łty: 4 piasek

T6łnoziarnitlty z bardzo małą damłeszką :!:wiru; 5 !piasek drObnoz!a,moJsty,. ł6łty; II piasek :r6łnoziarnlsty ze :/:wirkiem; 7 z01'6Z'tyn1zowany, brązowy ·piasek r6łnonamisty ·z drobnoziar-

. niBtym !wirem; 8 iplasek dr.obnoziaooisty. i6łty; 9· piasek T6łnoziarnfsty z dutą d.omies:rKą

-tw1ru o przewadze uarn do 1 cm średnicy, . z przewal'6\wienlam! plaskU M.obnoziamistego;

.10 kliny .mrozowe w materiale p'illBZczy9tym lWY!Pełnione łwirem i piaskiem .1'6mooz1amIStYm;

llJt1 . !piasek r6łnOziaoolsty z drobnoziarnistym twirem, lekko zatelaziony

Profil du hon't eet d~ la gnwie.re li ;JózeUiw

~ sable " gram. divers avec dU gravier et des galets " .2 cm. de diam6tre, ~aune,. rub~l~;

.2 sable " gram dlvers, 'aune. ł'ubefie; 3 sa.b1e fin. laune; 4 sable " grain dlvers avec adm:i:z:t1on du gravier; :; sa'ble fin, jaune; 8 SB'ble " grain· dlvers avec le graviet; 7 sable " grahls dlvel'!l, bruno rUb~i~; 8 sable fin. jaune; 9 sable " grain· divera, avec une grand.e quan~~ du gravier ,. prepond~rance des grains moindres que l cm., avec intercalations du sable fin; 10 fente! de gel dans le mat~r1el sableux, remplies par le gravler et le sable " grain divers; lOa sable

. "grain iUvers avec le gravłer fłn;faiblement iimanitise

·chą charekterySf:yczną dla całej ozo..moreny jest wzrost Wlie:lkości

m-ak-

cji ku partiom stropowym, przy jednocześnie dużym zró·żnicowaniu .gra- :mrlometrycznyin materiału. Występujące ~zech:nle rwarsbWowanie .materiału, który Ją bud/Uje, wskazuje nia fluwioglacjalny chara.k1:er Ifku-

mulacjL .

OŻO-MORENA ROSOCHY 273

Zaznacza się wyraźna ocłIrębn<Eć ~dowy rgeologilcznej kulmilnacj,i grzebietowydh ozo-moroo.y, !gidzie ·'brak warstwowania i .selekcji .materia-

łu, 00 świadczy o ich zwalowym poc:hodzen~u. Podolbieństw'o ·1:Judowy tych kulmi:nacji z 'budolWą moren czołowych nasuwa przypuszczenie, że ge- neza iJCh. jest do siebie zbliżona.

Geneza ozo-moren.y

Malksyma1ny zasięg stadiału Warty i1odowacan~a środ1rowopolsk~

go lIla ibakianym teren'ie wyznaczają najprawdopodobniej drobne pagórki

czołowo-morenowe, leią,ce nieco na .p6łnoc od Nowego Miasta oraz w oko- . licy GÓfl"y ~ Łęg1O!DJic. Dalej w kierunku zachodnim ozoło lodowca .przekro- czyło zapewne krawędź dbecneJ doliny !Pilicy .. J~ jm stwierdzono po- wyrżej, powstanie pozostałyCh. moren czołowych oraz formyozOwo-lpiO- renowej 'związane jest z okresem recesji lądolodu tego stadiału.

Wniooki dotyczące ,mechanizmu. powstawanIa, ozo-moreny dają się .

ująć w następujące ;punkty:

1. Char~er sędym~ntacji materiału piaszczystego i żwirowego,

. oraz ścisły związek typowo azowej formy z wałami moren czdłowych świadczą o ich syngenetyeznym powstaw.am.i.u. .

2: AkuirwIacja wału południkowego (ozow~go), szczęgó1n~e w aklre- sie początkowym - prawdopodobnie współczemym syPaniu połuJd.niowe­

go wału cziliOlWlO-moo'enoweg(), oobywała:się sulbglaiCja'l!nie, o czym ^może

świadczyć stos1llllkowo dQbra seleklcja malteriału

w

dolnej' części ozo-mo.- reny. Wskazuje na 1;0 równ'ież faik.t, że kulm.i:ilacje. o charalkite.rze zwa-.

łowym leżą w kierwnku północnym-na coraz to wyższym' poztomie. Stąd

WlD.iosek:, że w traik'cie ilch osadzania następowała stOIpm.owa akumulacja

pod 'lodo!wcem. .

3. Wycdfywanie się ląd.polodu z linii południowego wału czołQIWo­

-Ill'Orenowego mogło spowOOOiWać zmianę w~ów !hydrologicznych, a co za tym idzie, Zmia;nę warunków sedymentacji.

W

'ten sposÓlb moina tłu­

~zyc odmienny spos6'bwy'ksztakania partii stropowych oZO-moTeny.

;Tednocześn:ie etapy cofania się czola: 'lądolodu doprowad'Ziły ido sy'paillia

materiału zwałowe\g() niesegr~anegp, kt6ry

twarzy

^{~iejące kulmi-}

nacje na w.a1le ozowym oraz pagórki moren czołowych w jego OIboczeniu.

4. Dłuższa. faza postoju lodowca na linii Joankowice - Dąbrowa' do-. prowadziba. następnie do usypania północnego wału czołowOomOTenowe­

go. W ty.Inczasie następwje również intensywne sy:pam:ie pagót.k.6w ,w stre- fie wsi Dą/bmwa. Skr.ajlllie pMnocna część oro-morelI1y j~t zapeWtne sill- nie przeks2tałcona przez wy.ł;a.pianie się brył martwego lodu, co spo.wo- doww powstaJnie szeregu zagłęlbień bezodpływowych.

274 ZYGMUNT DUDEK

5.

W okresie perygla<:ja41ym (podczas zlodowacenia hałtytckielg'o)

oddzia'ływanie czy.nnikólW mrozowych, czego dowodzą powszechnie spo- ty':kane w stropie ozo.-mKltreny kliny ml"owwe, spo;wodocwać musiało m.acz:- ne zniszczem.ie ·powierzchn~ ·marfologicm.ej ozo-mareny.

Katedra Geologii Czwartorzędu Umwer81/fetu Warszawskiego WaTsmwa 22, Al. Zwirki i WigUTY 6

Warszawa, w maju 1955 T.

Ll'TERATURA CYTQW ANA

0lUiK E. & R"OHLE lE. 11952. Dwa' przekroje 'geologiczne przez Kiolinę !PiIlicy pod

BiałGbrzegami (TwtO sectiOD-S acroslB 'th:e ~itCa valiley of Białobrzegi). -

·Biul. P.LG. ~BuD.I. Sery. G60Jt. Pol.) 6&. Wamząw-a."

DUDAIRO!NIEK R. 11966. Ozwarborzęd okolic Gostomii nad IPilicą ('l'h.e Quatemaa.-y In the ę-nvil'O'DB ol IGOStomia on the Pilka ~iver). - Acta Geol. 'Pol., wl. 106, nr 3. Wal'ElZawoS!.

KARASZEWSIKII W. 11.195:2. stratf;yg:raIfia utworów czwartorzędowYCh i wyst~wa­

!llie lemów podmorenoW'y'Ch w xejonie Warki nad d{)lną PiUcą (stl"altigraphy ol tbe Qua1'eronal1'Y deposits and the sUlbm.oraim.ic LoosiSes iiIl the' vi'Cinity ol Warka). - (Biul. P.I.G. (BulI. -Sery. 'Geo1. Pol.) 66. Warszawa.

RÓZYCKI S. .Z. l'!l99. Badania geologiczne i roboty pQS!Zukiwawcze ,w f'.

a.008

rW S'tre- .fie 'WY'stępowania 'jury lIla pÓII!Il.ocnym d wschodnim obrzeżeniu Gór swr~oo':' 'kIr.zyskioch (lReche:r:c~ .. geologilques et t1'lalVaux de prospection en '1938 dans la '2'lOiIle Q.'af;fleu~t de· JUlI"aBsique sur le boro septentrion-al et oriental du MaBoSif de S-te -Croix)~- IIlb~ 1'5 i '113 ~res.).

1001. Middle Po~and. -·Wth '1INQUA Oongress, Guroe-.book of exclliIlSl~on from the Baltic to the TatraIS, pa.n U, vol. I. Wa·rszaw:a.

BUSZCZ~.J5~ENIA/JlOH H. iW64. StratY'grafia !plejstocenu i paleogeomorfologda w rejonie dolnej PHicy. Praca d()lk~a. AJrchiwum .:Katedry Geolo.gii Czwar- torzędu U. W. Wamzawa.

ZAJBOiRSK'I B. 1926. Ozy międlZY 'Grójoeem a OdrzYWiOłem (OeSlB.r entre Gt'ójec et·

Odrzywół). - lP:l"zeg1ąd Geogr., t. 6. Wa.rszawa.

OZO-MORENA ROSOCHY

Z.DUImK

L'ÔS-MOBAINE DE BOSOCBA EN COBBBLATION A

nc

LA STRUCTUBE G&OLOGIQUE DES ENV1BONS DE NOWE MlASTO

sua

LA PILICA

(Résumé)

SOMMAIRE: La formation de l'Os-moraine de Rœocha corre~ond aux phases de récessiO!l du stade de l!l Warta de la glaciation de la Pologne Centrale.

Le .travail cO'lIIprendune ca1"aJCtéiiBtique de la géologie du Quaternake du plateau mora·lnique sttlllé N1W Ide Nowe Mluto, à peu.près 00 km. au SUid de Varso-. vie. Ce qu'oo y a pris particulièrement en oonsidération, -c'est la structure gél>logique et -la morpoologie des ool!lines, qui Be trouvent dans lia :parUe centrale du ten-ain décrit et ~ étaient odétermin.ées j'llSqu'à présent œmme ,,1'& ode Nowe !M'Îlasto". E:l se basant sur [es recherches strat'igraph'Ïques On. a ooosta'té, que 'CeS 'cdlldnes ont été f<ll"mées .pendant une phase de récesaion du stade de la Warla de la glaciation de .la Pologllle Centrale (R!ss).

·La forme décrite s'élève p!us que 30 mètres au-dessus du niveau du plateau, qui l'entour~. Elle est eomposée du seg,ment principal 'fl'Ôs) à pa,rcours méridien et des remplltl"ts des .moraines frontal-e.9, oolllés à l'ôs et diSposés operpendi<:u·laiTement (fig. 2.). La situation morphdlQgique et ila8tructure géologique de ces formes démc>n- tren.t leur génèse pa<reille;' on a remarqué par'tieulièrement les ressemlblaneelS entre les parlies su:périeuores odes mQra:Ïnee fI"Ollltal-e.9 et les :pa!rties -culminantes de 'la crête de l'ôs typique. Les parliesBUSdites ont pris leur nai.scsance p1'®ablement ode!M les conditions extra·gla~Iaires, taDdils que la partie iniérieure du rempart de l'ôs a été accumulée au-dessous de la calotte glaciaire.

iPrecant en .cooslidération !œ BYochronisme proba·b}e des moradnes fron'ta:tes et ode 'l'ôs, a\llSl!ti que ,leur liaison morphOlogique, 0IIl y a employé pour 'CeS formes en entier ie nom de l'ôs-mOTaine de 'R1Q,socha.

Chaire de G~ologie du Quaternai.re de l'Université de Varsovie Warszawa 22, Al. Zwirki ~ Wigury 6

Varsovie, en mai 1965