Sławomir Ślaski
Uczony zorientowany na tworzenie
koncepcji teoretycznych
Studia Psychologica nr 7, 7-11
2007
Studia Psychologica U K SW 7 (2007) s. 7-11
SŁA W O M IR ŚL Ą SK I
U niw ersytet K ard y n ała Stefan a W yszyńskiego
UCZONY ZORIENTOWANY
NA TWORZENIE KONCEPCJI TEORETYCZNYCH1
Profesor Zbigniew Antoni Z abo rowski - bo on nim ten artykuł - urodził się 25 I 1926 r. na Hucul- szczyźnie w Jabłonowie, kilka kilo metrów od powiatowego m iasta Kosowa (obecnie na Ukrainie) w województwie stanisławowskim, wtedy tuż przy granicy rumuńsko- -polskiej.
Ojciec był pracownikiem sąd o wym, a m atka zajmowała się d o mem. Tu przyszły uczony ukończył szkołę podstawową i pierwszą klasę G im nazjum Towarzystwa Szkół Ludowych.
Po wybuchu II wojny światowej cała rodzina schroniła się w Rum u nii w miejscowości Craiowa. Tam przyszły profesor zdał maturę i za czął - pod wpływem lektur Le Bona i Witwickiego - uczęszczać na uni wersytet w Bukareszcie. Studia o spe
cjalności psychologicznej podjął dopiero w 1945 r. na Wydziale Filozofii i Literatu ry, tutaj także uczęszczał na wykłady z prawa.
Po zakończeniu II wojny światowej naukę psychologii kontynuował wspólnie z Z. Skórnym, M. Kulczyckim i M. Porębską na Wydziale Hum anistycznym Uni wersytetu Wrocławskiego pod okiem znanych profesorów psychologii i filozofii Kreutza i Gawęckiego. W 1949 r. po napisaniu pracy pt.: Przyczynek do psycholo
gicznej analizy pewności siebie uzyskał m agisterium (tylko na ocenę dostateczną)
i m iał być asystentem, ale zwolniono z uniwersytetu prof. Kreutza i niedoszły na ukowiec m usiał zacząć pracę pedagogiczną - i kontynuować ją przez siedem lat - w ośrodkach wychowawczych i szkołach średnich - w Nysie, Karpaczu,
nie i Różanie. Był ta m wychowawcą i prow adził lekcje łaciny, logiki i historii. Ale to w łaśnie prof. K reutz zainspirow ał - przyszłego uczonego - prob lem am i badaw czym i z m etodologii i sam ośw iadom ości.
D opiero w 1957 r. - po k ilk u now atorskich arty k u ła ch w zakresie pedagogiki - zapropo now ano m u pracę naukow ą w W arszawie w In stytucie Pedagogiki przy M inisterstw ie Oświaty, a następnie aż do 1990 r. w In stytu cie K ształcenia N auczy cieli. W latach 1991-2002 pracow ał w Insty tu cie P rofilaktyki Społecznej i Resocja lizacji, a w latach 2003-2005 n a W ydziale Psychologii w W yższej Szkole Finansów i Z arząd z an ia w W arszawie.
D oktorat obronił w 1960 r. na podstawie rozpraw y pt.: Stosunki społeczne w klasie
szkolnej, a habilitację Podstawy wychowania zespołowego uzyskał w 1968 r. na W ydzia
le Pedagogiki i Psychologii w Uniwersytecie W arszawskim. W 1981 r. uzyskał ty tu ł profesora nadzwyczajnego, a w 1992 ty tu ł profesora zwyczajnego.
Z m a rł w W arszawie 26 II 2006 r. W yróżnienia:
N ag roda I stopnia M in istra O św iaty i W ychow ania - 1981;
N ag roda N aukow a D yrektora In sty tu tu K ształcenia Nauczycieli - 1987; N ag roda R ektora U niw ersytetu W arszawskiego II stopnia - 1994; N agroda R ektora U niw ersytetu W arszawskiego (indyw idualna) - 1996. P rzynależność do organizacji naukow ych:
Polskie Towarzystwo Psychologiczne - członek; E u ropean A ssociation o f Social Psychology - członek; E u ropean A ssociation o f P ersonality - członek;
In tern atio n al Society for the Study o f Personal R elationships - członek; The In tern atio n al N etw ork on Personal R elationships - członek. D ziałalność badaw cza
P rzed m io t zainteresow ań P rofesora znalazł odzw ierciedlenie w pracach m ag i sterskich i doktorskich, ale przede w szystkim w d o ro b k u naukow ym , k tó ry był im ponujący, p o n ad 700 artykułów .
R ezultaty tych em pirycznych b ad ań były następujące: - 40 prac m agisterskich;
- 4 rozpraw y doktorskie;
- 4 recenzje rozpraw habilitacyjnych;
- 2 recenzje d o rob ku naukow ego do uzyskan ia ty tu łu profesora; - 26 książek naukow ych i po pularnonaukow ych;
- 700 arty k u łó w naukow ych i popularnonaukow ych.
P rofesor stw orzył k ilk a te o rii pedagogicznych i psychologicznych, chociażby m .in. w y ró w n y w an ia p o staw em ocjonalnych, rów now agi in terp e rso n aln ej, s tru k tu r y „ja”, pew ności siebie, spraw iedliw ości w ew nętrznej lub treści i form sa m o św iadom ości.
W arto n a koniec p rzy p o m n ieć pokrótce założenia teo rii średniego zasięgu sko n struow anych przez Profesora - najbardziej zaaw ansow anych po d w zględem m e to
dologicznym m .in. rów now agi in terpersonalnej, spraw iedliw ości w ew nętrznej, s tru k tu ry „ja” i ogólnej teorii treści i form sam ośw iadom ości.
1. STRUKTURA „JA”
S tru k tu ra „ja” m oże być rozpatryw ana jako proces nabyw ania sam oświadom ości, w k tó ry m w w y n ik u osobistego dośw iadczenia tw orzy się podstawowe „ja”, w skład którego wchodzi indyw idualne „ja”, zew nętrzne „ja”, obronne „ja” i refleksyjne „ja”. Taki podstaw ow y u kład w pływ a w zasadniczy sposób n a powstawanie sam ow iedzy i sam ooceny danej jednostki - zw anym układem funkcjonalnym , a także n a w ytw o rzenie się idealnego „ja”, czyli indyw idualnego w zoru osobowego - zwanego uk ła dem aksjologicznym. M iędzy w ym ienionym i u k ład am i istnieją o b ustronne zależno ści i interakcje. I tak np. idealne „ja” m oże w pływ ać na funkcjonow anie zew nętrzne go „ja”, co przejawiać się m oże w zbyt d okładnym przestrzeganiu n o rm społecznych. Ale także m oże być odw rotnie, zew nętrzne „ja” m oże w pływ ać na idealne „ja”, co m oże przejawiać się tym , że osoba u realnia i racjonalizuje swoje zachow ania w zależ ności od sytuacji, w jakiej się znajdowała. By d an a jedn ostka funkcjonow ała ade kw atnie w otoczeniu społecznym pow inna zachodzić równow aga pom iędzy indyw i dualnym „ja” i obronnym „ja”, a zew nętrznym „ja” i refleksyjnym „ja”.
2. RÓWNOWAGA INTERPERSONALNA
Równowaga in terp e rso n aln a polega n a konfrontacji w łasnych m ożliw ości psy chologicznych (sam oocena, kom petencje, role społeczne) z m ożliw ościam i o cenia nego p artn e ra. G dy nasza ocena siebie jest p o zy ty w n a i zgodna z oceną p a rtn e ra to odczuw am y p o zy ty w n e em ocje i sk ło n n i jesteśm y do zaw arcia bliższej znajom ości. Gdy nasza ocena jest niezgodna z oceną p a rtn e ra to odczuw am y negatyw ne em ocje i jesteśm y sk ło n n i wycofać się z kon tak tó w z d an ą osobą. Isto tn ą rolę więc w rów now adze interperson alnej odgryw a postaw a p a rtn e ra wobec nas, a szczególnie sfe ra em ocjonalna. C hociaż tak że w ażną rolę w rów now adze in terp erso nalnej o d g ry wają zachow ania drugiej osoby, jej oceny, osobow ość i p ełn io n e role społeczne. N ajbardziej p o żą d an ą form ą rów now agi interperso nalnej jest ekwiw alencja, tzn. przejawiając wobec kogoś życzliwość oczekujem y z jej stron y w zajem ności.
3. TEORIA SPRAWIEDLIWOŚCI WEWNĘTRZNEJ
W teo rii tej przyjęto, że niektóre osoby w ykazują się stan d ard o w y m poziom em spraw iedliw ości w ew nętrznej - bycie obiektyw nym w sto su n k u do siebie. F u n k cjo now anie tego sta n d a rd u pozw ala na adekw atnym u św iad am ian iu sobie własnych przeżyć i właściwej percepcji św iata zew nętrznego. W tedy to pozw ala danej je d nostce popraw nie funkcjonow ać w stosun kach wobec siebie i innych osób. Istot nym elem entem stan d ard u spraw iedliw ości w ew nętrznej stanow i ju sty fik ato r - em ocjonalno-poznaw cza s tru k tu ra , k tó ra w pływ a na życie w ew nętrzne jed n o stk i, a co za ty m idzie na relacje in terpersonalne. By ju sty fik ato r fu nk cjon ow ał adekw at nie konieczne są in n e czy n n ik i psychologiczne jedn ostk i, a m ianow icie: sam o o ce na, sam ośw iadom ość, wgląd w siebie i system w artości. O soby w ykazujące się s ta n dardow ym poziom em spraw iedliw ości w ew nętrznej ch arak tery zu ją się otw artością i plastycznością procesów poznaw czych, o tw arto ścią i zaufaniem w sto su n k u do innych osób oraz odpow iedzialnością za w łasne zachow anie.
4. TEORIA TREŚCI I FORM SAM OŚW IADOM OŚCI
Teoria ta w y odręb nia treści w ew nętrzne, np. własne m yśli i em ocje i treści ze w nętrzn e np. oceny innych osób. P rzedstaw ione treści m ogą być przetw arzan e w n a stępujący sposób: em ocjonalny i egocentryczny - form a in d y w id u aln a sam ośw ia dom ości, o b ronny n a p o d ło żu niepokoju i lęku - form a sam ośw iadom ości o b ro n na, społeczny, w m iarę zobiektyw izow any - form a sam ośw iadom ości zew nętrznej i w sposób sym boliczny i ab strakcyjny - form a sam ośw iadom ości refleksyjnej.
N a podstaw ie tej teorii - najbardziej zaaw ansow anej m etodologicznie - pow sta ło wiele badań, co zostało uw iecznione w Księdze Pam iątkow ej Samoświadomość
a jakość życia (2004) k u czci 40-lecia pracy naukow ej profesora Z bigniew a Z ab o
rowskiego.
W arto jeszcze dodać, że teoria treści i form sam ośw iadom ości znalazła u zn an ie n a am ery k ań sk im ry n k u psychologicznym , w 2004 r. opublikow ano jej założenia i im plikacje w czasopiśm ie „Im agination, C ognition & P ersonality”. Tym sam ym spełniło się jedno z wielu m arzeń Profesora, by przełam ać w zakresie b ad ań n ad sam ośw iadom ością hegem onię uczonych ze Stanów Zjednoczonych.
5, BIBLIOGRAFIA WAŻNIEJSZYCH PRAC:
KSIĄŻKI
1964, Stosunki społeczne w klasie szkolnej, W arszawa, PW N. 1967, Podstawy wychowania zespołowego, W arszawa, PW N.
1976, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, W rocław, O ssolineum . 1977, Psychospołeczne problem y wychowania, W arszawa, N asza Księgarnia. 1980, Z pogranicza psychologii społecznej i psychologii osobowości, Warszawa, PW N.
1986, Trening interpersonalny, W arszawa, O ssolineum .
1986, Psychospołeczne problem y sprawiedliwości i równości, W arszawa, PW N. 1989, Psychospołeczne problem y samoświadomości, W arszawa, PW N.
1995, Osobowość Lecha Wałęsy, W arszawa, O ficyna Naukowa.
1996, Współczesne problem y psychologii społecznej i psychologii osobowości, W ar szawa, Profi.
1996, Samoświadomość i samoświadomość człowieka, W arszawa, Eneteia. 2000, Teoria treści i fo rm samoświadomości, W arszawa, Żak.
2001, Problemy psychologii życia, W arszawa, Żak. 2002, Człowiek jego św iat i życie, W arszawa, Żak. ARTYKUŁY NAUKOW E
1967, Koncepcja w yrów ny w an ia postaw w stosunk ach m iędzyosobniczych. S tu
dia Socjologiczne, 3.
1967, O integralne ujęcie procesu wychowawczego. Kwartalnik Pedagogiczny, 1. 1967, W yrów nanie postaw em ocjonalnych u dzieci nerw icow ych. Psychologia
Wychowawcza, 4.
1968, F unkcja p otrzeb w stosunkach interperson aln ych . Psychologia Wychowaw
cza, 5.
1969, P róba eksperym entalnej w eryfikacji koncepcji w y ró w n yw ania postaw.
Psychologia Wychowawcza, 1.
1970, P róba zastosow ania koncepcji w yrów nyw ania postaw do zjawisk psycho- patologicznych. Studia Socjologiczne, 2.
1973, Teoria rów now agi interpersonalnej. Studia Socjologiczne, 3.
1975, P róba in terperson alnej analizy zjawisk religijnych. Przegląd H u m an istycz
ny, 6.
1982, Theory o f in tern a l lan d external justice. W: H. H iebsch (red.), Social Psy
chology. Berlin: VEB D eutcher Verlag der W issenschaften.
1983, Bias in teaching an d education. School Psychology International, 4. 1983, Teoria rów ności. Studia Socjologiczne, 2.
1985, Psychospołeczne problem y fu nkcjono w an ia sam ośw iadom ości. Studia Fi
lozoficzne, 5.
1987, A th e o ry o f in tern a l an d extern al self-consciousness. Polish Psychological
Bulletin, 4.
1988, For the w ider content of self-awareness analysis. Polish Psychological Bulle
tin, 1.
1993, D ysonans poznaw czy a sam ośw iadom ość. Przegląd Psychologiczny, 3. 1999, W pływ społeczny a sam ośw iadom ość. Czasopismo Psychologiczne, 4. 2003, Równowaga życiowa. W: A. M otycka (red.), W iedza i emocje. W arszawa: PW N.
2004, C ontents a n d form s th eo ry o f self-awareness. Im agination, Cognition, Per
sonality, 2-3.
2007, S am ośw iadom ość a atrybucja. Roczniki Psychologiczne, 1.
BIBLIOGRAFIA
Zaborow ski, Z. (2002). Człowiek jego św iat i życie. W arszawa: Żak.
Zaborow ski, Z. (1977). Psychospołeczne problem y wychowania. W arszawa: Nasza Księgarnia.
