Niemcy a Polska i Śląsk w opinji niemieckich uczonych

INSTYTUT ŚLĄSKI W KATOWICACH

Komunikat nr. 8

Niemcy a P o lsk a i Ś lą s k

w opinji niemieckich uczonych

Z ^.ińcem ubiegłego roku ukazała się w B erlinie książka pod tytułem ^ D eu tsch lan d und Polen". Jest to p raca zbiorow a 19-tu nie­

mieckich profesorów uniw ersytetów lub innych uczonych, w ydana pod redakcją generalnego d yrektora pruskich archiw ów państw ow ych, prof, uniw ersy tetu berlińskiego, dra Alberta" Brackm anna.

W przedm ow ie do w ydaw nictw a pp. B rackm ann i B randi w y­

jaśn iają im ieniem w szystkich autorów cel pracy. Chodzi m ianow icie uczonym niemieckim o dokonanie próby skierow ania rozw ażań nad stosunkam i wzajem nem i Polski do Niem iec na inne niż dotychczas d rogi w dziedzinie badań historycznych. P un k tem w yjścia nie będą istniejące pom iędzy obu narodam i rozbieżności, lecz fakt ich tysiąc­

letniego współżycia tery to rjaln eg o i szczególnie bliskich stosunków po­

litycznych i kulturalnych. T a okoliczność w inna spowodować, aby badania historyczne, zam iast służyć nam iętnościom i podniecaniu p rze­

ciw ieństw , raz wreszcie oddały się na usługi w zajem nego porozum ie­

nia. P iszą pp. B rackm ann i B ra n d i: „Chcemy tu w szczególnie wielkim stopniu przypom nieć, że zadaniem historyków jest: omyłki krytycznie rozwiązywać, jednostronności odkryw ać, a ze swej stro n y ich unikać i niem niej w duchu Leopolda von R anke mieć na oku uniw ersalno- historyczny punkt w idzenia“. P . B rackm ann i jego w spółpracow nicy spodziew ają się, że przez takie ujęcie historycznej przeszłości, dojdzie się do lepszego poznania tego, co obu narodom dolega.

(K siążka m a stro n V I i 273 oraz 17 ilustracyj).

Z aga d n ien ie Ś lą s k a

O m aw iane dzieło zaw iera 2 prace, dotyczące Śląska: I. dra R o ­ b e r t a H oltzm anna, prof, uniw ersytetu w Berlinie p. t. „Śląsk w śred­

niowieczu'", 2. dra A . O. M eyera, prof, uniw ersytetu w M onachjum , p. t. „ R ozw ój w czasach now szych Śląska, a w szczególności Górnego Śląska“.

P rz y jrz y jm y się, jak w świetle postaw ionych sobie w przedm o­

wie książki założeń przedstaw ili autorow ie zagadnienia śląskie.

Ś l ą s k w ś r e d n io w ie c z u

W e d łu g w yw odów p ro f . H o ltz m a n n a , Ś ląsk zm ien ił się w śre d n io w ie c z u z k r a ju p o lsk ieg o w n iem ieck i pod w zg lęd em p ań stw o w y m i ludnościow ym . N ie s ta ło się to je d n a k w d ro d ze w o jen n y ch ro z p ra w pom iędzy p a ń stw e m p o lsk iem a n iem ieck iem . T o czy ły się ra c z e j b o je p o m ięd zy P o ls k ą a C zech am i o Ś ląsk.

W p ie rw s z y c h stu le c ia c h n a s z e j ery za m ie sz k iw a ły Ś ląsk liczne w sc h o d n io -g e r- m a ń s k ie lu d y , n ależ ące do szczep u W a n d a ló w , pom iędzy niem i S y lin g o w ie, od k tó r y c h p ó ź n ie j Ś ląsk o trz y m a ł sw ą n azw ę. O d ty ch S y lin g ó w n a z w a li S ło ­ w ia n ie rzeczk ę, p rz e p ły w a ją c ą ich k r a j, Ś lęzą ( ? ) W d z ie s ią te m stu le c iu z je d ­ n o czy ł ro z p ró sz o n e szczepy sło w iań sk ie p o tężn y w ład ca, n a jp ra w d o p o d o b n ie j n o rm a n d z k ie g o p o ch o d zen ia, D ag o , p rz y b y ły z za m o rz a n iem ieck ieg o . T u p rz y b r a ł on sobie d ru g ie im ię M ieszk a. W jeg o w alk a c h z C zech am i w spo­

m a g a ły go n iem ieck ie o d d ziały w ojskow e, n ie m oże w ięc być m o w y o ja k ic h ś ta r c ia c h z p a ń stw e m niem ieck iem . ( ? ) C o p ra w d a M ieszko c z y n ił w szelk ie w y ­ s iłk i, ab y się w y em an cy p o w ać z pod z w ie rz c h n ic tw a c e sa rz a i R zeszy N ie ­ m ie c k ie j. ( ! )

N a s tę p n ie p rz e d s ta w ia a u to r w w ie lk im sk ró cie w czesn ą h is to r ję P o lsk i i Ś ląsk a, tw ie rd z ą c , że p o d sta w ą je g o p o lity c z n e j o rg a n iz a c ji b y ła p ie rw o tn ie o r g a n i z a c ja k o ścieln a. O Ś ląsk to czą się u sta w ic z n ie d alsze w a lk i, ale n ie po­

m ięd zy P o ls k ą i N iem ca m i. W d w u n a sty m w ieku p isze p olski k ro n ik a rz G all z w ielk ą zło ścią n ie o N iem ca ch , lecz o C zech ach . D a rz y ich b rz y d k ie m i e p ite ­ ta m i, o k re ś la ją c ja k o ś m ie rte ln y c h w ro g ó w P o ls k i, n a ró d zb ó jec k i, k tó ry się s t a r a siać n iezg o d ę pom iędzy P o la k a m i, a k tó re g o w iern o ść o b ra c a się ja k koło. — Tuż w tr z y n a s ty m w iek u C zechy b y ły n ie ja k o czło n k iem R zeszy N ie ­ m ie c k ie j, n a to m ia s t P o ls k a b y ła o p o rn y m i n ie rz a d k o g ro źn y m w asalem . A le 0 n ie m ie c k ic h a s p ira c ja c h do Ś ląsk a lub in n e j części p a ń s tw a p o lskiego nie m o g ło być w te d y ża d n e j m ow y. C o p ra w d a w d w u n a sty m w iek u k ró l n ie ­ m ieck i K o n ra d I I I p o d ją ł w y p ra w ę p rz e c iw B olesław ow i K ę d z ie rz a w e m u w ro ­ k u 1146, a je g o n a stę p c a c e s a rz F ry d e r y k B a rb a ro s s a w roku 1157, ale ch o ­ d ziło tu o in te rw e n c ję n a rz e c z synów W ła d y s ła w a I I , k tó ry u d a ł się o pom oc d o w ład có w n iem ieck ich . O b a j synow ie W ła d y s ła w a I I , B o lesław W y so k i 1 M ieszk o o trz y m a li sw e d zieln ice, B o lesław ze sto licą w e W ro c ła w iu , M ieszk o w R a c ib o rz u . D z ie ln ic ę sw ą ro z s z e rz y ł M ieszk o w 1201 ro k u je s z c z e o ziem ię o p o lsk ą. O b a j ci k s ią ż ę ta p o czu w ali się do w d zięczn o ści w obec c e s a rz a . A le i tu n ie m oże być m ow y o ja k im ś sp o rz e p o lsk o -n iem ieck im . C hodziło o w e w n ę trz n y sp ó r p o lsk ich k s ią ż ą t d zieln ico w y ch , k tó ry spo w o d o w ał in te rw e n ­ c ję niem ieck ą, p rz y c z e m N ie m c y nie m y śleli n a w e t o z a b ra n iu d la siebie choćby c z ę śc i te r y to r ju m śląsk ieg o .

T a k ż e i k o lo n iz a c ja n iem ieck a n ie b y ła w y n ik iem ja k ic h ś z a b o rc z y c h p la n ó w N iem có w . S iln a j e j fa la w X I I I w iek u ś c ią g n ię ta z o sta ła p rz e z k s ią ­ ż ą t śląsk ich , k tó rz y k o lo n iz a c ję tę w s z e c h stro n n ie p o p ie ra li. P o c ią g n ę ła o n a z a sobą zw ięk szen ie się liczb y N iem có w w P o ls c e i n a Ś ląsk u , w m ia sta c h , n a w si i w k la s z to ra c h . W y b itn ą rolę o d e g ra ł w te j m ie rz e H e n r y k I B ro d a ty (1 2 0 1 — 1 2 3 8 ). G e rm a n iz a c ja nie o z n a c z a ła w y c isk a n ia d o ty ch cz aso w ej lu d ­ n o ści p rz e z p rzy b y szó w n iem ieck ich , lecz p rzy b y sze p rz e w y ż sz a li S ło w ia n d u c h o w ą i m a te r ja ln ą k u ltu rą . N iem ieccy k ró lo w ie i c e sa rz e z d a ła trz y m a li się

od teg o pochodu n iem ieck ieg o do P o ls k i, k tó ry p o su w a ł się n a p rz ó d n a tu r a l­

nym biegiem , n ie z n a ją c y m przeszk ó d .

Śląscy P ia s to w ie p o p a d a ją z p o c z ą tk ie m X I V w iek u w zależność od p a ń s tw a czeskiego, a będ ąc k sią ż ę ta m i czeskim i, p o śre d n io ty lk o n a le ż ą de N iem iec. J a n L u k se m b u rsk i, k ró l czeski, zh o łd o w ał śląsk ie i g ó rn o ślą sk ie k się stw a . S y n jeg o K a ro l IV , jak o n iem ieck i k ró l i c e s a rz w cielił w 1364 r.

Ś ląsk na zaw sze do K o ro n y C zesk iej. W r a z z C zecham i p rz e s z e d ł Ś ląsk w ro k u 1526 do H a b sb u rg ó w , a d o p iero w ro k u 1742 w w ięk szej sw ej części p rz y p a d ł P ru s o m w u d ziale.

K a z im ie rz W ie lk i z rz e k ł się w u k ła d z ie tre n c z y ń sk im 1335 r. i w y sze- h ra d z k im w ty m sam ym roku, o ra z w K ra k o w ie 1339 r. całego Ś ląsk a, co p o ­ tw ie r d z ił jeszcze L u d w ik W ę g ie rs k i znow u w W y sz e h ra d z ie . P r z y z n a je w p ra w d z ie a u to r, że K a z im ie rz W ie lk i z rz e k a ją c się Ś ląsk a, d z ia ła ł pod p rz y ­ m u sem p o lity czn y m i że ch cia ł sw ą d e c y z ję u n iew ażn ić, czy n ią c o d p o w ied n ie s ta r a n ia u P a p ie ż a , a le te n p rz y m u s nie pochodził p rz e c ie ż a n i od n iem ieck ieg o c e s a rz a an i od p a ń s tw a niem ieckiego.

A u to r k o n k lu d u je , że h is to r ja n ie u z a sa d n ia is tn ie n ia n ie p o ro z u m ie n ia p o lsk o -n iem ieck ieg o n a tle z ab o ru Ś lą sk a , po n iew aż n ie P o lsc e N iem cy go o d eb rały . S tw ie rd z a je d n a k , że p rz e z d łu g i czas p rz e d zrzeczen iem się Ś lą sk a p rz e z P o lsk ę n a rzecz C zech, p rz y n a le ż n o ść jeg o do P o ls k i b y ła ra c z e j f o r ­ m a ln a , po n iew aż k r a j te n w ra z ze sw y m i k sią ż ę ta m i z o sta ł o d c ią g n ię ty od p o lsk o -sło w iań sk ieg o k rę g u k u ltu ra ln e g o , w dro d ze n a tu r a ln e g o i pok o jo w eg o ro z w o ju bez p rzem o cy i w a lk narod o w o ścio w y ch . N a le ż ą c do C zech zach o w ał on sw ój niem iecki c h a ra k te r, a je g o p rzy n a le ż n o ść do n a ro d u n iem ieck ieg o nie m o g ła być k w e st jo n o w a n a . ( ? ! )

P ro f. Ilo ltzm an n przedstaw ił historję Śląska w sposób bardzo uproszczony. Chodziło m u o udow odnienie, że w przeszłości dziejo­

wej Śląska niem a m om entów , któreby uzasadniały niechęć w zajem ną P olski i Niemiec. Śląsk uległ jeszcze w średniow ieczu pokojowej germ anizacji, a F ry d ery k W ielki przyłączył ten niemiecki kraj do niem ieckiego państw a. N ie m ożem y się tu w daw ać w szczegółową polemikę z w yw odam i autora. W iększość jego tw ierdzeń pozostaje w sprzeczności z w ynikam i badań naukow ych naszych uczonych, uję­

tych rów nież i w św ietnem w ydaw nictw ie P olskiej A kadem ji U m ie­

jętności („ H is to rja Śląska do roku 1400“ — K rak ó w 1933). Ale nie m ożem y się oprzeć zdum ieniu, że prof. H oltzm ann nie w spom niał 7U zupełności o narodow ości przygniatającej większości ludu śląskiego.

Ś ląsk D olny został zgerm anizow any na dobre dopiero w X V I I I wieku,

ludność G órnego Śląska zawsze była polską. H isto ry cy niemieccy

stw ierd zają przecież, że po fali kolonizacyjnej X I I I i X IV wieku, wiek

X V jest okresem generalnego cofania się niem czyzny, a w wieku X V I

cała ludność niemal w 100% składa się już z Polaków . Jest rzeczą

charakterystyczną, że tej praw dy historycznej nie usiłują zmieniać

naw et politycy i propagandziści niemieccy. (P a trz np. dr H e lm u t

N icolai „Oberschlesien im R in g en der V ölker“ — W rocław 1930,

str. 34, 37, a także i co do stanu w X V I I wieku — str. 48. — P o r.

dzieło zbiorow e „Das D eutschtum in P olnisch-Schlesien“ — P lauen 1932, w pracy O tto U litza, str. 257).

W tych w arunkach nie m ożna uniknąć konkluzji, że p r a c a p r o f . H o l t z m a n n a s ł u ż y t e n d e n c j i p o l i t y c z ­

Rozwój w c z a sa c h now szych Ś l ą s k a , a w s z c z e g ó ln o ś c i G ó r n e g o Ś l ą s k a

T em at ten om aw ia prof. M eyer.

W c z a sa c h h a b s b u rs k ic h Ś ląsk a (1 5 2 6 — 1740) n a le ż a ł te n k r a j p o lity c z ­ nie do K o ro n y C zesk iej, p o d w zg lęd em k o ścieln y m n a le ż a ł do a rc y b is k u p s tw a g n ie ź n ie ń sk ie g o . Z e w n ę trz n ie n ależ ąc do dw óch obcych o rg a n iz m ó w , n a r o ­ dow o n a le ż a ł Ś lą sk do N iem iec. T e n c h a r a k te r niem iecki u m a c n ia się co raz b a rd z ie j. H o h e n z o lle rn o w ie o b e jm u ją w X V I w ieku je d n o z k się stw śląsk ich . P r ą d do z łą c z e n ia się z N iem ca m i w z ra s ta ł c o ra z b a rd z ie j n a sile. W y ró w n a n o n ie n a tu ra ln ą s y tu a c ję w ro k u 1740.

H o h e n z o lle rn o w ie położyli dla G ó rn eg o Ś ląsk a w iekopom ne z a słu g i. J u ż J e r z y P o b o ż n y H o h e n z o lle rn -A n sb ach w 1528 r. zw ró cił u w a g ę n a g ó rn ictw o , w y d a ją c p ie rw s z ą o rd y n a c ję g ó rn ic z ą . F r y d e r y k I I stw o rz y ł sp e c ja ln e m in i­

ste rs tw o g ó rn ic tw a . G ó rn ictw o na G ó rn y m Ś ląsku w y b u d o w ał n a w łaściw y ch fu n d a m e n ta c h h ra b ia R ed en , d y re k to r Ś ląsk ieg o W y ż sz e g o U rz ę d u G ó rn i­

czego. B o g a c tw a G ó rn eg o Ś lą sk a w z r a s ta ją . L u d n o ść ro śn ie w dobrobycie i o św iacie, m ia s ta m nożą się i r o z r a s ta ją n ieb y w ale . W c zasie w alk w olno­

ściow ych w 1813 r. ślą sk a a r m ja B liic h e ra u su w a F ra n c u z ó w z k r a ju zapo- m ocą a r m a t śląsk ich , bom bam i, g ra n a ta m i i b ro n ią , w y tw o rz o n ą n a G órnym Ś ląsk u . W je d n e j tylko h u c ie g liw ick iej w y p ro d u k o w a n o 255 a rm a t. P rz e z p rz y łą c z e n ie do N iem iec, o rg a n iz m g o sp o d a rc z y G órn eg o Ś lą s k a ro z w ija się b u jn ie , a z n im i ilość m ieszk ań có w , k tó r a od ro k u 1781 — 1910 u ro s ła z 371.000 do 2.260.000. N ie sły c h a n y był zw ła sz c z a skok o 700.000 w d w u ­ d z ie stu la ta c h p rz e d W ie lk ą W o jn ą . O w z ro śc ie z a tr u d n ie n ia w g ó rn ic tw ie lu d n o ści m ie js c o w e j, św iad czy c y fra 50.000 ro b o tn ik ó w w 1890 (łą c z n e w y n a ­ g ro d z e n ie ich 36,6 m iljo n ó w m a re k ) w p o ró w n a n iu ze 118.000 g ó rn ik ó w w ę ­ g lo w y ch w r. 1910 (w y n a g ro d z e n ie 126,6 m iljo n ó w m a r e k ). C ały k r a j sta ł się m ech a n izm em p ra c u ją c y m jed n o licie re g u la rn ie i a rty sty c z n ie .

A le oto n a s tę p u je s tra s z n y ( ! ) cios. R o k 1921 ro z d z ie ra jed n o ść G ó rn eg o Ś lą sk a . Z k r a j u k w itn ą c e g o p o zo stały dw ie, zn ie k sz ta łc o n e części pędzącfe z tr u d e m życie. A lbow iem n iety lk o ogólny k ry z y s g o sp o d arczy tłu m a c z y co fn ię­

cie się p ro d u k c ji po obu stro n a c h g ra n ic y n a G ó rn y m Ś ląsk u , lecz owo b ez­

w zg lęd n e o d cięc ie od siebie k re w n y c h ( ? ) , p rz e c ię c ie w łasn o ści ziem sk iej i g ó r­

n ic z e j. p rz e d s ię b io rstw , k o lei, tra m w a jó w , d ró g , w odociągów i t. d .; now e po­

łą c z e n ia s tw a r z a się z n a jw ię k s z ą tru d n o ś c ią , n iek ied y zaś w ogóle nie m o żn a ich p rz e p ro w a d z ić . Do w o jn y św ia to w e j h is to r ja Ś lą sk a b ie g ła w zgodzie z lo g ik ą i g e o g r a f ją . T e r a z sp o n ie w ie ra n o tę logikę z g w ałto w n o ścią, k tó r a nie

z n a jd z ie sobie ró w n e j. G órny Ś lą s k je s t dla P o ls k i nie o śro d kiem p r o d u k c y j­

n y m , z któ reg o za s p o k a ja ła b y sw ą ży c io w ą po trzeb ą m in era łó w , ale r a c z e j s z tu c z n y m ż y w ic ie le m p o rtu k o r y ta r z a G d yn i, któ ra bez d o w o zu z G órnego Ś lą s k a n ie m o g ła b y sią u tr z y m a ć . A jeszcze tu ta j dodać trz e b a , że i z a sa d a n a ­ ro d o w o ścio w a nie z o sta ła p o sz a n o w a n a i n ie resp ek to w an o w y n ik u p leb iscy tu . P o d z ia ł G órn eg o Ś lą sk a je s t k rz y w d ą , w y m ierzo n ą n a ro d o w o ści i po­

trz e b o m g o sp o d a rstw a , je s t z a p rzeczen iem d u ch a d ziejó w . G dyż ludność k r a ju je s t w sw ej w ielk iej m a sie m ie sz a n in ą n iem ieck o -sło w iań sk ą, p o w sta łą z poko­

jo w e g o w z a je m n e g o p rz e n ik a n ia się w ciąg u w ieków , a w szy stk o co z G ó rn eg o Ś lą sk a stw o rzo n o , zaw d z ię c z a on P ru s o m i N iem com . — O to w te n sposób ko ń czy się p ra c a p. p ro f, u n iw e rs y te tu w M o n a c h ju m D r a A . O. M ey era.

Gdy zestaw im y w yw ody pp. H oltzm anna i M eyera z zaw artą w przedm ow ie książki zapow iedzią objektyw nego rozpatrzenia om a­

w ianych zagadnień, zdała od jednostronności, stw ierdzić m usim y nie­

stety, że p r a c e o w y c h d w ó c h p r o f e s o r ó w s ą p r z y k r e m n i e p o r o z u m i e n i e m . O dnosi się to w szcze­

gólności do p. M eyera, którego arty k u ł zadziw ia t er n, . . . że pochodzi z pod pióra człowieka nauki. T ru d n o tu i zbytecznie zresztą byłoby w daw ać się w polemikę z jego wywodam i. Owe tw ierdzenia o więk­

szości niemieckiej na G órnym Śląsku, o ograniczeniu obecnej pro­

dukcji górniczo-hutniczej G órnego Śląska w skutek jego podziału, o konieczności G órnego Śląska dla Polski, aby jego produkty w ywo­

zić do G dyni, k tó ra inaczej nie m ogłaby istnieć i t. d., ilu stru ją po­

ziom pracy p. M eyera.

K siążka, napisana przez p. B rackm anna i jego 18-tu niemieckich kolegów -profesorów ma służyć głębszem u i bezstronnem u poznaniu problem ów, dzielących dw a narody, aby tą drogą um ocnić porozu­

m ienie i ustalić współżycie. Cel w zniosły i pozytyw ny, ale ta książka n ie do niego dąży. —

K atow ice, w sierpniu 1934

Dr 5T.

U W A G A : Z e z w a la sią na d o w o ln e k o r z y s ta n ie z k o m u n ik a tó w In s ty tu tu Ś lą sk ie g o dla celó w p ra so w ych .

Tłoczono w Z ak ła d a c h G ra fic z n y c h K . M ia rk i Sp. W yd. z o. p. w M ikołow ie